Страница:
— Нічога не здолеем, — ціха сказаў ён. — Роўна нічога. Адыдзем, Тумаш. Памаліся ты свайму Богу, Іуда, а ты, Фама, свайму. Можа, мы вымалім праклёны на іхнія галовы і на ўсё гэта паскуднае жыццё.
Яны адышлі на старое месца, адчуваючы, што яны — як пабітыя псы. Камісарый, відаць, заўважыў іхні дэмарш і сказаў голасна:
— Нагадваю жыхарам, што пры спробе вызваліць ерэтыкоў вёску спаляць, а жыхароў аддадуць святой службе… Наступны!
Падвялі бабу. Не звязаную. Стаяла яна незалежна. Камісарый, відаць, спяшаўся скончыць суд:
— Вінавацяць цябе, што адбірала ў кароў малако, крала цёплыя захады і насылала чырвоныя, што прарочаць раннія зазімкі.
— Ідзі ты ведаеш куды, поп, — сказала баба. — Калі я і вінаватая ў чым, то хіба ў тым, што рэпа мая буйнейшая, чым у жонкі агаворшчыка, святой курвы Тэадоры…
У Хрыста пацямнела ў вачах.
— Кошт буйнай рэпы, — сказаў ён.
— Д'яблавай сілай, — камісарый трымаўся за гэтыя словы, як п'яны за плот. — Ясна. Адвядзіце… Наступны.
Наступны, малады чалавек, быў настолькі зламаны катаваннем, што ледзь ішоў. Манахі спрабавалі былі падтрымаць яго пад рукі — ён гідліва адштурхнуў іх.
— Забойства клірыка, — нагадаў камісарыю пісец. — Жонка дужа веруючая.
— За што забіў? — спытаў камісарый.
— Справа не твая, казёл, — сказаў падсудны.
— Т-так, — сказаў камісарый, відаць, палічыўшы, што ў гэтым выпадку трэба даць нейкія тлумачэнні. — А між тым існуе закон, прыняты яшчэ пры пантыфікаце Стафана Восьмага, які забараняе такім мужаланам, як ты, адразу хапацца за мяла або цэп. — Ён узняў палец. — Ведай! «Міране не маюць права ніколі вінаваціць свяшчэннікаў, нават калі спаймаюць іх са сваімі жонкамі або дочкамі. Веруючыя павінны ў такіх выпадках думаць, што клірык пажадаў даць іхнім блізкім блаславенне ў больш цёплых, сардэчна-сяброўскіх і інтымных абставінах…» Н-ну? Што скажаш ты цяпер?
Твар маладога мужчыны быў бледны.
— Дай я па галаве за гэта звычайнаму чалавеку, суседу — копны суд судзіў бы за «бойку з рэўнасці». Але дай я за гэта заступніку перад Богам, уладару — і вось вы пачынаеце казаць тое, што казалі мне на прэнгу. Ужо не бойка, ужо «збіццё карыснага дзеля царквы чалавека, блажэннага дзеяча яе». І тады суда нам, простым, няма, акрамя смерці. Ужо мы зрабілі гэта, бо мы «ў змове», бо «назнарок хацелі забіць», бо «ерэтыкі і схізматыкі-дысыдэнты падбухторвалі нас». Ужо мы «змоўшчыкі, чарнакніжнікі, ворагі і паўстанцы, віжы і шпегі». Суд толькі для нас, а вы — без суда… І вось я падумаў, а чаму так? І калі няма на вас суда Божага і чалавечага, то ці не я — суд? Можа, нехта другі падумае, перш чым беспакарана рабаваць і гвалціць.
Кулакі яго сціснуліся. З лікаваннем у голасе ён сказаў:
— Я не браў мяла і цэпа. Вось пад гэтым кулаком расселася, як шкарлупіна яйка, галава гэтай збрадлівай жывёліны. Я не шкадую, абы і другія рабілі так… Таму што вы — грамада зброду, шыбенікаў, уладалюбцаў і бруднай свалаты.
— Адвесці.
У гэты момант вочы Хрыстовы зірнулі ўбок, і ён ледзь не анямеў ад здзіўлення. Тыя манахі, якіх ён сустрэў, вялі па плошчы гаспадара. Ён ішоў увесь светлы і ўсё паскараў хаду. Падышоўшы да стала, зямно схіліўся камісарыю:
— Дзень добры, сонца наша яснае. Слава Хрысту.
Камісарый гартаў паперы.
— Гэта ты іх агаварыў? — спытаў урэшце глава доказнай інквізіцыі.
— Я, — ударыў сябе ў грудзі гаспадар. — І не шкадую ў руплівай дбайнасці сваёй да царквы.
— А ўчарашні самаагавор нашто? З глузду з'ехаў?
— Н-не! На сябе данёс! Таму — думку, мысль, у сябе адчуў.
— Якую?
— Нашто Пан наш Бог у патопе жывёлін тапіў? Яны ж граху не імуць. Каб гэта веруючаму нейкаму выгадна было — тады ясна… Ну, а падумаў — спалохаўся. Што ж гэта будзе, калі кожны — думаць?… Каюся, ойча!
Камісарый зрабіў знак, каб гаспадара адвялі да іншых.
РАЗДЗЕЛ ХХV БОГ НАШ — АГОНЬ, ЯКІ ПАЯДАЕ
РАЗДЗЕЛ ХХVІ ЧОРНАЯ ІМША
Яны адышлі на старое месца, адчуваючы, што яны — як пабітыя псы. Камісарый, відаць, заўважыў іхні дэмарш і сказаў голасна:
— Нагадваю жыхарам, што пры спробе вызваліць ерэтыкоў вёску спаляць, а жыхароў аддадуць святой службе… Наступны!
Падвялі бабу. Не звязаную. Стаяла яна незалежна. Камісарый, відаць, спяшаўся скончыць суд:
— Вінавацяць цябе, што адбірала ў кароў малако, крала цёплыя захады і насылала чырвоныя, што прарочаць раннія зазімкі.
— Ідзі ты ведаеш куды, поп, — сказала баба. — Калі я і вінаватая ў чым, то хіба ў тым, што рэпа мая буйнейшая, чым у жонкі агаворшчыка, святой курвы Тэадоры…
У Хрыста пацямнела ў вачах.
— Кошт буйнай рэпы, — сказаў ён.
— Д'яблавай сілай, — камісарый трымаўся за гэтыя словы, як п'яны за плот. — Ясна. Адвядзіце… Наступны.
Наступны, малады чалавек, быў настолькі зламаны катаваннем, што ледзь ішоў. Манахі спрабавалі былі падтрымаць яго пад рукі — ён гідліва адштурхнуў іх.
— Забойства клірыка, — нагадаў камісарыю пісец. — Жонка дужа веруючая.
— За што забіў? — спытаў камісарый.
— Справа не твая, казёл, — сказаў падсудны.
— Т-так, — сказаў камісарый, відаць, палічыўшы, што ў гэтым выпадку трэба даць нейкія тлумачэнні. — А між тым існуе закон, прыняты яшчэ пры пантыфікаце Стафана Восьмага, які забараняе такім мужаланам, як ты, адразу хапацца за мяла або цэп. — Ён узняў палец. — Ведай! «Міране не маюць права ніколі вінаваціць свяшчэннікаў, нават калі спаймаюць іх са сваімі жонкамі або дочкамі. Веруючыя павінны ў такіх выпадках думаць, што клірык пажадаў даць іхнім блізкім блаславенне ў больш цёплых, сардэчна-сяброўскіх і інтымных абставінах…» Н-ну? Што скажаш ты цяпер?
Твар маладога мужчыны быў бледны.
— Дай я па галаве за гэта звычайнаму чалавеку, суседу — копны суд судзіў бы за «бойку з рэўнасці». Але дай я за гэта заступніку перад Богам, уладару — і вось вы пачынаеце казаць тое, што казалі мне на прэнгу. Ужо не бойка, ужо «збіццё карыснага дзеля царквы чалавека, блажэннага дзеяча яе». І тады суда нам, простым, няма, акрамя смерці. Ужо мы зрабілі гэта, бо мы «ў змове», бо «назнарок хацелі забіць», бо «ерэтыкі і схізматыкі-дысыдэнты падбухторвалі нас». Ужо мы «змоўшчыкі, чарнакніжнікі, ворагі і паўстанцы, віжы і шпегі». Суд толькі для нас, а вы — без суда… І вось я падумаў, а чаму так? І калі няма на вас суда Божага і чалавечага, то ці не я — суд? Можа, нехта другі падумае, перш чым беспакарана рабаваць і гвалціць.
Кулакі яго сціснуліся. З лікаваннем у голасе ён сказаў:
— Я не браў мяла і цэпа. Вось пад гэтым кулаком расселася, як шкарлупіна яйка, галава гэтай збрадлівай жывёліны. Я не шкадую, абы і другія рабілі так… Таму што вы — грамада зброду, шыбенікаў, уладалюбцаў і бруднай свалаты.
— Адвесці.
У гэты момант вочы Хрыстовы зірнулі ўбок, і ён ледзь не анямеў ад здзіўлення. Тыя манахі, якіх ён сустрэў, вялі па плошчы гаспадара. Ён ішоў увесь светлы і ўсё паскараў хаду. Падышоўшы да стала, зямно схіліўся камісарыю:
— Дзень добры, сонца наша яснае. Слава Хрысту.
Камісарый гартаў паперы.
— Гэта ты іх агаварыў? — спытаў урэшце глава доказнай інквізіцыі.
— Я, — ударыў сябе ў грудзі гаспадар. — І не шкадую ў руплівай дбайнасці сваёй да царквы.
— А ўчарашні самаагавор нашто? З глузду з'ехаў?
— Н-не! На сябе данёс! Таму — думку, мысль, у сябе адчуў.
— Якую?
— Нашто Пан наш Бог у патопе жывёлін тапіў? Яны ж граху не імуць. Каб гэта веруючаму нейкаму выгадна было — тады ясна… Ну, а падумаў — спалохаўся. Што ж гэта будзе, калі кожны — думаць?… Каюся, ойча!
Камісарый зрабіў знак, каб гаспадара адвялі да іншых.
РАЗДЗЕЛ ХХV БОГ НАШ — АГОНЬ, ЯКІ ПАЯДАЕ
Не давайце святыні псам.
Мацей, гл. 7, ст. 6
Апошняга з пяцёх даўно прывязалі да слупа. Камісарый даўно ўжо кінуў змрочныя словы водпусту:
— І nunс, anima anceps, et sit tibi Deus misericors*.
* Дык ідзі ж, грэшная душа, і хай злітуецца з цябе Бог.
Палалі, цягнуліся да неба, ірваліся ў яго пяць агнёў.
Чацвёра на вогнішчах маўчалі. Сівы мужчына глядзеў на сонца, якое набліжалася да далягляду. Цяпер ён не баяўся аслепнуць. Гэтае сонца знікне, а другога ён не ўбачыць. Хаця б памерці раней, каб яшчэ не знік цёплы бог.
Пан Коцкі дрыжэў усім целам і не мог стрымаць сваёй пакуты: агонь ужо лізаў ягоныя ногі, хаваў яго вышэй каленяў. Буйныя, як боб, слёзы каціліся з галодных, жаласных вачэй. Баба звівалася ў агні, як дазвалялі ланцугі, але маўчала, і струменьчыкі крыві сплывалі з закушанай губы.
Мужчына-забойца абвіснуў. Можа, не трымалі ногі, а можа, хацеў хутчэй задыхнуцца, каб скончыліся пакуты. Але галава была ўзнята незалежна. Ён глядзеў у вочы суддзям, як дантаўскі Фарыната, з пагардай да самога агню.
Толькі гаспадар, нібы не верачы сабе, вадзіў вачыма ў розныя бакі. Нават сюды, у тое месца, дзе стаялі апосталы, часам нясцерпна наносіла агнявой спякотай. Што ж было тым?
Клубілася, круціла, раўло. Нібы ў залаціста-крывавых варонках стаялі пяць чалавек. Агністыя зыркія птушкі часам адрываліся ад свайго гнязда і ляцелі ў ружовы прысмерак.
Хрыстос адчуваў, што часам, калі павароціць ветрам полымя ў ягоны бок, у яго патрэскваюць валасы. І ўсё ж ён не адступаў.
«Божа! Божа мой! Ратуй маленькіх. Ратуй прыгнечаных, ратуй нават бадзяг і махляроў, бо аднялі ў іх вартае жалю жытло і могуць адабраць нават дарагое адным ім жыццё, калі не паклапоцяцца яны аб ім самі. Божа, дык кінь ты ў іх перуном! Ды біце ж іх, людзі, плюйце на іх, пінайце нагамі! Куды ж гэта я трапіў, і ці варта нават распінацца за такіх малпаў?!»
Ён адчуваў, што вар'яцее, што змешвае сябе і іх і тысячы іншых.
У гэты час нешта прыглушана бухнула. Нясцерпна запахла смаленым і гноем. Схаваны агнём ледзь не да шыі, забойца азваўся страшэнным крыкам. Пасля ён сціснуў зубы і, амаль крычучы, стаў мерна чытаць нешта, падобнае на малітву:
— Адроддзе пекла… Сыны Веліяла… Нашчадкі д'ябла і сукі з манастыра… Ісцінна кажу: сярод звяроў драпежных на першым месцы — поп, на другім — начальнік і толькі на трэцім — тыгр.
Галава ягоная ўпала. Жанчына ўжо абвісла, відаць, учадзеўшы. Сівы маўчаў.
На твар Хрыста лепей было не глядзець. Па твары Фамы відаць было, што ён зусім адурэў. Вочы заплюшчаныя, кулакі сціснутыя. Пасля ён з надзеяй расплюшчыў вочы — слупы былі на месцы.
І тут раптам залямантаваў гаспадар:
— Дык я ж з руплівасці! Я ж з дбайнасці! Няўжо і мне адплата?!
— І табе, — няголасна сказаў Хрыстос. — Не агаворваў бы, каб верыў чыста.
Гаспадар нібы толькі тут заўважыў яго і ўспомніў аб абяцанні:
— Хрыстос! Ратуй мяне! Р-ратуй мяне, Хрыстос!
— Ісцінна кажу табе, сёння ж уздадуць табе па жаданнях тваіх, — ціха паўтарыў шкаляр.
— Я ж ча-ла-ве-ек!
Раввуні не мог больш цярпець гэтага. Ён паглядзеў на Юрася і жахнуўся: вочы ў шкаляра былі бязлітасныя.
— Успомніў, — сказаў Хрыстос. — Свіння бачыць зоры толькі, калі ёй пнуць у рыла.
Падбег сабака, радасна паглядзеў на вогнішча, панюхаў, заматляў хвастом.
— Хрыстос, — натужна сказаў Фама. — Я зараз не вытрываю. Я збыдлеў. Зараз забрашу, на ўсе чатыры стану і…
— К-куд-ды? — схапіў яго Братчык. — Табе нельга. Ты… чалавек.
Фама відавочна вар'яцеў. Вар'яцеў і апошні жывы на вогнішчы, шляхціц. І раптам ён, відаць, знайшоў дзеля сябе нейкі выхад, пакуль не згасне прытомнасць:
— Божа, калі ты ёсць! Намучыў ужо, до! Аддаю табе душу маю!… У раі, то ў раі. А ў пекле, то ў пекле — на ўсё твая воля. Толькі змясці ты нас разам, каб не клялі мы цябе… Адзіных, што дзеля мяне… А я дзеля іх… Сябра майго… Дачку… Мяне… Курачку-бялютку. Няпраўда гэта, што душа ў яе маленькая і небессмяротная… Яна дзеля… больш, чым многія… Курачку не забудзь!
У наступны момант пан Коцкі перастаў быць.
…Раўло, круціла, несла. Агонь разгараўся ўсё зырчэй, і страшна было думаць — чаму? Страшна і няварта. А ад сталоў манатонна бубніў і бубніў голас:
— Святога апостала нашага Паўлы да яўрэяў пасланне…Хрыстос адчуваў, што ён памірае. Знікла сонца.
— Яны загінуць, а ты застанешся; і ўсе абвятшаюць, як рыза…
Знікла сонца.
— Бо як сам ён выцерпеў… так можа дапамагчы і тым, каго спакушаюць…
Цемра стаяла ў вачах.
— Таму што Бог наш ёсць агонь, які паядае.
Ірваўся, ірваўся ў неба агонь.
Мацей, гл. 7, ст. 6
Апошняга з пяцёх даўно прывязалі да слупа. Камісарый даўно ўжо кінуў змрочныя словы водпусту:
— І nunс, anima anceps, et sit tibi Deus misericors*.
* Дык ідзі ж, грэшная душа, і хай злітуецца з цябе Бог.
Палалі, цягнуліся да неба, ірваліся ў яго пяць агнёў.
Чацвёра на вогнішчах маўчалі. Сівы мужчына глядзеў на сонца, якое набліжалася да далягляду. Цяпер ён не баяўся аслепнуць. Гэтае сонца знікне, а другога ён не ўбачыць. Хаця б памерці раней, каб яшчэ не знік цёплы бог.
Пан Коцкі дрыжэў усім целам і не мог стрымаць сваёй пакуты: агонь ужо лізаў ягоныя ногі, хаваў яго вышэй каленяў. Буйныя, як боб, слёзы каціліся з галодных, жаласных вачэй. Баба звівалася ў агні, як дазвалялі ланцугі, але маўчала, і струменьчыкі крыві сплывалі з закушанай губы.
Мужчына-забойца абвіснуў. Можа, не трымалі ногі, а можа, хацеў хутчэй задыхнуцца, каб скончыліся пакуты. Але галава была ўзнята незалежна. Ён глядзеў у вочы суддзям, як дантаўскі Фарыната, з пагардай да самога агню.
Толькі гаспадар, нібы не верачы сабе, вадзіў вачыма ў розныя бакі. Нават сюды, у тое месца, дзе стаялі апосталы, часам нясцерпна наносіла агнявой спякотай. Што ж было тым?
Клубілася, круціла, раўло. Нібы ў залаціста-крывавых варонках стаялі пяць чалавек. Агністыя зыркія птушкі часам адрываліся ад свайго гнязда і ляцелі ў ружовы прысмерак.
Хрыстос адчуваў, што часам, калі павароціць ветрам полымя ў ягоны бок, у яго патрэскваюць валасы. І ўсё ж ён не адступаў.
«Божа! Божа мой! Ратуй маленькіх. Ратуй прыгнечаных, ратуй нават бадзяг і махляроў, бо аднялі ў іх вартае жалю жытло і могуць адабраць нават дарагое адным ім жыццё, калі не паклапоцяцца яны аб ім самі. Божа, дык кінь ты ў іх перуном! Ды біце ж іх, людзі, плюйце на іх, пінайце нагамі! Куды ж гэта я трапіў, і ці варта нават распінацца за такіх малпаў?!»
Ён адчуваў, што вар'яцее, што змешвае сябе і іх і тысячы іншых.
У гэты час нешта прыглушана бухнула. Нясцерпна запахла смаленым і гноем. Схаваны агнём ледзь не да шыі, забойца азваўся страшэнным крыкам. Пасля ён сціснуў зубы і, амаль крычучы, стаў мерна чытаць нешта, падобнае на малітву:
— Адроддзе пекла… Сыны Веліяла… Нашчадкі д'ябла і сукі з манастыра… Ісцінна кажу: сярод звяроў драпежных на першым месцы — поп, на другім — начальнік і толькі на трэцім — тыгр.
Галава ягоная ўпала. Жанчына ўжо абвісла, відаць, учадзеўшы. Сівы маўчаў.
На твар Хрыста лепей было не глядзець. Па твары Фамы відаць было, што ён зусім адурэў. Вочы заплюшчаныя, кулакі сціснутыя. Пасля ён з надзеяй расплюшчыў вочы — слупы былі на месцы.
І тут раптам залямантаваў гаспадар:
— Дык я ж з руплівасці! Я ж з дбайнасці! Няўжо і мне адплата?!
— І табе, — няголасна сказаў Хрыстос. — Не агаворваў бы, каб верыў чыста.
Гаспадар нібы толькі тут заўважыў яго і ўспомніў аб абяцанні:
— Хрыстос! Ратуй мяне! Р-ратуй мяне, Хрыстос!
— Ісцінна кажу табе, сёння ж уздадуць табе па жаданнях тваіх, — ціха паўтарыў шкаляр.
— Я ж ча-ла-ве-ек!
Раввуні не мог больш цярпець гэтага. Ён паглядзеў на Юрася і жахнуўся: вочы ў шкаляра былі бязлітасныя.
— Успомніў, — сказаў Хрыстос. — Свіння бачыць зоры толькі, калі ёй пнуць у рыла.
Падбег сабака, радасна паглядзеў на вогнішча, панюхаў, заматляў хвастом.
— Хрыстос, — натужна сказаў Фама. — Я зараз не вытрываю. Я збыдлеў. Зараз забрашу, на ўсе чатыры стану і…
— К-куд-ды? — схапіў яго Братчык. — Табе нельга. Ты… чалавек.
Фама відавочна вар'яцеў. Вар'яцеў і апошні жывы на вогнішчы, шляхціц. І раптам ён, відаць, знайшоў дзеля сябе нейкі выхад, пакуль не згасне прытомнасць:
— Божа, калі ты ёсць! Намучыў ужо, до! Аддаю табе душу маю!… У раі, то ў раі. А ў пекле, то ў пекле — на ўсё твая воля. Толькі змясці ты нас разам, каб не клялі мы цябе… Адзіных, што дзеля мяне… А я дзеля іх… Сябра майго… Дачку… Мяне… Курачку-бялютку. Няпраўда гэта, што душа ў яе маленькая і небессмяротная… Яна дзеля… больш, чым многія… Курачку не забудзь!
У наступны момант пан Коцкі перастаў быць.
…Раўло, круціла, несла. Агонь разгараўся ўсё зырчэй, і страшна было думаць — чаму? Страшна і няварта. А ад сталоў манатонна бубніў і бубніў голас:
— Святога апостала нашага Паўлы да яўрэяў пасланне…Хрыстос адчуваў, што ён памірае. Знікла сонца.
— Яны загінуць, а ты застанешся; і ўсе абвятшаюць, як рыза…
Знікла сонца.
— Бо як сам ён выцерпеў… так можа дапамагчы і тым, каго спакушаюць…
Цемра стаяла ў вачах.
— Таму што Бог наш ёсць агонь, які паядае.
Ірваўся, ірваўся ў неба агонь.
РАЗДЗЕЛ ХХVІ ЧОРНАЯ ІМША
Ратуй нас, Божа, ад сатаны і басурманаў,
А яшчэ больш ад папы і патрыярхаў.
Сярэдневяковая прыказка
Ноч для іх была страшная. Яны не пажадалі і на хвіліну застацца ў злашчаснай вёсцы і сышлі прэч. Хацелі былі дабрацца да мястэчка, да суседняй вёскі, хаця да якоганебудзь жытла, ды збіліся з дарогі, блукалі ў непрасвяцімай цемры па хмызах, змакрэлі і закалелі ад расы.
Урэшце ім удалося знайсці нейкую лагчынку. Па тым, як трашчала пад нагамі, зразумелі: лаўжы, сухастой. Сяк-так наламалі сушняку, расклалі вогнішча. Пры ягоным маленькім святле справа пайшла весялей, і хутка зароў, зашыпеў зыркі агонь.
І ўсё ж ім брыдка было сядзець каля самага цяпла. Яны з занадта вялікай свежасцю памяталі, што можна зрабіць з кожным Божым блаславеннем, нават гэтым.
І ніхто з іх не захацеў есці. Смажыць мяса было вышэй за іхнія сілы. Нават вышэй за сілы Піліпа з Віфсаіды і Якуба Зеведзеева. Пры адным успаміне брала дрыготка агіды. Таму яны задавальніліся святлом, здалёк падкідаючы ў полымя сушняк.
А калі агонь разгарэўся яшчэ больш — яны агледзеліся і зразумелі, што трапілі з агню ў полымя.
Яны сядзелі на старых, відаць было па ўсім — закінутых, могілках. Пахілыя, замшэлыя крыжы, каменныя пліты, укрытыя зялёнай коўдрай моху, тоўстыя абрэзкі магутных бярвенняў на ўсю магілу, з «галубцамі», прыбітымі да іх. Пліты ўлежку, пліты перагорнутыя, пліты пахіленыя, пліты старчма. І на ўсім гэтым — разліў імхоў, а над усім гэтым — сухія дрэвы.
Паўсюль нейкія ямы, разбураныя капліцы, праваленыя магільні. Відаць, тут добра пагаспадарыла нечая рука, што не звыкла саромецца або даваць справаздачу перад іншымі ў сваіх учынках.
За іхняй, маленькай, лагчынкай ляжала вялікая, абкружаная даволі стромымі схіламі. На ёй, па краях, цьмяна былі відаць рэшткі якіхсьці фундаментаў. Вакол вялікай лагчыны таксама цямнелі нейкія камяні, расла высокая трава (пэўна, на месцы былых градак ці кветнікаў). Але ўсё гэта густа зарасло даволі ўжо вялікім лесам. Лес быў цёмны, але сям-там у ім мёртва бялелі высахлыя шкілеты былых садовых дрэў.
Яны памёрлі ад глушыні і бязлюддзя і вось бялелі далей і бліжэй, абкружалі лагчыну і падступалі да яе. Нібы вычварныя распяцці. Нібы дзесяткі пачварных прывідаў.
Страшна было глядзець на гэта, і людзі зменшылі вогнішча да маленькага агеньчыка, які асвятляў толькі іхнюю лагчынку, дзесятак крыжоў і пліт у іхнім маленькім котлішчы.
Знясіленыя, яны нікуды не ў змозе былі ісці, спаць не маглі таксама і вырашылі сяк-так перачакаць у гэтым месцы ноч.
Гаварыць таксама нікому не хацелася. Толькі пасля вялікай паўзы Тумаш сказаў:
— Калі палілі іх, я ўсю веру прызваў, каб зніклі слупы — куды там, чорта бяспятага! Стаяць, як стаялі. Куды ён вядзе нас, Бог?
— Вядзе, — сказаў Іуда. — А куды — не ведаю.
— Наперад, — буркнуў Хрыстос. — Пад узброенай аховай, каб часам не паварацілі, куды не трэба.
І зноў доўгае маўчанне. Але Тумашу было відавочна нясцерпна. На адхоне ўстаў ягоны доўгі цень.
— Божа, — з тугою сказаў Фама. — Ну вось я ўсю веру сваю прызаву. Ствары дзіва. Скажы, што не адна дрыгва перад людзьмі. Намякні, што не вечна адвечнае свінства. Зрабі нейкі знак.
Ён напружыўся і непрытомна сціснуў кулакі. І раптам… па небе з шыпеннем, раскідваючы іскры, прамчаў вялізны агнявы метэор. Фама ўсім задам сеў на зямлю. Змаху, як падсечаны.
— Свят, свят, свят.
І тут, яшчэ раней за падзенне Фамы, ускочыў Хрыстос.
— Агонь… — толькі і паспеў прахрыпець ён. — Аггонь.
Ненатуральна вялікія вочы з надзеяй сачылі за нябеснай праявай. Ён працягнуў да яе рукі.
Метэор нібы спыніўся над голай градою далёкіх узгоркаў. І адразу рассыпаўся на іскры, што ўпалі ўніз і згаснулі ў цямноцці.
Павольна апусціліся рукі Хрыста.
— Нябесны камень, — сказаў ён. — Плюнь, Фама. Багна наперадзе. Пра нас даўно забылі на небе. Лічаць, што ў нас — рай.
Захутаўшыся ў плашч, ён сядзеў, нагадваючы вялізную хворую птушку са зламанымі крыламі. Увесь як жывая беспрытульнасць.
Пасля пачаў пагойдвацца, нібы ад болю. Пасля пачаў бязладна гаварыць:
— Спаганеная, згаджаная зямля… Нашто тут быці, чыстаму?… Агеньчык у цямноцці… Агеньчык у самоце… Д'яблу аддадзеная… Памерці б — забаронена… Трэба ісці і паміраць, калі даў згоду жыць.
Усе глядзелі на яго з жахам.
— Царства фарысеяў… Труны схаваныя, над якімі людзі ходзяць і не ведаюць таго… Гора вам, што забіваеце пасланнікаў… Гора вам, хлусам… І вам, законнікам, гора, што накладаеце на людзей ёрмы нязносныя… Гора вам, што будуеце магільні прарокам, якіх забілі бацькі вашы.
Твар у яго быў такі безнадзейны, што Магдаліна ўскрыкнула:
— Кінь… Страшна!
Толькі тут Юрась нібы апрытомнеў. Гледзячы ў зямлю, глуха сказаў:
— Даруйце. Ніхто з вас не ведае, як гэта цяжка, калі цябе не разумее ніхто. Тут і звар'яцець нядоўга. — І дадаў са змрочнай усмешкай: — Заўтра пайду і павешу генеральнага камісарыя. Або злаўчуся і… усю святую царкву. Мне можна. Я цяпер — як вар'ят. Святы… як яго там… Гальяш з мядзведзямі на бязлюдным востраве.
— Кінь, мілы, — упершыню паспагадала Магдаліна. — Як ты жыць будзеш?
— А, як жыву. Маўчы, Магдзя.
— Ну добра, ну ёсць злыя пастыры, злыя законнікі.
І тут раптам Хрыстос узвіўся.
— Ёсць?! Ты добрых сярод іх пашукай! Дзе яны?! Смурод суцэльны ўсе справы іхнія! Запалохалі, загадзілі… Вы тут сядзелі, а я надпісы на помніках чытаў! Я іх да смерці не забуду! Няма даравання зямлі, дзе нават пра нябожчыкаў так пішуць, пра тых, пра каго хлусіць нельга… І пісалі, і хвастом круцілі. І ўсё адно кімсьці знішчана вёска. Могілкі!
Ён не ведаў, што вёску сапраўды знішчылі за «ерась і непакорлівасць», а месца аддалі праклёну, што абрабавалі нават клады, што нават на могілках разбілі ўсе звычайныя пліты. Але ён і ведаў гэта. Падсвядомай упэўненасцю душы. І рука ягоная торкала ў помнікі.
— У-унь. Так на дух чалавечы замахнуліся, што перад імі і ў смерці баяцца, трусікі.
Ён стаў на магілу і прачытаў:
— «Дзеля Бога вялікага чакаю… Жыццё ўслаўленню ягонаму аддаўшы, не пісаў я канонамі незацверджаных, непадобных ікон».
Цяпер ён з ярасцю папіхаў нагою другую пліту.
— «Не быў я арыянінам, ані багамілам, ані ў іншай ніякай ерасі не быў. Сплю спакойна».
Ён пхнуў нагою збуцвелы крыж.
— Унь, дзеці пастараліся: «Тата, заўсёды ты быў з ісцінным Богам, верыў у яго, літасцівага, пакорлівы быў намеснікам яго і ўладзе, а ерась ненавідзеў чыстай душою сваёй. Спі спакойна».
І Хрыстос выскаліў зубы, як ваўкалак:
— Ён спіць спакойна. А вось пад якой спаленай хатай, пад якой з іх, у якім попеле спяць вашы костачкі? Ды што ж гэта за быдла! Ды колькі ж разумным людзям вучыць вас, каб былі вы не чарвякамі, а людзьмі? — Шкаляр затрос кулакамі ў паветры. — Законнікі, кажаш? Паны? Тысячаначальнікі кепскія? Брэшаш! Не яны смярдзяць! Справа смярдзіць! Справа іхняя ў шкоду чалавеку і зямлі! Не чалавек вінен — кодла! «Род лукавы і любадзейны! Сляпыя правадыры сляпых! Дрэва па пладах пазнаюць. Як жа яны могуць гаварыць добрае, будучы злы!»
— Ціха! — сказаў раптам Фама. — Чуеце?
Запанавала маўчанне. Усіх уразілі не столькі словы шляхціца, колькі ягоны выгляд, насцярожаны, увесь нібы напяты, з прыхаванай трывогай у вачах.
— Ціха… Чуеце?
Вогнішча амаль дагарэла. Цемра насоўвалася на маленькую лагчынку. І ў гэтай цемры, недзе ўнізе, у лесе, на подступах да вялікай лагчыны, яны пачулі нейкі дзіўны трывожны шолах, нейкія рытмічныя ціхія гукі.
— Ідуць, — шэптам сказаў Тумаш.
І сапраўды, гэта было падобна на прыглушаныя, слізготныя крокі дзесяткаў маленькіх ног, сярод якіх часам выдзяляліся цяжкія, нібы ішла вялікая жывёла. Набліжалася нібыта нешта шматногае, і яно ці грузна ступала па зямлі і моху, ці скакала, ці гучна наступала на карэнні. Ціхі пошчак, нібы ад буслінай дзюбы, часам гучаў у змроку, нейкія пагрозлівыя ўздыхі.
— Хто гэта? — спытаў Сымон. — Або што гэта?
— Ціха, — сказаў Тумаш.
Глухі, бы з-пад зямлі, раздаўся раптам нейкі прызыў — а можа, маленне? — і сціхнуў. Зноў паўтарыўся… І нечакана ў адказ на яго прагучаў нечуванай сілы голас, ад якога ў нявольных сведкаў пабег па спінах мароз.
— Хто там кліча мяне? — біўся ў вялікай лагчыне голас.
— А-о-о-о-оў-у-у! — праспявалі з цемры галасы.
— Хто не баіцца праклятага Богам і слугамі яго месца?
— Слабыя, — прастагнаў нечы голас у адказ.
— Чаму слабыя не баяцца зямлі, ад якой адступіўся Бог? — бразгаў металам пачварны голас.
— Бо выракаюцца. Бо хочуць быці моцнымі.
— Хто жыве на пустой зямлі?
— Ніхто.
— Хто пануе над ёй?
— Ты.
— Чаго хочаце вы?
— Быці тваімі. Мана.
— Як гэта на мове таго, каго выракаецеся?
— Аман.
— А папраўдзе?
— Мана.
У цішыні прагучаў нібы здушаны, пачварны рогат многіх галасоў.
— І вучыць, — захлыналіся галасы. — І сэнс таемны… І ў кожным амане — вялікая мана.
— Імя маё? — спытаў голас.
— Сатанііл, — ціха застагналі галасы. — Люцыпар… Светаносны… Пахвіст… Чарнабог!…
— І-мя ма-ё! — быццам галоўнага патрабаваў голас.
— Уладар! — прарыдаў нечы голас. — У-ла-дар!
— Што прынеслі вы мне?
— Сябе. Душы свае. Кроплі крыві сваёй на гэтым лісце.
— Што яшчэ?
— Слухай, — сказаў нехта.
І тут над лагчынай прагучаў немы, нібы ў сонным кашмары, чалавечы крык. Нават не чалавечы, а такі, нібы рыкаў пад няўдалым нажом у перадсмяротным жаху бугай. Пасля нехта замыкаў.
— Пазнаю голас ворага майго і людскога. Чакайце з ім.
Крык яшчэ гучаў у вушах сведкаў. А вакол даўно стаяла мёртвая цішыня начнога лесу.
— Цяпер кажыце вы, — гулка, нібы ў бездань, пралунаў голас.
Па шолаху травы можна было меркаваць, што нехта зрабіў крок наперад.
— Вялікі ўладар роду зямнога, усіх нас, — сказаў чалавек. — Яшчэ пазаўчора ніхто з нас не думаў ісці сюды. Прабач нам. Мы неслі наш цяжар і спадзяваліся і цярпелі. Твае ганцы ўмаўлялі нас, але мы заставаліся вернымі сынамі трыадзінага нашага Бога.
Голас з цемры з'едліва зарагатаў.
— Нас заганялі ў смяротны загон, нас вабілі туды байкаю аб райскай канюшыне, а мы жылі, як у пекле. І нас палохалі пеклам. Нас, верных. Мы галадалі і паміралі з голаду, а нас палохалі пеклам, бо не маглі мы купіць ані індульгенцыю, ані імшу. Нас білі, як хацелі, а пасля палохалі пеклам за адсутнасць смірэння. Нас гналі ў рай сілай, а мы бачылі, што месца і там купілі багатыя. Вогнішчы гараць на нашых плошчах, нас катуюць, дзеці нашы паміраюць з голаду, не зрабіўшы яшчэ і першага граху. На зямлі гэтай пануе зло… Нічога не можа Бог. Ён бяссільны супраць ім самім пастаўленай улады, супраць уласных слуг. Ён бяссільны супраць цябе, уладар зла. Ён катуе, гоніць і распінае лепшых сваіх сыноў, лепшых сваіх абаронцаў, або проста не можа абараніць іх. Ты, прынамсі, не мучыш верных сваіх слуг. Ты не будзеш, як ён, гнаць светлых розумам і душою, лепшую надзею, цвет стварэння свайго. Ведаем, што цябе няма тут, што гэта толькі голас твайго першасвяшчэнніка, але ты пачуеш, уладар. Твой слуга — не клірык. Твой храм — не царква. Ты пачуеш… Мы знемаглі. Мы не можам больш. Мы дапаможам табе зрынуць таго, каб на гэтай зямлі было нешта адно. Ці не ўсё адно, з кім будаваць добрае?
Ён перадыхнуў.
— Бяры нас. Мы больш не можам. Мы паміраем усё жыццё ў нашых складзеных з гною хатах. Чым больш яны гоняць нас да святасці і будучай райскай канюшыны — тым нам цяжэй, тым больш мы прагнем цябе. Яны даб'юцца, што ўсе мы зробімся тваімі. Усё жыццё мы зажыва паміраем, Чарнабог. Дай нам царства тваё, дай нам хаця аднекуль палёгку ў гэтым жыцці. Нам няма адкуль больш чакаць яе. Дай нам водбліск хаця нейкага святла, хай сабе і чорнага. Або — калі нельга і гэтага — дай нам на сваіх патаемных шабашах хаця адну хвіліну забыцця. Дай нам забыць вось тут, хаця на хвіліну, наша страшнае жыццё. Мы больш не можам. Забяры нас.
Юрась адчуў, што рука Тумаша халодная як лёд.
— Што гэта? — спытаў ён.
— Ціха, — аднымі вуснамі адказаў Фама. — Іначай — смерць. — І адным подыхам адказаў: — Чорная імша*.
* Пачварная тыранія над целам і думкай спарадзіла не менш пачварны, але законны адказ. Гэтая форма пратэсту называлася «чорнай імшой». Кажуць, што цяпер сям-там у Еўропе (Іспанія, Італія і інш.) заўважаны рэцыдывы. Сімптаматычна!
Лягла доўгая паўза. Магчыма, уладар голасу думаў. Пасля зноў металам пралуналі ў цемры словы:
— Людзі! Вы, якія з вёсак Красовіца, Хітрычы, Бярэзіна і іншых, лікам дваццаць. Гаспадыні вашы — верныя дочкі мае. Імем сваім загадваю — хай яны дадуць вам трохі святла. Імем Чарнабога заклінаю іх забараніць згон, адмяніць стаўны невад і прыгон кормных кабаноў. Хай скінуць грашовага ўзносу па дваццаць грошай з кожнай капы. Клянецеся?
— Але, — уразнабой уздыхнулі жаночыя галасы.
— На знак згоды дасцё сёння подпіс уласным целам з тым сваім падданым, якога абярэце… Іншыя слухайце. Вялікі ўладар падумае і пра вас. Вам не трэба чакаць іхняга страшнага суда, якога не будзе. А яго не будзе! Я абяцаю вам гэта.
Рэхам задрыжала лагчына.
— Я знікаю. Вам скажуць, што рабіць. Спаліце крыж. Я знікаю…
Зырка пабеглі ўгору першыя языкі полымя. Праз хвіліну над котлішчам палаў вялізны, з цэлай сасны, крыж. Агонь вырваў з цемры лагчыну, навакольныя зарасці, прывіды сухіх дрэў і шматлікія твары людзей.
Іх было мноства. Некалькі сотняў. Цэлае мора. Збольшага зусім голыя. Крыж палаў над іхнімі галовамі. Вогненнымі і чорнымі птушкамі мітусіліся над імі святло і цень.
Ля крыжа стаяў чалавек у чорным плашчы. На твары — груба намаляваная маска, на шапцы — турыныя рогі. У руцэ — доўгая дзіда.
— Неафіты, дзе ваша абяцанне?!
Над галовамі людзей паплыў вялікі, увесь няроўна, плямамі спярэшчаны чырвоны ліст пергаменту.
Мужчына сярэдніх год, вельмі падобны на таго, сівога, што спалілі сёння, магчыма брат, узяў яго ў рукі. Сказаў ужо знаёмым голасам, тым самым, што казаў «забяры нас»:
— Мы выдзерлі яго з самага вялікага Евангелля, калі бралі ахвяру. І кожны пакінуў на ім кроплю крыві. Вось.
Ён узняў вялікі палец левай рукі. І за ім пачалі сямтам уздымацца рукі з адстаўленымі пальцамі. Дзесяць… трыццаць… сто… яшчэ і яшчэ.
— Ён чырвоны, — сказаў мужчына. — Кроў выклікае кроў. Зло не нараджае дабрыні, але гнеў і зло. Дарэмна стараюцца.
Рагаты ўзняў на дзіду пергамент і падпаліў яго ад крыжа.
— Гары, — хрыпата сказаў ён. — Попел — разам. Кроў — разам. Гнеў — разам.
Усе моўчкі глядзелі, як скура карабацілася ў агні.
— Кляніся, — сказаў рагаты, калі попел абсыпаўся на зямлю.
— Клянуся за ўсіх, — сказаў мужчына. — Клянуся ў гэтым выпаленым месцы, клянуся на попеле выкрадзеных і пахаваных, што мы аддаем сваю душу, помыслы, усіх сябе і дзяцей нашых табе, Чарнабог. Навучы нас быці трывалымі, як ты, навучы нас перамагаць, як ты, навучы нас не стагнаць нават тады, калі ўся кроў у нашых жылах пачне гарэць ад іхняга жалеза, як згарэлі гэтыя кроплі. Імем тваім выракаемся Бяссілага, яго гарадоў і нават Нябеснага Града, у якіх, як і ў сэрцы слуг ягоных, як і ў іхніх гарадах, няма ні шкадавання, ні літасці, у якіх няма нічога святога, нічога чалавечага. Ён не даў нам ані кроплі святла, ані іскры надзеі. Таму рэкі нашай крыві, агонь нашай лютасці мы аддамо, каб дапамагчы табе заваліць яго, Чарнабог. Вер нам. Мы з табою да канца і, на знак гэтага, прыносім табе ахвяру.
Натоўп трохі адышоў ад агню. Плечы Хрыста калаціліся.
— Што з табой? — шэптам спытаў Іуда.
— Які гонар! Якое беднае быдла! Якая мужнасць! Якая цемра!
Перад агнявым крыжам ляжаў на плоскім камені нехта, укрыты грубай палатнінай.
— Адкрыйце, — сказаў рагаты. — Развяжыце яму хлябала.
Нехта таргануў з ляжачага покрыўку. І тут Хрыстос закрыў далонямі рот, каб міжволі не крыкнуць. На камені ляжаў генеральны камісарый доказнай інквізіцыі. Вялікая грузная туша.
Калі ў яго зноў выцягнулі з рота кляп — аддаўся той самы, што і раней, жывёльны крык.
— Судзіў і судзімы будзеш, — сказаў рагаты. — Кажы, што хацеў яшчэ сказаць, іначай будзе позна.
— Адпусціце, — з клекатаннем у глотцы сказаў той. — Бачыце, вы ёсць. Значыць, нельга сказаць, што мы вядзём вайну з бязвіннымі. Паўсюль вайна за душы, і ў гэтай вайне я — салдат. Палонных не забіваюць.
Бялявыя валасы таго, што прысягаў за ўсіх, зблытанымі кучмамі падалі на шалёныя вочы. Твар запаў у шчаках. Вусны пабялелі так, што амаль не адрозніваліся ад колеру ўсяго аблічча.
— Значыць, і ерэтыкі — палонныя салдаты? — Вочы ягоныя ашклянелі. — А што робяць з імі? А знішчаныя вёскі і гарады? А разораныя краіны без людзей? Чым вінныя былі перад табою і Богам тыя, спаленыя сёння? Той стары з курачкай? Нас не было. Гэта ты нас выдумаў. Ты жорсткасцю зрабіў нас. Хто пайшоў бы сюды, каб не штурхнуў ты і твае браты ў забойстве? Можа, я? Па даносу хапаў бязвінных, гвалціў жанчын, катаваў і паліў — і ты салдат? Не было б цябе — не было б і д'ябла. За жорсткасць — жорсткасць… Рыхтуйся. Мы дамо табе хуткую смерць. Не як ты.
А яшчэ больш ад папы і патрыярхаў.
Сярэдневяковая прыказка
Гетэ
Там, сярод высокіх гор,
Чвалам прэ вядзьмарскі хор.
Ноч для іх была страшная. Яны не пажадалі і на хвіліну застацца ў злашчаснай вёсцы і сышлі прэч. Хацелі былі дабрацца да мястэчка, да суседняй вёскі, хаця да якоганебудзь жытла, ды збіліся з дарогі, блукалі ў непрасвяцімай цемры па хмызах, змакрэлі і закалелі ад расы.
Урэшце ім удалося знайсці нейкую лагчынку. Па тым, як трашчала пад нагамі, зразумелі: лаўжы, сухастой. Сяк-так наламалі сушняку, расклалі вогнішча. Пры ягоным маленькім святле справа пайшла весялей, і хутка зароў, зашыпеў зыркі агонь.
І ўсё ж ім брыдка было сядзець каля самага цяпла. Яны з занадта вялікай свежасцю памяталі, што можна зрабіць з кожным Божым блаславеннем, нават гэтым.
І ніхто з іх не захацеў есці. Смажыць мяса было вышэй за іхнія сілы. Нават вышэй за сілы Піліпа з Віфсаіды і Якуба Зеведзеева. Пры адным успаміне брала дрыготка агіды. Таму яны задавальніліся святлом, здалёк падкідаючы ў полымя сушняк.
А калі агонь разгарэўся яшчэ больш — яны агледзеліся і зразумелі, што трапілі з агню ў полымя.
Яны сядзелі на старых, відаць было па ўсім — закінутых, могілках. Пахілыя, замшэлыя крыжы, каменныя пліты, укрытыя зялёнай коўдрай моху, тоўстыя абрэзкі магутных бярвенняў на ўсю магілу, з «галубцамі», прыбітымі да іх. Пліты ўлежку, пліты перагорнутыя, пліты пахіленыя, пліты старчма. І на ўсім гэтым — разліў імхоў, а над усім гэтым — сухія дрэвы.
Паўсюль нейкія ямы, разбураныя капліцы, праваленыя магільні. Відаць, тут добра пагаспадарыла нечая рука, што не звыкла саромецца або даваць справаздачу перад іншымі ў сваіх учынках.
За іхняй, маленькай, лагчынкай ляжала вялікая, абкружаная даволі стромымі схіламі. На ёй, па краях, цьмяна былі відаць рэшткі якіхсьці фундаментаў. Вакол вялікай лагчыны таксама цямнелі нейкія камяні, расла высокая трава (пэўна, на месцы былых градак ці кветнікаў). Але ўсё гэта густа зарасло даволі ўжо вялікім лесам. Лес быў цёмны, але сям-там у ім мёртва бялелі высахлыя шкілеты былых садовых дрэў.
Яны памёрлі ад глушыні і бязлюддзя і вось бялелі далей і бліжэй, абкружалі лагчыну і падступалі да яе. Нібы вычварныя распяцці. Нібы дзесяткі пачварных прывідаў.
Страшна было глядзець на гэта, і людзі зменшылі вогнішча да маленькага агеньчыка, які асвятляў толькі іхнюю лагчынку, дзесятак крыжоў і пліт у іхнім маленькім котлішчы.
Знясіленыя, яны нікуды не ў змозе былі ісці, спаць не маглі таксама і вырашылі сяк-так перачакаць у гэтым месцы ноч.
Гаварыць таксама нікому не хацелася. Толькі пасля вялікай паўзы Тумаш сказаў:
— Калі палілі іх, я ўсю веру прызваў, каб зніклі слупы — куды там, чорта бяспятага! Стаяць, як стаялі. Куды ён вядзе нас, Бог?
— Вядзе, — сказаў Іуда. — А куды — не ведаю.
— Наперад, — буркнуў Хрыстос. — Пад узброенай аховай, каб часам не паварацілі, куды не трэба.
І зноў доўгае маўчанне. Але Тумашу было відавочна нясцерпна. На адхоне ўстаў ягоны доўгі цень.
— Божа, — з тугою сказаў Фама. — Ну вось я ўсю веру сваю прызаву. Ствары дзіва. Скажы, што не адна дрыгва перад людзьмі. Намякні, што не вечна адвечнае свінства. Зрабі нейкі знак.
Ён напружыўся і непрытомна сціснуў кулакі. І раптам… па небе з шыпеннем, раскідваючы іскры, прамчаў вялізны агнявы метэор. Фама ўсім задам сеў на зямлю. Змаху, як падсечаны.
— Свят, свят, свят.
І тут, яшчэ раней за падзенне Фамы, ускочыў Хрыстос.
— Агонь… — толькі і паспеў прахрыпець ён. — Аггонь.
Ненатуральна вялікія вочы з надзеяй сачылі за нябеснай праявай. Ён працягнуў да яе рукі.
Метэор нібы спыніўся над голай градою далёкіх узгоркаў. І адразу рассыпаўся на іскры, што ўпалі ўніз і згаснулі ў цямноцці.
Павольна апусціліся рукі Хрыста.
— Нябесны камень, — сказаў ён. — Плюнь, Фама. Багна наперадзе. Пра нас даўно забылі на небе. Лічаць, што ў нас — рай.
Захутаўшыся ў плашч, ён сядзеў, нагадваючы вялізную хворую птушку са зламанымі крыламі. Увесь як жывая беспрытульнасць.
Пасля пачаў пагойдвацца, нібы ад болю. Пасля пачаў бязладна гаварыць:
— Спаганеная, згаджаная зямля… Нашто тут быці, чыстаму?… Агеньчык у цямноцці… Агеньчык у самоце… Д'яблу аддадзеная… Памерці б — забаронена… Трэба ісці і паміраць, калі даў згоду жыць.
Усе глядзелі на яго з жахам.
— Царства фарысеяў… Труны схаваныя, над якімі людзі ходзяць і не ведаюць таго… Гора вам, што забіваеце пасланнікаў… Гора вам, хлусам… І вам, законнікам, гора, што накладаеце на людзей ёрмы нязносныя… Гора вам, што будуеце магільні прарокам, якіх забілі бацькі вашы.
Твар у яго быў такі безнадзейны, што Магдаліна ўскрыкнула:
— Кінь… Страшна!
Толькі тут Юрась нібы апрытомнеў. Гледзячы ў зямлю, глуха сказаў:
— Даруйце. Ніхто з вас не ведае, як гэта цяжка, калі цябе не разумее ніхто. Тут і звар'яцець нядоўга. — І дадаў са змрочнай усмешкай: — Заўтра пайду і павешу генеральнага камісарыя. Або злаўчуся і… усю святую царкву. Мне можна. Я цяпер — як вар'ят. Святы… як яго там… Гальяш з мядзведзямі на бязлюдным востраве.
— Кінь, мілы, — упершыню паспагадала Магдаліна. — Як ты жыць будзеш?
— А, як жыву. Маўчы, Магдзя.
— Ну добра, ну ёсць злыя пастыры, злыя законнікі.
І тут раптам Хрыстос узвіўся.
— Ёсць?! Ты добрых сярод іх пашукай! Дзе яны?! Смурод суцэльны ўсе справы іхнія! Запалохалі, загадзілі… Вы тут сядзелі, а я надпісы на помніках чытаў! Я іх да смерці не забуду! Няма даравання зямлі, дзе нават пра нябожчыкаў так пішуць, пра тых, пра каго хлусіць нельга… І пісалі, і хвастом круцілі. І ўсё адно кімсьці знішчана вёска. Могілкі!
Ён не ведаў, што вёску сапраўды знішчылі за «ерась і непакорлівасць», а месца аддалі праклёну, што абрабавалі нават клады, што нават на могілках разбілі ўсе звычайныя пліты. Але ён і ведаў гэта. Падсвядомай упэўненасцю душы. І рука ягоная торкала ў помнікі.
— У-унь. Так на дух чалавечы замахнуліся, што перад імі і ў смерці баяцца, трусікі.
Ён стаў на магілу і прачытаў:
— «Дзеля Бога вялікага чакаю… Жыццё ўслаўленню ягонаму аддаўшы, не пісаў я канонамі незацверджаных, непадобных ікон».
Цяпер ён з ярасцю папіхаў нагою другую пліту.
— «Не быў я арыянінам, ані багамілам, ані ў іншай ніякай ерасі не быў. Сплю спакойна».
Ён пхнуў нагою збуцвелы крыж.
— Унь, дзеці пастараліся: «Тата, заўсёды ты быў з ісцінным Богам, верыў у яго, літасцівага, пакорлівы быў намеснікам яго і ўладзе, а ерась ненавідзеў чыстай душою сваёй. Спі спакойна».
І Хрыстос выскаліў зубы, як ваўкалак:
— Ён спіць спакойна. А вось пад якой спаленай хатай, пад якой з іх, у якім попеле спяць вашы костачкі? Ды што ж гэта за быдла! Ды колькі ж разумным людзям вучыць вас, каб былі вы не чарвякамі, а людзьмі? — Шкаляр затрос кулакамі ў паветры. — Законнікі, кажаш? Паны? Тысячаначальнікі кепскія? Брэшаш! Не яны смярдзяць! Справа смярдзіць! Справа іхняя ў шкоду чалавеку і зямлі! Не чалавек вінен — кодла! «Род лукавы і любадзейны! Сляпыя правадыры сляпых! Дрэва па пладах пазнаюць. Як жа яны могуць гаварыць добрае, будучы злы!»
— Ціха! — сказаў раптам Фама. — Чуеце?
Запанавала маўчанне. Усіх уразілі не столькі словы шляхціца, колькі ягоны выгляд, насцярожаны, увесь нібы напяты, з прыхаванай трывогай у вачах.
— Ціха… Чуеце?
Вогнішча амаль дагарэла. Цемра насоўвалася на маленькую лагчынку. І ў гэтай цемры, недзе ўнізе, у лесе, на подступах да вялікай лагчыны, яны пачулі нейкі дзіўны трывожны шолах, нейкія рытмічныя ціхія гукі.
— Ідуць, — шэптам сказаў Тумаш.
І сапраўды, гэта было падобна на прыглушаныя, слізготныя крокі дзесяткаў маленькіх ног, сярод якіх часам выдзяляліся цяжкія, нібы ішла вялікая жывёла. Набліжалася нібыта нешта шматногае, і яно ці грузна ступала па зямлі і моху, ці скакала, ці гучна наступала на карэнні. Ціхі пошчак, нібы ад буслінай дзюбы, часам гучаў у змроку, нейкія пагрозлівыя ўздыхі.
— Хто гэта? — спытаў Сымон. — Або што гэта?
— Ціха, — сказаў Тумаш.
Глухі, бы з-пад зямлі, раздаўся раптам нейкі прызыў — а можа, маленне? — і сціхнуў. Зноў паўтарыўся… І нечакана ў адказ на яго прагучаў нечуванай сілы голас, ад якога ў нявольных сведкаў пабег па спінах мароз.
— Хто там кліча мяне? — біўся ў вялікай лагчыне голас.
— А-о-о-о-оў-у-у! — праспявалі з цемры галасы.
— Хто не баіцца праклятага Богам і слугамі яго месца?
— Слабыя, — прастагнаў нечы голас у адказ.
— Чаму слабыя не баяцца зямлі, ад якой адступіўся Бог? — бразгаў металам пачварны голас.
— Бо выракаюцца. Бо хочуць быці моцнымі.
— Хто жыве на пустой зямлі?
— Ніхто.
— Хто пануе над ёй?
— Ты.
— Чаго хочаце вы?
— Быці тваімі. Мана.
— Як гэта на мове таго, каго выракаецеся?
— Аман.
— А папраўдзе?
— Мана.
У цішыні прагучаў нібы здушаны, пачварны рогат многіх галасоў.
— І вучыць, — захлыналіся галасы. — І сэнс таемны… І ў кожным амане — вялікая мана.
— Імя маё? — спытаў голас.
— Сатанііл, — ціха застагналі галасы. — Люцыпар… Светаносны… Пахвіст… Чарнабог!…
— І-мя ма-ё! — быццам галоўнага патрабаваў голас.
— Уладар! — прарыдаў нечы голас. — У-ла-дар!
— Што прынеслі вы мне?
— Сябе. Душы свае. Кроплі крыві сваёй на гэтым лісце.
— Што яшчэ?
— Слухай, — сказаў нехта.
І тут над лагчынай прагучаў немы, нібы ў сонным кашмары, чалавечы крык. Нават не чалавечы, а такі, нібы рыкаў пад няўдалым нажом у перадсмяротным жаху бугай. Пасля нехта замыкаў.
— Пазнаю голас ворага майго і людскога. Чакайце з ім.
Крык яшчэ гучаў у вушах сведкаў. А вакол даўно стаяла мёртвая цішыня начнога лесу.
— Цяпер кажыце вы, — гулка, нібы ў бездань, пралунаў голас.
Па шолаху травы можна было меркаваць, што нехта зрабіў крок наперад.
— Вялікі ўладар роду зямнога, усіх нас, — сказаў чалавек. — Яшчэ пазаўчора ніхто з нас не думаў ісці сюды. Прабач нам. Мы неслі наш цяжар і спадзяваліся і цярпелі. Твае ганцы ўмаўлялі нас, але мы заставаліся вернымі сынамі трыадзінага нашага Бога.
Голас з цемры з'едліва зарагатаў.
— Нас заганялі ў смяротны загон, нас вабілі туды байкаю аб райскай канюшыне, а мы жылі, як у пекле. І нас палохалі пеклам. Нас, верных. Мы галадалі і паміралі з голаду, а нас палохалі пеклам, бо не маглі мы купіць ані індульгенцыю, ані імшу. Нас білі, як хацелі, а пасля палохалі пеклам за адсутнасць смірэння. Нас гналі ў рай сілай, а мы бачылі, што месца і там купілі багатыя. Вогнішчы гараць на нашых плошчах, нас катуюць, дзеці нашы паміраюць з голаду, не зрабіўшы яшчэ і першага граху. На зямлі гэтай пануе зло… Нічога не можа Бог. Ён бяссільны супраць ім самім пастаўленай улады, супраць уласных слуг. Ён бяссільны супраць цябе, уладар зла. Ён катуе, гоніць і распінае лепшых сваіх сыноў, лепшых сваіх абаронцаў, або проста не можа абараніць іх. Ты, прынамсі, не мучыш верных сваіх слуг. Ты не будзеш, як ён, гнаць светлых розумам і душою, лепшую надзею, цвет стварэння свайго. Ведаем, што цябе няма тут, што гэта толькі голас твайго першасвяшчэнніка, але ты пачуеш, уладар. Твой слуга — не клірык. Твой храм — не царква. Ты пачуеш… Мы знемаглі. Мы не можам больш. Мы дапаможам табе зрынуць таго, каб на гэтай зямлі было нешта адно. Ці не ўсё адно, з кім будаваць добрае?
Ён перадыхнуў.
— Бяры нас. Мы больш не можам. Мы паміраем усё жыццё ў нашых складзеных з гною хатах. Чым больш яны гоняць нас да святасці і будучай райскай канюшыны — тым нам цяжэй, тым больш мы прагнем цябе. Яны даб'юцца, што ўсе мы зробімся тваімі. Усё жыццё мы зажыва паміраем, Чарнабог. Дай нам царства тваё, дай нам хаця аднекуль палёгку ў гэтым жыцці. Нам няма адкуль больш чакаць яе. Дай нам водбліск хаця нейкага святла, хай сабе і чорнага. Або — калі нельга і гэтага — дай нам на сваіх патаемных шабашах хаця адну хвіліну забыцця. Дай нам забыць вось тут, хаця на хвіліну, наша страшнае жыццё. Мы больш не можам. Забяры нас.
Юрась адчуў, што рука Тумаша халодная як лёд.
— Што гэта? — спытаў ён.
— Ціха, — аднымі вуснамі адказаў Фама. — Іначай — смерць. — І адным подыхам адказаў: — Чорная імша*.
* Пачварная тыранія над целам і думкай спарадзіла не менш пачварны, але законны адказ. Гэтая форма пратэсту называлася «чорнай імшой». Кажуць, што цяпер сям-там у Еўропе (Іспанія, Італія і інш.) заўважаны рэцыдывы. Сімптаматычна!
Лягла доўгая паўза. Магчыма, уладар голасу думаў. Пасля зноў металам пралуналі ў цемры словы:
— Людзі! Вы, якія з вёсак Красовіца, Хітрычы, Бярэзіна і іншых, лікам дваццаць. Гаспадыні вашы — верныя дочкі мае. Імем сваім загадваю — хай яны дадуць вам трохі святла. Імем Чарнабога заклінаю іх забараніць згон, адмяніць стаўны невад і прыгон кормных кабаноў. Хай скінуць грашовага ўзносу па дваццаць грошай з кожнай капы. Клянецеся?
— Але, — уразнабой уздыхнулі жаночыя галасы.
— На знак згоды дасцё сёння подпіс уласным целам з тым сваім падданым, якога абярэце… Іншыя слухайце. Вялікі ўладар падумае і пра вас. Вам не трэба чакаць іхняга страшнага суда, якога не будзе. А яго не будзе! Я абяцаю вам гэта.
Рэхам задрыжала лагчына.
— Я знікаю. Вам скажуць, што рабіць. Спаліце крыж. Я знікаю…
Зырка пабеглі ўгору першыя языкі полымя. Праз хвіліну над котлішчам палаў вялізны, з цэлай сасны, крыж. Агонь вырваў з цемры лагчыну, навакольныя зарасці, прывіды сухіх дрэў і шматлікія твары людзей.
Іх было мноства. Некалькі сотняў. Цэлае мора. Збольшага зусім голыя. Крыж палаў над іхнімі галовамі. Вогненнымі і чорнымі птушкамі мітусіліся над імі святло і цень.
Ля крыжа стаяў чалавек у чорным плашчы. На твары — груба намаляваная маска, на шапцы — турыныя рогі. У руцэ — доўгая дзіда.
— Неафіты, дзе ваша абяцанне?!
Над галовамі людзей паплыў вялікі, увесь няроўна, плямамі спярэшчаны чырвоны ліст пергаменту.
Мужчына сярэдніх год, вельмі падобны на таго, сівога, што спалілі сёння, магчыма брат, узяў яго ў рукі. Сказаў ужо знаёмым голасам, тым самым, што казаў «забяры нас»:
— Мы выдзерлі яго з самага вялікага Евангелля, калі бралі ахвяру. І кожны пакінуў на ім кроплю крыві. Вось.
Ён узняў вялікі палец левай рукі. І за ім пачалі сямтам уздымацца рукі з адстаўленымі пальцамі. Дзесяць… трыццаць… сто… яшчэ і яшчэ.
— Ён чырвоны, — сказаў мужчына. — Кроў выклікае кроў. Зло не нараджае дабрыні, але гнеў і зло. Дарэмна стараюцца.
Рагаты ўзняў на дзіду пергамент і падпаліў яго ад крыжа.
— Гары, — хрыпата сказаў ён. — Попел — разам. Кроў — разам. Гнеў — разам.
Усе моўчкі глядзелі, як скура карабацілася ў агні.
— Кляніся, — сказаў рагаты, калі попел абсыпаўся на зямлю.
— Клянуся за ўсіх, — сказаў мужчына. — Клянуся ў гэтым выпаленым месцы, клянуся на попеле выкрадзеных і пахаваных, што мы аддаем сваю душу, помыслы, усіх сябе і дзяцей нашых табе, Чарнабог. Навучы нас быці трывалымі, як ты, навучы нас перамагаць, як ты, навучы нас не стагнаць нават тады, калі ўся кроў у нашых жылах пачне гарэць ад іхняга жалеза, як згарэлі гэтыя кроплі. Імем тваім выракаемся Бяссілага, яго гарадоў і нават Нябеснага Града, у якіх, як і ў сэрцы слуг ягоных, як і ў іхніх гарадах, няма ні шкадавання, ні літасці, у якіх няма нічога святога, нічога чалавечага. Ён не даў нам ані кроплі святла, ані іскры надзеі. Таму рэкі нашай крыві, агонь нашай лютасці мы аддамо, каб дапамагчы табе заваліць яго, Чарнабог. Вер нам. Мы з табою да канца і, на знак гэтага, прыносім табе ахвяру.
Натоўп трохі адышоў ад агню. Плечы Хрыста калаціліся.
— Што з табой? — шэптам спытаў Іуда.
— Які гонар! Якое беднае быдла! Якая мужнасць! Якая цемра!
Перад агнявым крыжам ляжаў на плоскім камені нехта, укрыты грубай палатнінай.
— Адкрыйце, — сказаў рагаты. — Развяжыце яму хлябала.
Нехта таргануў з ляжачага покрыўку. І тут Хрыстос закрыў далонямі рот, каб міжволі не крыкнуць. На камені ляжаў генеральны камісарый доказнай інквізіцыі. Вялікая грузная туша.
Калі ў яго зноў выцягнулі з рота кляп — аддаўся той самы, што і раней, жывёльны крык.
— Судзіў і судзімы будзеш, — сказаў рагаты. — Кажы, што хацеў яшчэ сказаць, іначай будзе позна.
— Адпусціце, — з клекатаннем у глотцы сказаў той. — Бачыце, вы ёсць. Значыць, нельга сказаць, што мы вядзём вайну з бязвіннымі. Паўсюль вайна за душы, і ў гэтай вайне я — салдат. Палонных не забіваюць.
Бялявыя валасы таго, што прысягаў за ўсіх, зблытанымі кучмамі падалі на шалёныя вочы. Твар запаў у шчаках. Вусны пабялелі так, што амаль не адрозніваліся ад колеру ўсяго аблічча.
— Значыць, і ерэтыкі — палонныя салдаты? — Вочы ягоныя ашклянелі. — А што робяць з імі? А знішчаныя вёскі і гарады? А разораныя краіны без людзей? Чым вінныя былі перад табою і Богам тыя, спаленыя сёння? Той стары з курачкай? Нас не было. Гэта ты нас выдумаў. Ты жорсткасцю зрабіў нас. Хто пайшоў бы сюды, каб не штурхнуў ты і твае браты ў забойстве? Можа, я? Па даносу хапаў бязвінных, гвалціў жанчын, катаваў і паліў — і ты салдат? Не было б цябе — не было б і д'ябла. За жорсткасць — жорсткасць… Рыхтуйся. Мы дамо табе хуткую смерць. Не як ты.