Страница:
Яны павольна ішлі ў святло і цень.
…Там, дзе садовы плот прымыкаў да царквы, у густым чорным цені стаяў нізкалобы сотнік і змрочна глядзеў на іх.
Лотравы пакоі ў трансэпце гародзенскага замка нагадвалі пакоі багатай і не суровай норавам радавітай дамы. Каменныя сцены завешаны кілімамі і габеленамі з трохі легкадумным зместам. Іконы, дзе яны былі, здзіўлялі ўвагаю мастакоў да жывой плоці.
А той пакой, у якім зараз сядзеў кардынал, быў увогуле легкаважны. Шырокае, на шасцёх, ложа пад гарнастаевай накрыўкай, крэслы з мяккімі падушкамі, нейкія каменныя і шкляныя пляшкі і флаконы на валошскім століку ля ложа. Пах якіхсьці салодка-гаркавых маслаў.
Адзіныя духоўныя рэчы ў пакоі былі статуямі святога Себастыяна і святой Інэсы, дый тыя давалі відавочна пабольшанае ўяўленне аб сутнасці мужчыны і жанчыны.
На ложы ляжала Магдаліна, ляніва пагойдвала перад вачыма залаты медальён. Басяцкі, што сядзеў на крэсле каля сцяны, імкнуўся не глядзець у той бок.
Ля ног яе, таксама на ложы, сядзеў Лотр:
— Ты, сотнік, пачакай. Я вось толькі зараз дам загад братам-дамініканцам.
Сотнік асцярожна сядзеў ля самых дзвярэй на пазалочаным, гнутаногім венецыянскім крэселку. За крэселка тое рабілася страшна.
— Дык вось, пан Фларыян, за чалавекам гэтым трэба сачыць, каб не зрабіў чаго непажаданага.
Карніла ўсміхнуўся, але тыя не заўважылі.
— Атачыце яго даглядам. Прыстаўце людзей асабіста да яго… Дарэчы, ці ўзялі гэтага расстрыгу-прарока? Гэтага… Іллюка?
— Узялі.
— Ён прарочыў прыход. Ён ублытаў нас у гэтую справу… Іл-лія! Пастарайцеся добра пагладзіць яму рэбры шчыпцамі… Каб ведаў: прарокі ў наш час — з'ява падазроная. А там можаце паціху адправіць яго — куды, самі ведаеце.
— Гладзіць яшчэ не гладзілі, — сказаў каплан, дачакаўшыся, пакуль Лотр выгаварыцца. — Дый няма патрэбы.
— Як?
— Ды ён усвядоміў, што не меў рацыі. І мы пазбеглі іх нараканняў у залішняй жорсткасці…
— Што, «велля»?*
* «Велля» — «неспаннё». Падсуднага катавалі тым, што пазбаўлялі сну на працягу сарака гадзін.
— Ды мы, бачыце, проста адвялі яго куды трэба і растлумачылі значэнне і прынцып дзеяння некаторых прылад.
— Такі конь? Спалохаўся? Прарок?
— Коні таксама хочуць жыць. І потым, ён не прарок, а шарлатан.
— Добра, — сказаў Лотр. — Хай цяпер прыходзіць штотыдзень за тлумачэннямі і прарочыць тое, што патрэбна нам… Што там у цябе, Карніла?
— Удваіх, — сказаў сотнік. — У садзе ў Палянак. З Анеяй, дачкой мечніка.
Абодва жахнуліся, убачыўшы вочы кардынала.
— Ідзі, — глуха сказаў ён. — Схапі.
— Мяркую, позна, — сказаў Карніла.
Словы ягоныя міжвольна прагучалі, як жарт.
— Выйдзі, — кінуў кардынал жанчыне.
Тая надзьмула вусны.
— Табе кажу.
Марына незадаволена ўзнялася. Пагойдваючы клубамі, пайшла да дзвярэй.
— В-вох, — ні з пушчы ні з поля сказаў Карніла. — Спакуса!
Усе маўчалі. Лотр сядзеў з заплюшчанымі вачыма. Белы, як сала. Калі ён расплюшчыў вочы, яны не абяцалі даравання:
— Дачка мечніка Палянкі Анея. Святая. Жонка пана Хрыста… І яна ўпэўнена, што ён — Хрыстос?
— Іначай, пэўна, нічога б і не было, — сказаў Карніла. — Яна славілася чысцінёю і цнотай. Яна ў вялікай веры жыла.
— Змоўч, — шэптам сказаў кардынал.
— Ведаеце, што з гэтага будзе? — плоскія вочы Басяцкага нядобра ўсміхаліся. — Гэты круцель цяпер не адмовіцца ад самазванага імя. Таму што збаіцца страціць яе.
— Гэта так, — шэптам сказаў Лотр.
— Калі яна даведаецца аб падмане — яна плюне яму ў твар. Ён цяпер не адмовіцца.
— Забіць, — ціха сказаў Лотр. — Абаіх.
Дамініканец усміхнуўся.
— Ненадоўга ж вас хапіла, — ён перайшоў на лаціну. — Казалі аб тым, што Ігнацы, што сябры ягоныя, што я — пачынаем велізарную справу. Што папа хай сабе праз дзесяць — пятнаццаць — дваццаць год прызнае нас. Што саюз наш будзе наймацнейшым саюзам зямлі. «Сыны Езуса», «Братэрства Езуса», ці як яно там. Казалі, што сіла наша ва ўсёпранікальнасці і патаемнасці. Казалі, што мы не павінны апаганьваць наш шлях яўнымі і адкрытымі расправамі. І вось цяпер ледзь нейкая дробязь закранула вас — вы забылі ўсё. Дарэмна браты адкрылі вам нашу таямніцу. Нас мала, мы пакуль вымушаны маўчаць і хавацца, як першыя хрысціяне. Але гора нам і мы прапалі, калі стаў на пачатку нашай дарогі такі, як вы. Я вымушан буду ўзняць голас перад людзьмі, якія здолеюць дабіцца ў папы Льва, каб ён заняўся гэтым сам і праверыў, ці адпавядаеце вы месцу, на якім сядзіце…
Лотр змежыў вочы. Мніх сказаў ужо мякчэй:
— Мне няма справы да жыцця і смерці гэтых людзей. Але схапіце іх тут, забіце іх тут — і мы ўбачым паўтарэнне таго, што было нядаўна. І на гэты раз нас не ўратуе нішто. А калі мы і ўцячом — увесь хрысціянскі свет зацікавіцца тым, што тут робіцца. Тое, што прыйдзе канец вашай славе, а магчыма і жыццю — дробязь. Але тое, што справа ратавання веры, мая будучая справа, справа майго братэрства выйдзе на свет — за гэта не будзе нам даравання ад улад і Бога. Тут і індульгенцыі не дапамогуць. Гэта вам не Тэцэлева дурацкае абяцанне*, гэта вам не на Дзеву Марыю зрабіць замах.
* Саксонскі манах Тэцэль казаў, гандлюючы індульгенцыямі: «…яго свяцейшасць надзяліў мяне вялікай уладай — ад аднаго голасу майго брама нябёсаў адчыняецца нават перад такімі грэшнікамі, якія адчувалі пажадлівасць да святой Дзевы, каб… апладніць яе».
Ён даў Лотру абдумаць свае словы і спытаў:
— Н-ну?
— Ты Хрыстова нявеста? — Лотр сказаў гэта праз зубы. — Што ж, будзеш Хрыстовай нявестай. Карніла, адразу, як гэтае адроддзе пекла пойдзе ад тае шлюхі, схапіце яе, схапіце… патаемна, — гэтае слова далося кардыналу з цяжкасцю. — І зараз жа адвязіце яе ў Машкаўскі кляштар, на пострыг. Хай замольвае пралюбадзейства. — І дадаў: — Мараль вышэй за ўсё.
— Вось такі вы на месцы, — усміхнуўся каплан. — Ты прыдумаў дзівосна. Ты нават сам не ведаеш, чаму тое, што ты прыдумаў, дзівосна.
Лотр знакам адпусціў сотніка. Годныя людзі засталіся адны.
— Ведаеш, чаму гэта добра? — спытаў мніх. — Ён адразу ж кінецца шукаць яе, і такім чынам мы пазбавім ад яго Гародню. Без шуму пазбавім… «Добры наш народ, чакай. Ён з'явіцца яшчэ. Хрыстос з апосталамі сваімі пайшоў хадзіць па краю, казаць слова Божае і памагаць людзям».
— Чакай, — сказаў Лотр. — Тут трэба нібы ў шахматах… Значыць, яе выдаляем — ён ідзе з горада?
— Тут не трэба «нібы ў шахматы». Логіка супрацьпаказана жыццю. Гэта толькі дурні і поўныя бездары патрабуюць, каб усё было заматывавана. Гэта не жыццё. Гэта — шкілет. Без жыцця і яго пульсавання. Без плоці. Без праўды… Вось слухай. Трэба, каб ён ведаў, што яе нехта ўкраў і павёз. Для гэтага досыць і добрых суседзяў. І ён будзе рвацца за ёю. Але тут яго можа спыніць боязь моцных ворагаў. Таму адначасова трэба злёгку пераканаць яго, што яна кінула яго, і абудзіць гнеў. Гэтыя розныя пачуцці будуць мучыць яго. Цяга, нянавісць, абражаная вера. І, больш за ўсё, жаданне, каб скончылася гэтая няўпэўненасць, каб было нешта а д н о. Да гэтага, да раўнавагі, заўсёды імкнецца кожны чалавек, герой або шалбер і круцель. І гэтая прага да а д н а г о, да в е д а н н я выбавіць яго з горада хутчэй, чым адна нянавісць або адно каханне. Нянавісць можа забыцца. З каханнем можна праседзець у горадзе яшчэ тыдзень і, між іншым, за чвэрць дня скінуць нас або зрабіць наша становішча нясцерпным. А так ён не будзе чакаць і дня.
— Рацыя. Аб выкраданні скажуць суседзі. А хто аб здрадзе?
Пёс Пана Бога маўчаў. Пасля спытаў ціха:
— Табе не шкада будзе развітацца з ёю?
— З некаторага часу — не шкада, — сказаў Лотр.
— Я спадзяваўся на гэта. Вось яна і скажа. А згодзіцца пайсці ад цябе? Сачыць? Даносіць?
— Ёй давядзецца, — Лотр крыва ўсміхнуўся. — Хацеў бы бачыць я, як гэта яна не згадзілася б.
— Толькі без шуму. Разумееш, нам патрэбен каля яго свой чалавек. Каб раіў, сачыў, даносіў. Лепей за ўсё, калі гэта будзе жанчына. Яна. Вуха наша. Лепшае наша войска… Паабяцай ёй, што адразу, як толькі яна выканае справу, яна вернецца да цябе. Назаўжды. А калі захоча спакою — мы знойдзем ёй мужа… багатага нобіля.
— І што яна будзе даносіць? І як?
— У кожным горадзе ёсць сувязныя галубятні. Хай з кожнага горада адпраўляе па голубу. Калі яны будуць мірна махлярыць, апосталы, калі яны будуць мірна ашукваць і губляць славу і людзі пачнуць забываць іх — яна дасць яму грошай і пераканае «ўзнесціся». І люд будзе чакаць яго.
— А калі ён зробіць замах на веру?
— Ён не зробіць. А калі пачне дбаць аб сіле і славе, калі замахнецца на нас — хай яна прывяжа да нагі голуба пярсцёнак і затрымае іх на тым месцы дні на тры. Тады ў тое месца паскача Карніла з людзьмі.
— І што?
Агонь трапятаў на твары мніха. Аблічча ўсміхалася. Цені бегалі ў зморшчынах і трывала ляжалі ў вачніцах. Страшная маска нечым вабіла.
— Божа мой, — сказаў ён. — Столькі глухіх яроў!… Столькі сведкаў «узнясення»!
Месячнае ззянне ляжала на дрэвах. Снапы святла падалі з царкоўных акенцаў у сад, і ў гэтых снапах клубіўся лёгкі туман. А яны ўсё яшчэ ішлі некуды ў глыбіню гэтага вялікага саду, і цвіў глог, і кожная яго галіна была, як белы і зеленавата-ружовы — ад месяца — букет.
Галіны апускаліся за імі. Ён абняў яе за талію, і яны ішлі. Пасля спыніліся.
Закінуўшы твар, яна глядзела яму ў вочы, як на святую статую, што раптам ажыла. І ён, нечакана хрыпла, спытаў:
— Як цябе зваць?
— Я — Анея, — сказала яна. — Анея… Мне здаецца, гэта сон… Гэта не сон?
А ён успомніў прынізлівыя галадоўкі і вандраванні.
— Сон, — сказаў ён. — І ў цябе, і ў мяне — сон. Ты — Анея… А я…
— Не трэба, — спяшаючыся, сказала яна. — Я ведаю, хто ты… Сёння ты высіўся над усімі, і сонца было за тваёю спіною. У мяне — падгіналіся калені… Дзе твае крылы?
«Пане Божа, — з болем падумаў ён, — спытала б яна лепей, дзе мае рогі».
Яму зрабілася пакутліва-балюча… Крылы… Ведала б яна, як яны здабывалі хлеб, як ён спалохаўся катавання, як вырашыў жыць, як усе, ваўком і махляром, падступным здрайцаю, бо іначай нельга. Ён будзе так жыць. А яна кажа аб крылах.
Ясна, што яна зусім не любіць яго, бадзягу і шалбера. Перад ёю — Бог. Волі ягонай — не пярэчаць. Ён можа ўзяць яе, і яна не скажа слова супраць. Ён можа прымусіць яе зрабіць усё: забіць сябе, нагаю прайсці па вуліцах, і вось гэта… Ён ледзь не плакаў ад страшнага прыніжэння і ад нясцерпнай цягі, ад кахання да яе. Ён адчуваў сябе падманшчыкам, здраднікам усяго святога, тым, хто топча давер'е дурненькага і добрага чалавека. Ён ведаў, што не даруе сабе, і пагарджаў сабою, і ненавідзеў сябе, і ненавідзеў Бога. І жылі ў яго сэрцы рэўнасць, нянавісць і гнеў.
— Ты кахаеш мяне? — з надзеяй спытаў ён.
— Я кахаю цябе, Божа наш.
— А я? — пакутліва вырвалася ў яго з грудзей. — А каб я быў іншы… Тады… дзеля мяне самога?…
— Але ты не іншы, — у вачах у яе жылі ўтрапенне і шалёны, самнамбулічны экстаз. — Ты не можаш быць іншы… Ты — Бог. У цябе залатыя валасы. Іскры ў іх.
Гэты шэпт прымушаў яго калаціцца. Што ж гэта за насланнё? Ён губляў галаву. А вакол былі нетры з кветак.
І ў гэтых нетрах яна ўпала перад ім на калені. Разгублены, ён паспрабаваў узняць яе, але сустрэў такое супраціўленне, што зразумеў: не здолее. Жанчыны ніколі не стаялі перад ім на каленях. Гэта было дзіка, і ён паспяшаўся таксама апусціцца на калені, пераступіўшы яшчэ адну прыступку да апошняга.
У месячным тумане гучалі здалёк спевы:
— «Анёл, увашэд да яе, сказаў: радуйся, благадатная! Пан Бог з табою; блаславёная ты паміж жонамі».
«Блаславілася, — думаў Хрыстос. — Усё адно як з першым — лепшым. Радуйся! Ёсць чаму радавацца».
Яна плакала, абдымаючы яго. Магчыма — ад шчасця.
— Я ведала… заўсёды… Я чакала кагосьці… Не купца, якому — грошы… Не смярдзючага воіна… Нехта з'явіцца да мяне калі-небудзь… Але я не думала, што так… Што ты… Ты з'явішся да мяне… Чаму так доўга не прылятаў?… Цэлых семнаццаць год?
— Нядаўна толькі навучылі, — сумна сказаў ён. — Калі вылецеў з калегіюма.
Ён глядзеў на яе. Яна была прыўкрасная. І яна не кахала яго. Яна казала гэта іншаму. Ён захлынуўся ад рэўнасці і не мог больш маўчаць:
— Анея… Ты ж гэта не мне… Ты — іншаму… А я просты шкаляр, валацуга, шалбер.
Яна не чула. А можа, няздатная была чуць, і словы зараз дзеля яе былі пазбаўленымі сэнсу гукамі.
— Не трэба, — як глухая, сказала яна. — Я ведаю тваё смірэнне. Простая палатніна, пыл дарог, уздыхальня, дзе ты ніжэй за разбойніка. Але ж я ведаю, хто ты. І я кахаю цябе. Я нікога яшчэ так не кахала.
У абурэнні і крыўдзе ён адарваўся ад яе, хаця гэта і было вышэй за ягоныя сілы. Глухая крыўда рухала ім.
— Ты не хочаш слухаць. Я пайду.
Яна ўся сціснулася.
— Я ведаю, — ціха-ціха сказала яна. — Я ж ведаю, што я не варта цябе, што гэта неба падарыла мне незаслужаную літасць. Хочаш — ідзі. Усё ў тваёй святой волі… Няма цябе — няхай тады пекла… Нашто мне жыццё, калі мяне пакінуў мой Бог?
І ён зразумеў, што яна так і зробіць. Нельга было яе пераконваць. І нельга, смяротна-небяспечна было не зрабіць подласці, пакінуць яе і пайсці.
Самкнуўся круг. І ён, разрываючыся ад пагарды да сябе і несамавітай цягі да яе, здаўся, зразумеўшы, што нічога больш нельга, акрамя таго, што павінна адбыцца.
«І сказаў ёй анёл: не бойся…» — ляцелі здалёк, нібы з самага неба, спевы. Сакавік крочыў па зямлі. І яна заплюшчыла вочы і, дрыжучы, сказала:
— Пацалуй мяне, мне страшна. Але гэта, напэўна, так і трэба, калі прыходзіць Бог… Я веру табе.
«Верыць? Мне?» — паспеў ён яшчэ падумаць з непамерным здзіўленнем, але вусны ягоныя прыпалі ўжо да чагосьці, і гэтага ён чакаў усё жыццё, і паплылі бліжэй да ягонага аблічча травы і спыніліся, а пасля, праз незлічоныя стагоддзі, здрыганулася зямная цвердзь.
Ляцелі аднекуль галасы, чуліся за мурам крокі, смех і гукі лютні. У ззянні месяца заспявалі маладыя галасы:
Раніцаю ён пераскочыў цераз плот:
— Я прыйду вечарам і забяру цябе.
— Так… Так…
— Назаўсёды. Я толькі павінен падрыхтавацца.
— Я чакаю.
…Ён ішоў вуліцай, і ягоны твар быў як быццам адноўлены тым, што з ім адбылося. Магчыма, таму, што ў нахабных калісьці, круцельскіх вачах жыло ціхае і добрае ззянне.
Яшчэ дужа здалёк ён убачыў, што насустрач яму рухаюцца дванаццаць занепакоеных постацяў. Але раней, чым ён паспеў хаця трохі наблізіцца да іх, на яго выкруціўся з завулка п'яны з раніцы, доўгавалосы, страшны і зверападобны, у сваіх шкурах Іллюк Спасаіконапрэабражэнскі.
— А-а, Езусе літасцівы, — ён ледзь трымаўся на нагах. — Во дзе сустрэліся! Дазвольце рончку. Я ж, можна сказаць, твой Ілія. Той, пра якога яшчэ Ісайя казаў: «Голас, што лямантуе ў пустыні». Я… — і тут ён змаху чабарохнуўся ў вялізную лужыну, — Іаан Ксціцель.
— Што гэта за свіння? — грэбліва спытаў Тумаш.
— Ілія, — сказаў Братчык. — Які папярэднік, такі і месія.
— А я ж… падрыхтаваў шлях твой перад табою.
Фама — Тумаш падміргнуў. Сіла — Якуб і Лявон — Пётр схапілі папярэдніка за рукі і павалаклі. Ён араў нагамі зямлю, робячы дзве баразны:
— Не пазнаеш? Адракаешся? А я ж цябе ў Ярдань мачаў! Ну пачака-ай! Прарочыў я! Зведаеш ты цяпер мае прароцтвы! Голас Божы быў у тых начных людзей. Чакаай!
Юрась плюнуў і рушыў далей.
Калі ўсе яны зварочвалі з Мечнай вуліцы на вуліцу Абдзёртага Бабра, насустрач ім трапілася два дзесяткі коннікаў у чырвоных плашчах: замкавая варта. За імі цягнулася вельмі абдзёртая закрытая карэта, запрэжаная парай добрых белых коней.
Хрыстос не звярнуў на іх увагі. Яму было не да таго.
…Праз некалькі гадзін яны сядзелі ў Юрасёвым пакоі і спрачаліся. Спрачаліся зацята.
— Ажэніцца ён, — іранізаваў Лявон — Пётр. — Не паспеў з'явіцца пан Езус, як ён, ці ведаеце, ажэніцца, — тытунёвыя Лявонавы вочы бегалі. — Ясна, што тут такое: шлюб пад плотам, а вяселле — потым.
— Я табе, Лявон, зараз дам па тваёй апостальскай лысіне, каб языка свайго атрутнага пазбавіўся, — спакойна сказаў Юрась.
Конаўка згубіў раўнавагу. Заенчыў ледзь не з адчаем:
— Ды ты разумееш, што гэта такое будзе, тваё вяселле? Ты ж адразу як Хрыстос ляснешся. Ты ж сам нядаўна казаў, што будзеш плысці, як лёс нясе, узвышацца, уладу браць, грошы браць. — І перадражніў: — «Раз ужо застануся ў гэтым гноі, ра-аз усе гэтыя свінні».
— Учора думаў, — сказаў Братчык. — А сёння брыдка мне.
— Яна Ксціцеля памятаеш? — нервова спытаў гарбаносы мытар. — Зладзеі мы. Нельга спыніцца, раз трапілі, як сучка ў кола. Вішчы ды бяжы. Спынішся — яны табе прыпомняць, што ты і хто ты. На прэнгу ўспомняць, якое яно, увазнясенне ды ў неба ўзяцце. Люд цябе на шматкі разарве.
— Як хочаце, — упарта сказаў Хрыстос. — Я павінен…
— Перад кім? — залямантаваў яловым голасам Якуб Алфееў. — Перад дзеўкай той? Ды спі ты з ёй, колькі хочаш — слова ніхто не скажа. Бласлаўляць цябе стануць, стопы цалаваць. Ёй, думаеш, нешта іншае трэба? Ты — Бог.
— Дзеля яе…
— А пра нас забыў?! Зноў на дарогу?! А жэрці што?!
— Аўтух — Андрэй па-дурному зазваніў у кішэні грашыма.
— А, грошы, — успомніўшы, сказаў Хрыстос. — Вось тут кожнаму па чатыры залатых… І мне тое самае… Я сабраў.
І тут выбухнулі страсці.
Братчык ніколі не мог уявіць, што дзесяць чалавек могуць так крычаць.
— А пасля што? Гэта на ўсё жыццё?
— Яшчэ каб казну ўзяць, коней накр… намяняць, дык тады нічога. А тое… чатыры манеты.
— У мяне гэта самая ўдалая роля, — рыпеў Баўтрамей. — Плацяць як ніколі.
— Пашанцавала так, — галава на блюдзе варушыла тоўстай верхняй губой. — А табе чаго яшчэ трэба?! Наракальнік ты! Еўнах!
— І я!… Гэна!… Як яго!… Яно!… Ну, таго!!!
— Каханыя, — супакойваў жанчынападобны Іаан. — Нашто ісці? Ён не думае. Добрае робіць свету і сабе.
Ад гвалту барабаніла ў вушах.
— Цыц! — гаркнуў раптам няверны Тумаш. — А я згодзен з ім. Дзеля гонару.
— Разумны чалавек, — сказаў Раввуні і пахваліў сябе, не ўтрымаўся: — Амаль як яўрэй.
— Дык што ты яшчэ вякнеш? — пагрозліва спытаў у Пятра Хрыстос.
Той, унікаючы позірку, глядзеў у акно.
— А ты падумаў, Лявон, на які ты час — Пятро? — сказаў Юрась. — І ты падумаў, што пакуль ты патрэбен — у цябе грошы, а калі ты не будзеш патрэбен — у цябе не будзе не толькі грошай, а і галавы…
— А ты падумаў, Хрыстос, — засычэў раптам Пётр, — што гэта адзіны раз лёс дае ў рукі такі козыр? Што не яны табе, а ты ім можаш знесці галаву? Што працягні ты руку, і Гародня — твая… Беларусь — твая… Жмойская зямля — твая… Падляшша — тваё… Каралеўства — тваё… Палова зямлі — твая. І ты ж сам яшчэ нядаўна згаджаўся на гэта, здаецца? Што яны могуць?! А ты можаш усё.
— Ведаю. Мог бы. Але гэта шмат намаганняў… Палова жыцця… Адна гадзіна змяніла ўва мне ўсё. Я не хачу губляць не толькі што паловы жыцця, а і ніводнай хвіліны. А калі не аддаць гэтаму ўсяе сілы, хітрасці… подласці — гэта скончыцца не панаваннем, а плахай.
— З-за дзеўкі залатую раку губляеш, — Жарнакрут — Баўтрамей распусціў рот-зашмаргу. — Дзеўку яму трэба.
— Няладна, — сказаў Тумаш. — Ну і дзеўку.
— Мілы, — са здзеклівай пяшчотай сказаў Іуда, — у савана няма кішэняў.
Юрась устаў:
— Як хочаце: я іду. Хто хоча ісці са мной — хай чакае.
— Я пачакаю цябе каля брамы, — сказаў Раввуні.
Якраз у гэты час у гатычнай капліцы Машкаўскага кляштара канчаўся пастрыг. Пагражалі галасы пад вострымі скляпеннямі, у змроку. А ў пляме слабага святла, што падала з акна на каменныя пліты падлогі, стаяла жанчына, і было на ёй — замест андарака, казнаткі і карабліка — грубае адзенне манахіні.
А побач з жанчынай стаяла маці-настаяцельніца, нязмерная ўпоперак баба год пад сорак, з абліччам адначасова ліслівым і ўладным, і сціскала руку новай манахіні. Сціскала разам са свечкай, каб не ўздумала кінуць ці выпусціць.
Свечка капала гарачым воскам на тонкія пальцы маладой рукі, але Анея не адчувала болю. Сцяла сківіцы. Глядзела ў адну кропку.
З капліцы яе павялі пад рукі. У левым нефе настаяцельніца спыніла яе:
— Н-ну, колькі яшчэ як драўляная будзеш? Усё ўжо. Усё. Чуеш?
— Чую. — У яе вачах раптам з'явілася жыццё. — Што ж, і так і так я нявеста Хрыстова, жонка Хрыстова… Ягоная.
— Гм… Усе мы тут яго нявесты.
І тут у вачах жанчыны плескануўся гнеў. З непрыхаванай іроніяй яна агледзела постаць ігуменні.
— Гэта вы — нявеста? Доўга ж вам яго чакаць. Мой ён. Чуеш ты — мой. Ён праз муры ўбачыць. Ён прыйдзе.
І ён прыйшоў. І вось ужо вельмі доўга стукаў у аканіцы дома на Мечнай вуліцы, хадзіў, а пасля бегаў па сцежках саду.
Гэты дзённы сад страціў начное ачараванне. Голыя і паўсядзённыя былі дрэвы. Мёртва-белы быў у дзённым святле глогавы цвецень. І нават стаў у канцы саду быў не сіні, як уначы, а цёмна-празрысты.
І тут нідзе не было яе.
Пусты быў дом. Пустыя былі сцежкі.
— Анея! — не стрываўшы, закрычаў ён. — Анея.
Яго чамусьці ахапіў смяротны жах.
— А-не-я!
— Дзядзечка, — пачуў ён дзіцячы галасок, — вы чаго крычыцё?
Ён убачыў над плотам галаву. Хлапчук год пад дзесяць вырачваў на яго шэрыя вочы, хлопаў даўжэзнымі цёмнымі вейкамі:
— Анея тут жыве. Дзе?!
Хлопчык узлез на плот і сеў. Пачухаў адной босай нагой другую.
— Гэта ты той дзядзька, што «неадменна павінен быў прыйсці»?
— Ну.
— Пабажыся.
— А каб на цябе… Ну… ну, хай мяне пярун шасне.
— Эге… То Анею… коннікі пад'ехалі ды сілком павязлі.
— Сам бачыў? Што за коннікі?
— Не-а… Не ведаю, што за коннікі. Я ж сам не бачыў. Ужо як адвезлі, то нейкая цётка прыйшла, ды мне перніка дала, ды сказала: «Цётку Анею павезлі… То яна злаўчылася мне шапянуць, а я… а я вось табе кажу. Як прыйдзе той дзядзька, што неадменна павінен быў прыйсці — скажы яму, што… цётка Анея паехала па Лідскай дарозе».
Юрась стаяў, як прыбіты:
— То «паехала» ці «сілком павезлі»?
— А я ж, дзядзечка, не ведаю. Цётка тая казала — «сілком», але «паехала». Можа, і сілком, але я, каб цётка Анея крычала, дык не чуў. Я тады ў каморы сядзеў, бо вяршкі злізаў. Яны толькі выехалі, а тут мяне матка і выпусціла, дараваўшы, дзякуй ёй Божа, а тут і цётка пернік прынесла.
Юрась задумаўся. Што ж тут было? Сапраўды выкралі? А можа, адчула душою падман і з'ехала сама? Не даравала? Бацька, загадам князя, у Менску збройнікаў вучыць. Маці няма. То, можа, з'ехала да яго?… Але трывога ўсё нарастала. Чаму не дачакалася? Не можа быць, каб да бацькі. Калі выкралі — то хто і нашто? І хто пасмеліцца ўзняць руку на дачку мечніка? А калі з'ехала сама, адчуўшы, што ён не той, успомніўшы яго начныя словы, якіх не чула тады, — то як, як яму тады жыць?!
Ён страпянуўся:
— Дзякуй, сынок.
— Вы яе знойдзеце. Яна мяне любіць. А я… ну, з бацькамі, ясна, яе аберагаю.
«Гэх, хлопча, — падумаў Братчык, — кепска ты яе аберагаў. Ды я не скажу табе гэтага».
— Мы з ёю сябры — не разлі вада.
— Я знайду яе, сынок.
Юрась пабег.
РАЗДЗЕЛ ХVІ САРОНСКАЯ ЛІЛЕЯ
…Там, дзе садовы плот прымыкаў да царквы, у густым чорным цені стаяў нізкалобы сотнік і змрочна глядзеў на іх.
Лотравы пакоі ў трансэпце гародзенскага замка нагадвалі пакоі багатай і не суровай норавам радавітай дамы. Каменныя сцены завешаны кілімамі і габеленамі з трохі легкадумным зместам. Іконы, дзе яны былі, здзіўлялі ўвагаю мастакоў да жывой плоці.
А той пакой, у якім зараз сядзеў кардынал, быў увогуле легкаважны. Шырокае, на шасцёх, ложа пад гарнастаевай накрыўкай, крэслы з мяккімі падушкамі, нейкія каменныя і шкляныя пляшкі і флаконы на валошскім століку ля ложа. Пах якіхсьці салодка-гаркавых маслаў.
Адзіныя духоўныя рэчы ў пакоі былі статуямі святога Себастыяна і святой Інэсы, дый тыя давалі відавочна пабольшанае ўяўленне аб сутнасці мужчыны і жанчыны.
На ложы ляжала Магдаліна, ляніва пагойдвала перад вачыма залаты медальён. Басяцкі, што сядзеў на крэсле каля сцяны, імкнуўся не глядзець у той бок.
Ля ног яе, таксама на ложы, сядзеў Лотр:
— Ты, сотнік, пачакай. Я вось толькі зараз дам загад братам-дамініканцам.
Сотнік асцярожна сядзеў ля самых дзвярэй на пазалочаным, гнутаногім венецыянскім крэселку. За крэселка тое рабілася страшна.
— Дык вось, пан Фларыян, за чалавекам гэтым трэба сачыць, каб не зрабіў чаго непажаданага.
Карніла ўсміхнуўся, але тыя не заўважылі.
— Атачыце яго даглядам. Прыстаўце людзей асабіста да яго… Дарэчы, ці ўзялі гэтага расстрыгу-прарока? Гэтага… Іллюка?
— Узялі.
— Ён прарочыў прыход. Ён ублытаў нас у гэтую справу… Іл-лія! Пастарайцеся добра пагладзіць яму рэбры шчыпцамі… Каб ведаў: прарокі ў наш час — з'ява падазроная. А там можаце паціху адправіць яго — куды, самі ведаеце.
— Гладзіць яшчэ не гладзілі, — сказаў каплан, дачакаўшыся, пакуль Лотр выгаварыцца. — Дый няма патрэбы.
— Як?
— Ды ён усвядоміў, што не меў рацыі. І мы пазбеглі іх нараканняў у залішняй жорсткасці…
— Што, «велля»?*
* «Велля» — «неспаннё». Падсуднага катавалі тым, што пазбаўлялі сну на працягу сарака гадзін.
— Ды мы, бачыце, проста адвялі яго куды трэба і растлумачылі значэнне і прынцып дзеяння некаторых прылад.
— Такі конь? Спалохаўся? Прарок?
— Коні таксама хочуць жыць. І потым, ён не прарок, а шарлатан.
— Добра, — сказаў Лотр. — Хай цяпер прыходзіць штотыдзень за тлумачэннямі і прарочыць тое, што патрэбна нам… Што там у цябе, Карніла?
— Удваіх, — сказаў сотнік. — У садзе ў Палянак. З Анеяй, дачкой мечніка.
Абодва жахнуліся, убачыўшы вочы кардынала.
— Ідзі, — глуха сказаў ён. — Схапі.
— Мяркую, позна, — сказаў Карніла.
Словы ягоныя міжвольна прагучалі, як жарт.
— Выйдзі, — кінуў кардынал жанчыне.
Тая надзьмула вусны.
— Табе кажу.
Марына незадаволена ўзнялася. Пагойдваючы клубамі, пайшла да дзвярэй.
— В-вох, — ні з пушчы ні з поля сказаў Карніла. — Спакуса!
Усе маўчалі. Лотр сядзеў з заплюшчанымі вачыма. Белы, як сала. Калі ён расплюшчыў вочы, яны не абяцалі даравання:
— Дачка мечніка Палянкі Анея. Святая. Жонка пана Хрыста… І яна ўпэўнена, што ён — Хрыстос?
— Іначай, пэўна, нічога б і не было, — сказаў Карніла. — Яна славілася чысцінёю і цнотай. Яна ў вялікай веры жыла.
— Змоўч, — шэптам сказаў кардынал.
— Ведаеце, што з гэтага будзе? — плоскія вочы Басяцкага нядобра ўсміхаліся. — Гэты круцель цяпер не адмовіцца ад самазванага імя. Таму што збаіцца страціць яе.
— Гэта так, — шэптам сказаў Лотр.
— Калі яна даведаецца аб падмане — яна плюне яму ў твар. Ён цяпер не адмовіцца.
— Забіць, — ціха сказаў Лотр. — Абаіх.
Дамініканец усміхнуўся.
— Ненадоўга ж вас хапіла, — ён перайшоў на лаціну. — Казалі аб тым, што Ігнацы, што сябры ягоныя, што я — пачынаем велізарную справу. Што папа хай сабе праз дзесяць — пятнаццаць — дваццаць год прызнае нас. Што саюз наш будзе наймацнейшым саюзам зямлі. «Сыны Езуса», «Братэрства Езуса», ці як яно там. Казалі, што сіла наша ва ўсёпранікальнасці і патаемнасці. Казалі, што мы не павінны апаганьваць наш шлях яўнымі і адкрытымі расправамі. І вось цяпер ледзь нейкая дробязь закранула вас — вы забылі ўсё. Дарэмна браты адкрылі вам нашу таямніцу. Нас мала, мы пакуль вымушаны маўчаць і хавацца, як першыя хрысціяне. Але гора нам і мы прапалі, калі стаў на пачатку нашай дарогі такі, як вы. Я вымушан буду ўзняць голас перад людзьмі, якія здолеюць дабіцца ў папы Льва, каб ён заняўся гэтым сам і праверыў, ці адпавядаеце вы месцу, на якім сядзіце…
Лотр змежыў вочы. Мніх сказаў ужо мякчэй:
— Мне няма справы да жыцця і смерці гэтых людзей. Але схапіце іх тут, забіце іх тут — і мы ўбачым паўтарэнне таго, што было нядаўна. І на гэты раз нас не ўратуе нішто. А калі мы і ўцячом — увесь хрысціянскі свет зацікавіцца тым, што тут робіцца. Тое, што прыйдзе канец вашай славе, а магчыма і жыццю — дробязь. Але тое, што справа ратавання веры, мая будучая справа, справа майго братэрства выйдзе на свет — за гэта не будзе нам даравання ад улад і Бога. Тут і індульгенцыі не дапамогуць. Гэта вам не Тэцэлева дурацкае абяцанне*, гэта вам не на Дзеву Марыю зрабіць замах.
* Саксонскі манах Тэцэль казаў, гандлюючы індульгенцыямі: «…яго свяцейшасць надзяліў мяне вялікай уладай — ад аднаго голасу майго брама нябёсаў адчыняецца нават перад такімі грэшнікамі, якія адчувалі пажадлівасць да святой Дзевы, каб… апладніць яе».
Ён даў Лотру абдумаць свае словы і спытаў:
— Н-ну?
— Ты Хрыстова нявеста? — Лотр сказаў гэта праз зубы. — Што ж, будзеш Хрыстовай нявестай. Карніла, адразу, як гэтае адроддзе пекла пойдзе ад тае шлюхі, схапіце яе, схапіце… патаемна, — гэтае слова далося кардыналу з цяжкасцю. — І зараз жа адвязіце яе ў Машкаўскі кляштар, на пострыг. Хай замольвае пралюбадзейства. — І дадаў: — Мараль вышэй за ўсё.
— Вось такі вы на месцы, — усміхнуўся каплан. — Ты прыдумаў дзівосна. Ты нават сам не ведаеш, чаму тое, што ты прыдумаў, дзівосна.
Лотр знакам адпусціў сотніка. Годныя людзі засталіся адны.
— Ведаеш, чаму гэта добра? — спытаў мніх. — Ён адразу ж кінецца шукаць яе, і такім чынам мы пазбавім ад яго Гародню. Без шуму пазбавім… «Добры наш народ, чакай. Ён з'явіцца яшчэ. Хрыстос з апосталамі сваімі пайшоў хадзіць па краю, казаць слова Божае і памагаць людзям».
— Чакай, — сказаў Лотр. — Тут трэба нібы ў шахматах… Значыць, яе выдаляем — ён ідзе з горада?
— Тут не трэба «нібы ў шахматы». Логіка супрацьпаказана жыццю. Гэта толькі дурні і поўныя бездары патрабуюць, каб усё было заматывавана. Гэта не жыццё. Гэта — шкілет. Без жыцця і яго пульсавання. Без плоці. Без праўды… Вось слухай. Трэба, каб ён ведаў, што яе нехта ўкраў і павёз. Для гэтага досыць і добрых суседзяў. І ён будзе рвацца за ёю. Але тут яго можа спыніць боязь моцных ворагаў. Таму адначасова трэба злёгку пераканаць яго, што яна кінула яго, і абудзіць гнеў. Гэтыя розныя пачуцці будуць мучыць яго. Цяга, нянавісць, абражаная вера. І, больш за ўсё, жаданне, каб скончылася гэтая няўпэўненасць, каб было нешта а д н о. Да гэтага, да раўнавагі, заўсёды імкнецца кожны чалавек, герой або шалбер і круцель. І гэтая прага да а д н а г о, да в е д а н н я выбавіць яго з горада хутчэй, чым адна нянавісць або адно каханне. Нянавісць можа забыцца. З каханнем можна праседзець у горадзе яшчэ тыдзень і, між іншым, за чвэрць дня скінуць нас або зрабіць наша становішча нясцерпным. А так ён не будзе чакаць і дня.
— Рацыя. Аб выкраданні скажуць суседзі. А хто аб здрадзе?
Пёс Пана Бога маўчаў. Пасля спытаў ціха:
— Табе не шкада будзе развітацца з ёю?
— З некаторага часу — не шкада, — сказаў Лотр.
— Я спадзяваўся на гэта. Вось яна і скажа. А згодзіцца пайсці ад цябе? Сачыць? Даносіць?
— Ёй давядзецца, — Лотр крыва ўсміхнуўся. — Хацеў бы бачыць я, як гэта яна не згадзілася б.
— Толькі без шуму. Разумееш, нам патрэбен каля яго свой чалавек. Каб раіў, сачыў, даносіў. Лепей за ўсё, калі гэта будзе жанчына. Яна. Вуха наша. Лепшае наша войска… Паабяцай ёй, што адразу, як толькі яна выканае справу, яна вернецца да цябе. Назаўжды. А калі захоча спакою — мы знойдзем ёй мужа… багатага нобіля.
— І што яна будзе даносіць? І як?
— У кожным горадзе ёсць сувязныя галубятні. Хай з кожнага горада адпраўляе па голубу. Калі яны будуць мірна махлярыць, апосталы, калі яны будуць мірна ашукваць і губляць славу і людзі пачнуць забываць іх — яна дасць яму грошай і пераканае «ўзнесціся». І люд будзе чакаць яго.
— А калі ён зробіць замах на веру?
— Ён не зробіць. А калі пачне дбаць аб сіле і славе, калі замахнецца на нас — хай яна прывяжа да нагі голуба пярсцёнак і затрымае іх на тым месцы дні на тры. Тады ў тое месца паскача Карніла з людзьмі.
— І што?
Агонь трапятаў на твары мніха. Аблічча ўсміхалася. Цені бегалі ў зморшчынах і трывала ляжалі ў вачніцах. Страшная маска нечым вабіла.
— Божа мой, — сказаў ён. — Столькі глухіх яроў!… Столькі сведкаў «узнясення»!
Месячнае ззянне ляжала на дрэвах. Снапы святла падалі з царкоўных акенцаў у сад, і ў гэтых снапах клубіўся лёгкі туман. А яны ўсё яшчэ ішлі некуды ў глыбіню гэтага вялікага саду, і цвіў глог, і кожная яго галіна была, як белы і зеленавата-ружовы — ад месяца — букет.
Галіны апускаліся за імі. Ён абняў яе за талію, і яны ішлі. Пасля спыніліся.
Закінуўшы твар, яна глядзела яму ў вочы, як на святую статую, што раптам ажыла. І ён, нечакана хрыпла, спытаў:
— Як цябе зваць?
— Я — Анея, — сказала яна. — Анея… Мне здаецца, гэта сон… Гэта не сон?
А ён успомніў прынізлівыя галадоўкі і вандраванні.
— Сон, — сказаў ён. — І ў цябе, і ў мяне — сон. Ты — Анея… А я…
— Не трэба, — спяшаючыся, сказала яна. — Я ведаю, хто ты… Сёння ты высіўся над усімі, і сонца было за тваёю спіною. У мяне — падгіналіся калені… Дзе твае крылы?
«Пане Божа, — з болем падумаў ён, — спытала б яна лепей, дзе мае рогі».
Яму зрабілася пакутліва-балюча… Крылы… Ведала б яна, як яны здабывалі хлеб, як ён спалохаўся катавання, як вырашыў жыць, як усе, ваўком і махляром, падступным здрайцаю, бо іначай нельга. Ён будзе так жыць. А яна кажа аб крылах.
Ясна, што яна зусім не любіць яго, бадзягу і шалбера. Перад ёю — Бог. Волі ягонай — не пярэчаць. Ён можа ўзяць яе, і яна не скажа слова супраць. Ён можа прымусіць яе зрабіць усё: забіць сябе, нагаю прайсці па вуліцах, і вось гэта… Ён ледзь не плакаў ад страшнага прыніжэння і ад нясцерпнай цягі, ад кахання да яе. Ён адчуваў сябе падманшчыкам, здраднікам усяго святога, тым, хто топча давер'е дурненькага і добрага чалавека. Ён ведаў, што не даруе сабе, і пагарджаў сабою, і ненавідзеў сябе, і ненавідзеў Бога. І жылі ў яго сэрцы рэўнасць, нянавісць і гнеў.
— Ты кахаеш мяне? — з надзеяй спытаў ён.
— Я кахаю цябе, Божа наш.
— А я? — пакутліва вырвалася ў яго з грудзей. — А каб я быў іншы… Тады… дзеля мяне самога?…
— Але ты не іншы, — у вачах у яе жылі ўтрапенне і шалёны, самнамбулічны экстаз. — Ты не можаш быць іншы… Ты — Бог. У цябе залатыя валасы. Іскры ў іх.
Гэты шэпт прымушаў яго калаціцца. Што ж гэта за насланнё? Ён губляў галаву. А вакол былі нетры з кветак.
І ў гэтых нетрах яна ўпала перад ім на калені. Разгублены, ён паспрабаваў узняць яе, але сустрэў такое супраціўленне, што зразумеў: не здолее. Жанчыны ніколі не стаялі перад ім на каленях. Гэта было дзіка, і ён паспяшаўся таксама апусціцца на калені, пераступіўшы яшчэ адну прыступку да апошняга.
У месячным тумане гучалі здалёк спевы:
— «Анёл, увашэд да яе, сказаў: радуйся, благадатная! Пан Бог з табою; блаславёная ты паміж жонамі».
«Блаславілася, — думаў Хрыстос. — Усё адно як з першым — лепшым. Радуйся! Ёсць чаму радавацца».
Яна плакала, абдымаючы яго. Магчыма — ад шчасця.
— Я ведала… заўсёды… Я чакала кагосьці… Не купца, якому — грошы… Не смярдзючага воіна… Нехта з'явіцца да мяне калі-небудзь… Але я не думала, што так… Што ты… Ты з'явішся да мяне… Чаму так доўга не прылятаў?… Цэлых семнаццаць год?
— Нядаўна толькі навучылі, — сумна сказаў ён. — Калі вылецеў з калегіюма.
Ён глядзеў на яе. Яна была прыўкрасная. І яна не кахала яго. Яна казала гэта іншаму. Ён захлынуўся ад рэўнасці і не мог больш маўчаць:
— Анея… Ты ж гэта не мне… Ты — іншаму… А я просты шкаляр, валацуга, шалбер.
Яна не чула. А можа, няздатная была чуць, і словы зараз дзеля яе былі пазбаўленымі сэнсу гукамі.
— Не трэба, — як глухая, сказала яна. — Я ведаю тваё смірэнне. Простая палатніна, пыл дарог, уздыхальня, дзе ты ніжэй за разбойніка. Але ж я ведаю, хто ты. І я кахаю цябе. Я нікога яшчэ так не кахала.
У абурэнні і крыўдзе ён адарваўся ад яе, хаця гэта і было вышэй за ягоныя сілы. Глухая крыўда рухала ім.
— Ты не хочаш слухаць. Я пайду.
Яна ўся сціснулася.
— Я ведаю, — ціха-ціха сказала яна. — Я ж ведаю, што я не варта цябе, што гэта неба падарыла мне незаслужаную літасць. Хочаш — ідзі. Усё ў тваёй святой волі… Няма цябе — няхай тады пекла… Нашто мне жыццё, калі мяне пакінуў мой Бог?
І ён зразумеў, што яна так і зробіць. Нельга было яе пераконваць. І нельга, смяротна-небяспечна было не зрабіць подласці, пакінуць яе і пайсці.
Самкнуўся круг. І ён, разрываючыся ад пагарды да сябе і несамавітай цягі да яе, здаўся, зразумеўшы, што нічога больш нельга, акрамя таго, што павінна адбыцца.
«І сказаў ёй анёл: не бойся…» — ляцелі здалёк, нібы з самага неба, спевы. Сакавік крочыў па зямлі. І яна заплюшчыла вочы і, дрыжучы, сказала:
— Пацалуй мяне, мне страшна. Але гэта, напэўна, так і трэба, калі прыходзіць Бог… Я веру табе.
«Верыць? Мне?» — паспеў ён яшчэ падумаць з непамерным здзіўленнем, але вусны ягоныя прыпалі ўжо да чагосьці, і гэтага ён чакаў усё жыццё, і паплылі бліжэй да ягонага аблічча травы і спыніліся, а пасля, праз незлічоныя стагоддзі, здрыганулася зямная цвердзь.
Ляцелі аднекуль галасы, чуліся за мурам крокі, смех і гукі лютні. У ззянні месяца заспявалі маладыя галасы:
Ціхі голас казаў, што нехта любы, мілы і каханы. А над усім гэтым у месячным дыме распасціралася бяздоннае неба, і мігцела ў ім то белая, то сіняя, то вясёлкавая зорка.
Глог у цямноцці сіні
На Замкавай цвіў старане,
Калі на падвор'е дзяўчыны
Дзівосны прыйшоў ганец.
Сказаў ён ёй: «Кахаю»,
З любоўю сказаў і тугой.
І заспявалі на небе:
«Дзяўчына, Пан Бог з табой».
Раніцаю ён пераскочыў цераз плот:
— Я прыйду вечарам і забяру цябе.
— Так… Так…
— Назаўсёды. Я толькі павінен падрыхтавацца.
— Я чакаю.
…Ён ішоў вуліцай, і ягоны твар быў як быццам адноўлены тым, што з ім адбылося. Магчыма, таму, што ў нахабных калісьці, круцельскіх вачах жыло ціхае і добрае ззянне.
Яшчэ дужа здалёк ён убачыў, што насустрач яму рухаюцца дванаццаць занепакоеных постацяў. Але раней, чым ён паспеў хаця трохі наблізіцца да іх, на яго выкруціўся з завулка п'яны з раніцы, доўгавалосы, страшны і зверападобны, у сваіх шкурах Іллюк Спасаіконапрэабражэнскі.
— А-а, Езусе літасцівы, — ён ледзь трымаўся на нагах. — Во дзе сустрэліся! Дазвольце рончку. Я ж, можна сказаць, твой Ілія. Той, пра якога яшчэ Ісайя казаў: «Голас, што лямантуе ў пустыні». Я… — і тут ён змаху чабарохнуўся ў вялізную лужыну, — Іаан Ксціцель.
— Што гэта за свіння? — грэбліва спытаў Тумаш.
— Ілія, — сказаў Братчык. — Які папярэднік, такі і месія.
— А я ж… падрыхтаваў шлях твой перад табою.
Фама — Тумаш падміргнуў. Сіла — Якуб і Лявон — Пётр схапілі папярэдніка за рукі і павалаклі. Ён араў нагамі зямлю, робячы дзве баразны:
— Не пазнаеш? Адракаешся? А я ж цябе ў Ярдань мачаў! Ну пачака-ай! Прарочыў я! Зведаеш ты цяпер мае прароцтвы! Голас Божы быў у тых начных людзей. Чакаай!
Юрась плюнуў і рушыў далей.
Калі ўсе яны зварочвалі з Мечнай вуліцы на вуліцу Абдзёртага Бабра, насустрач ім трапілася два дзесяткі коннікаў у чырвоных плашчах: замкавая варта. За імі цягнулася вельмі абдзёртая закрытая карэта, запрэжаная парай добрых белых коней.
Хрыстос не звярнуў на іх увагі. Яму было не да таго.
…Праз некалькі гадзін яны сядзелі ў Юрасёвым пакоі і спрачаліся. Спрачаліся зацята.
— Ажэніцца ён, — іранізаваў Лявон — Пётр. — Не паспеў з'явіцца пан Езус, як ён, ці ведаеце, ажэніцца, — тытунёвыя Лявонавы вочы бегалі. — Ясна, што тут такое: шлюб пад плотам, а вяселле — потым.
— Я табе, Лявон, зараз дам па тваёй апостальскай лысіне, каб языка свайго атрутнага пазбавіўся, — спакойна сказаў Юрась.
Конаўка згубіў раўнавагу. Заенчыў ледзь не з адчаем:
— Ды ты разумееш, што гэта такое будзе, тваё вяселле? Ты ж адразу як Хрыстос ляснешся. Ты ж сам нядаўна казаў, што будзеш плысці, як лёс нясе, узвышацца, уладу браць, грошы браць. — І перадражніў: — «Раз ужо застануся ў гэтым гноі, ра-аз усе гэтыя свінні».
— Учора думаў, — сказаў Братчык. — А сёння брыдка мне.
— Яна Ксціцеля памятаеш? — нервова спытаў гарбаносы мытар. — Зладзеі мы. Нельга спыніцца, раз трапілі, як сучка ў кола. Вішчы ды бяжы. Спынішся — яны табе прыпомняць, што ты і хто ты. На прэнгу ўспомняць, якое яно, увазнясенне ды ў неба ўзяцце. Люд цябе на шматкі разарве.
— Як хочаце, — упарта сказаў Хрыстос. — Я павінен…
— Перад кім? — залямантаваў яловым голасам Якуб Алфееў. — Перад дзеўкай той? Ды спі ты з ёй, колькі хочаш — слова ніхто не скажа. Бласлаўляць цябе стануць, стопы цалаваць. Ёй, думаеш, нешта іншае трэба? Ты — Бог.
— Дзеля яе…
— А пра нас забыў?! Зноў на дарогу?! А жэрці што?!
— Аўтух — Андрэй па-дурному зазваніў у кішэні грашыма.
— А, грошы, — успомніўшы, сказаў Хрыстос. — Вось тут кожнаму па чатыры залатых… І мне тое самае… Я сабраў.
І тут выбухнулі страсці.
Братчык ніколі не мог уявіць, што дзесяць чалавек могуць так крычаць.
— А пасля што? Гэта на ўсё жыццё?
— Яшчэ каб казну ўзяць, коней накр… намяняць, дык тады нічога. А тое… чатыры манеты.
— У мяне гэта самая ўдалая роля, — рыпеў Баўтрамей. — Плацяць як ніколі.
— Пашанцавала так, — галава на блюдзе варушыла тоўстай верхняй губой. — А табе чаго яшчэ трэба?! Наракальнік ты! Еўнах!
— І я!… Гэна!… Як яго!… Яно!… Ну, таго!!!
— Каханыя, — супакойваў жанчынападобны Іаан. — Нашто ісці? Ён не думае. Добрае робіць свету і сабе.
Ад гвалту барабаніла ў вушах.
— Цыц! — гаркнуў раптам няверны Тумаш. — А я згодзен з ім. Дзеля гонару.
— Разумны чалавек, — сказаў Раввуні і пахваліў сябе, не ўтрымаўся: — Амаль як яўрэй.
— Дык што ты яшчэ вякнеш? — пагрозліва спытаў у Пятра Хрыстос.
Той, унікаючы позірку, глядзеў у акно.
— А ты падумаў, Лявон, на які ты час — Пятро? — сказаў Юрась. — І ты падумаў, што пакуль ты патрэбен — у цябе грошы, а калі ты не будзеш патрэбен — у цябе не будзе не толькі грошай, а і галавы…
— А ты падумаў, Хрыстос, — засычэў раптам Пётр, — што гэта адзіны раз лёс дае ў рукі такі козыр? Што не яны табе, а ты ім можаш знесці галаву? Што працягні ты руку, і Гародня — твая… Беларусь — твая… Жмойская зямля — твая… Падляшша — тваё… Каралеўства — тваё… Палова зямлі — твая. І ты ж сам яшчэ нядаўна згаджаўся на гэта, здаецца? Што яны могуць?! А ты можаш усё.
— Ведаю. Мог бы. Але гэта шмат намаганняў… Палова жыцця… Адна гадзіна змяніла ўва мне ўсё. Я не хачу губляць не толькі што паловы жыцця, а і ніводнай хвіліны. А калі не аддаць гэтаму ўсяе сілы, хітрасці… подласці — гэта скончыцца не панаваннем, а плахай.
— З-за дзеўкі залатую раку губляеш, — Жарнакрут — Баўтрамей распусціў рот-зашмаргу. — Дзеўку яму трэба.
— Няладна, — сказаў Тумаш. — Ну і дзеўку.
— Мілы, — са здзеклівай пяшчотай сказаў Іуда, — у савана няма кішэняў.
Юрась устаў:
— Як хочаце: я іду. Хто хоча ісці са мной — хай чакае.
— Я пачакаю цябе каля брамы, — сказаў Раввуні.
Якраз у гэты час у гатычнай капліцы Машкаўскага кляштара канчаўся пастрыг. Пагражалі галасы пад вострымі скляпеннямі, у змроку. А ў пляме слабага святла, што падала з акна на каменныя пліты падлогі, стаяла жанчына, і было на ёй — замест андарака, казнаткі і карабліка — грубае адзенне манахіні.
А побач з жанчынай стаяла маці-настаяцельніца, нязмерная ўпоперак баба год пад сорак, з абліччам адначасова ліслівым і ўладным, і сціскала руку новай манахіні. Сціскала разам са свечкай, каб не ўздумала кінуць ці выпусціць.
Свечка капала гарачым воскам на тонкія пальцы маладой рукі, але Анея не адчувала болю. Сцяла сківіцы. Глядзела ў адну кропку.
З капліцы яе павялі пад рукі. У левым нефе настаяцельніца спыніла яе:
— Н-ну, колькі яшчэ як драўляная будзеш? Усё ўжо. Усё. Чуеш?
— Чую. — У яе вачах раптам з'явілася жыццё. — Што ж, і так і так я нявеста Хрыстова, жонка Хрыстова… Ягоная.
— Гм… Усе мы тут яго нявесты.
І тут у вачах жанчыны плескануўся гнеў. З непрыхаванай іроніяй яна агледзела постаць ігуменні.
— Гэта вы — нявеста? Доўга ж вам яго чакаць. Мой ён. Чуеш ты — мой. Ён праз муры ўбачыць. Ён прыйдзе.
І ён прыйшоў. І вось ужо вельмі доўга стукаў у аканіцы дома на Мечнай вуліцы, хадзіў, а пасля бегаў па сцежках саду.
Гэты дзённы сад страціў начное ачараванне. Голыя і паўсядзённыя былі дрэвы. Мёртва-белы быў у дзённым святле глогавы цвецень. І нават стаў у канцы саду быў не сіні, як уначы, а цёмна-празрысты.
І тут нідзе не было яе.
Пусты быў дом. Пустыя былі сцежкі.
— Анея! — не стрываўшы, закрычаў ён. — Анея.
Яго чамусьці ахапіў смяротны жах.
— А-не-я!
— Дзядзечка, — пачуў ён дзіцячы галасок, — вы чаго крычыцё?
Ён убачыў над плотам галаву. Хлапчук год пад дзесяць вырачваў на яго шэрыя вочы, хлопаў даўжэзнымі цёмнымі вейкамі:
— Анея тут жыве. Дзе?!
Хлопчык узлез на плот і сеў. Пачухаў адной босай нагой другую.
— Гэта ты той дзядзька, што «неадменна павінен быў прыйсці»?
— Ну.
— Пабажыся.
— А каб на цябе… Ну… ну, хай мяне пярун шасне.
— Эге… То Анею… коннікі пад'ехалі ды сілком павязлі.
— Сам бачыў? Што за коннікі?
— Не-а… Не ведаю, што за коннікі. Я ж сам не бачыў. Ужо як адвезлі, то нейкая цётка прыйшла, ды мне перніка дала, ды сказала: «Цётку Анею павезлі… То яна злаўчылася мне шапянуць, а я… а я вось табе кажу. Як прыйдзе той дзядзька, што неадменна павінен быў прыйсці — скажы яму, што… цётка Анея паехала па Лідскай дарозе».
Юрась стаяў, як прыбіты:
— То «паехала» ці «сілком павезлі»?
— А я ж, дзядзечка, не ведаю. Цётка тая казала — «сілком», але «паехала». Можа, і сілком, але я, каб цётка Анея крычала, дык не чуў. Я тады ў каморы сядзеў, бо вяршкі злізаў. Яны толькі выехалі, а тут мяне матка і выпусціла, дараваўшы, дзякуй ёй Божа, а тут і цётка пернік прынесла.
Юрась задумаўся. Што ж тут было? Сапраўды выкралі? А можа, адчула душою падман і з'ехала сама? Не даравала? Бацька, загадам князя, у Менску збройнікаў вучыць. Маці няма. То, можа, з'ехала да яго?… Але трывога ўсё нарастала. Чаму не дачакалася? Не можа быць, каб да бацькі. Калі выкралі — то хто і нашто? І хто пасмеліцца ўзняць руку на дачку мечніка? А калі з'ехала сама, адчуўшы, што ён не той, успомніўшы яго начныя словы, якіх не чула тады, — то як, як яму тады жыць?!
Ён страпянуўся:
— Дзякуй, сынок.
— Вы яе знойдзеце. Яна мяне любіць. А я… ну, з бацькамі, ясна, яе аберагаю.
«Гэх, хлопча, — падумаў Братчык, — кепска ты яе аберагаў. Ды я не скажу табе гэтага».
— Мы з ёю сябры — не разлі вада.
— Я знайду яе, сынок.
Юрась пабег.
РАЗДЗЕЛ ХVІ САРОНСКАЯ ЛІЛЕЯ
…Кажуць таксама, што жыціе гэтай святой пачалося з таго, што, не маючы чым заплаціць пагоншчыку мулаў, яна заплаціла яму натурай.
Апокрыф
Было ўжо зусім цёмна. За акном Братчыкава пакоя свяцілася ў змроку чырвоная стужка зары.
Свяцільнік ледзь мігцеў, вырываючы з цямноцця лысіну Баўтрамея, жывое, бы ў малпы, аблічча Іліяша — Сымона, доўгія валасы і юродскія вочы Ладыся — Іаана, ды яшчэ, далёка ад святла, вузкую руку Хрыста, што бязвольна звісала з каленяў. Вышэй за яе трывожна блішчэлі Юрасёвы вочы.
Апосталы не маглі зразумець, што здарылася. Братчык з'явіўся змрочны і ніякіх загадаў не аддаваў, толькі шпурнуў Піліпу ледзь не трэць усіх грошай і сказаў:
— Віна… Вячэраць.
Гэта было добра. Значыцца, галава раздумаў ісці з горада на галодныя і пыльныя дарогі. Раздумаў, прынамсі, на некалькі дзён.
Апосталы радаваліся. Але, з другога боку, словы Юрася аб небяспецы і магчымай пласе ўсё ж запалі ім у вушы, дый Фама, пасля адыходу Хрыста з Іудам, добра такі ўклаў усім розуму ў галаву. Княства княствам, а сваё жыццё даражэй.
І вось таму яны зараз і радаваліся, што застаюцца, і адначасова пабойваліся і хацелі пайсці і знікнуць.
Тумаша не было. Даведаўшыся, што будзе віно і вячэра, ён спытаў у Хрыста:
— Дзевак хіба паклікаць?
— Дзеля сябе і іншых — як хочаш, — думаючы пра нешта другое, сказаў ілжэ-Хрыстос.
Фама крэкнуў з многім значэннем, але той не раззлаваўся, і шляхціц, зразумеўшы такі стан як згоду, пашыбаваў у горад раскідаць свой брэдзень.
І вось усё было падрыхтавана ўжо, а яго не было, і ўсе моўчкі чакалі, і толькі Іуда ў куце пра нешта такое шаптаўся з Хрыстом:
— Ну, і што ты думаеш рабіць?
— Пэўна, чакаць. Сюды, можа, дойдуць звесці, а там… голка ў стозе.
— І я-ткі пайшоў бы.
— Іосія, мілы. Што я магу ведаць? Я нават не ведаю, а можа, яна сама пайшла ад мяне? Можа, яна зразумела ці нехта адкрыў ёй вочы? І вось… не сцярпела падману, прыніжэння, таго, што сама кінулася.
— А можа, ёй зараз так кепска, што… Можа, чакае паратунку?
— А можа, шчаслівая, што мяне няма.
— Гм, рацыя, — сцвердзіў Іуда. — І, аднак, думаць трэба. Шукаць. І заўваж, тут шукаць непрытульна. І можа прыйсці час, што ты не здолееш і думаць. І я не здолею думаць. Чаму? Таму што думаць можна, калі ёсць чым думаць, а калі чым думаць няма, то і думаць няможна. Скажу толькі адно, каб табе, можа, было лягчэй. Што можа зрабіць Іуда? Ён можа кінуць друга? А друг кінуў яго аднаго ў Слоніме? Ці ён можа, каб сябра павесілі?
Апокрыф
Было ўжо зусім цёмна. За акном Братчыкава пакоя свяцілася ў змроку чырвоная стужка зары.
Свяцільнік ледзь мігцеў, вырываючы з цямноцця лысіну Баўтрамея, жывое, бы ў малпы, аблічча Іліяша — Сымона, доўгія валасы і юродскія вочы Ладыся — Іаана, ды яшчэ, далёка ад святла, вузкую руку Хрыста, што бязвольна звісала з каленяў. Вышэй за яе трывожна блішчэлі Юрасёвы вочы.
Апосталы не маглі зразумець, што здарылася. Братчык з'явіўся змрочны і ніякіх загадаў не аддаваў, толькі шпурнуў Піліпу ледзь не трэць усіх грошай і сказаў:
— Віна… Вячэраць.
Гэта было добра. Значыцца, галава раздумаў ісці з горада на галодныя і пыльныя дарогі. Раздумаў, прынамсі, на некалькі дзён.
Апосталы радаваліся. Але, з другога боку, словы Юрася аб небяспецы і магчымай пласе ўсё ж запалі ім у вушы, дый Фама, пасля адыходу Хрыста з Іудам, добра такі ўклаў усім розуму ў галаву. Княства княствам, а сваё жыццё даражэй.
І вось таму яны зараз і радаваліся, што застаюцца, і адначасова пабойваліся і хацелі пайсці і знікнуць.
Тумаша не было. Даведаўшыся, што будзе віно і вячэра, ён спытаў у Хрыста:
— Дзевак хіба паклікаць?
— Дзеля сябе і іншых — як хочаш, — думаючы пра нешта другое, сказаў ілжэ-Хрыстос.
Фама крэкнуў з многім значэннем, але той не раззлаваўся, і шляхціц, зразумеўшы такі стан як згоду, пашыбаваў у горад раскідаць свой брэдзень.
І вось усё было падрыхтавана ўжо, а яго не было, і ўсе моўчкі чакалі, і толькі Іуда ў куце пра нешта такое шаптаўся з Хрыстом:
— Ну, і што ты думаеш рабіць?
— Пэўна, чакаць. Сюды, можа, дойдуць звесці, а там… голка ў стозе.
— І я-ткі пайшоў бы.
— Іосія, мілы. Што я магу ведаць? Я нават не ведаю, а можа, яна сама пайшла ад мяне? Можа, яна зразумела ці нехта адкрыў ёй вочы? І вось… не сцярпела падману, прыніжэння, таго, што сама кінулася.
— А можа, ёй зараз так кепска, што… Можа, чакае паратунку?
— А можа, шчаслівая, што мяне няма.
— Гм, рацыя, — сцвердзіў Іуда. — І, аднак, думаць трэба. Шукаць. І заўваж, тут шукаць непрытульна. І можа прыйсці час, што ты не здолееш і думаць. І я не здолею думаць. Чаму? Таму што думаць можна, калі ёсць чым думаць, а калі чым думаць няма, то і думаць няможна. Скажу толькі адно, каб табе, можа, было лягчэй. Што можа зрабіць Іуда? Ён можа кінуць друга? А друг кінуў яго аднаго ў Слоніме? Ці ён можа, каб сябра павесілі?