Караткевіч Уладзімір. Хрыстос прызямліўся ў Гародні

   …У суднай зале чыталі прысуд. Чытаў ларнік* суда, нават па выгляду дурны, як левы бот. Вырачваў вочы, рабіў жэсты пагрозы, жэсты міратворня, жэсты ўрачыстыя. А словаў зразумець было амаль нельга — быццам гарачую кашу варочаў у роце чалавек.
    * Архіварыус, натарыус, часам — сакратар.
   — Ясней там, — усміхнуўся Лотр.
   — «…з гэтага сыходзячы, — ларнік адкашляўся, як Пярун, — высокі наш суд загадвае сатанінскаму гэтаму адроддзю…» Слухай!
   Ад пярунападобнага голасу мышы ў клетцы сталі на заднія лапкі. Ларнік павучальна і ўжо ад сябе сказаў ім:
   — Сказана бо, здаецца, у «Кнізе Выйсця»: «Шма, Ізраіль!» Гэта, значыцца, «слухай, Ізраіль», во як.
   — У вас што, усе тут такія абдараваныя? — спытаў Лотр.
   — Многа, — сказаў дамініканец.
   Ларнік чытаў са скрутка далей:
   — «Загадвае высокі наш суд асудзіць тых на баніцыю*, выгнаць тых мышэй за межы слаўнага княства і за межы слаўнага каралеўства, да ерэтыкоў, — няхай ведаюць. А паколькі яно высокае, наша правасуддзе, — выдаць ім ахоўную грамату ад катоў і варон». Вось яна.
    * Выгнанне.
   Карніла ўзяў у ларніка скрутак, пайшоў у кут, пачаў запіхваць яго ў мышыную нару. І раптам скрутак, нібы сам сабою, паехаў у падмосце, а яшчэ цераз хвіліну адтуль даляцеў радасны, сатанінскі віск.
   — То ж бо, — сказаў сотнік. — З моцным не судзіся.
   Волат Пархвер прыслухаўся:
   — Яны, па-мойму, яго ядуць. У мяне слых тонкі.
   — Іхняя справа, — буркнуў Сотнік.
   У падмосці пачалася радасная валтузня.
   — Бачыце? — сказаў змрочны Камар. — І яны прыйшлі. І гэтым цікава.
   Кардынал устаў.
   — Думаю, не павінны мы забываць аб літасці, аб чалавечнасці, а ў гэтым выпадку — аб анімалізме. Трэба даць два тыдні спакою маткам з малымі мышатамі… Нельга ж гэта, каб у дваццаць чатыры гадзіны.
   — Розум добра, а дурасць — гэта дрэнна, — як заўсёды, ні з пушчы ні з поля сказаў Жаба.
   — І месяц тэрміну для цяжарных мышэй, — сказаў Басяцкі.
   Ларнік слухаў, што яму кажуць і шэпчуць, крэмзаў нешта пяром. Потым устаў і агаласіў:
   — У адваротным жа выпадку — анафема!
   Сябры стаялі ля хлебнікавых дзвярэй. Хлебнік шныпарыў вачыма па суседзях-крамніках, але тыя, відавочна, не хацелі звязвацца са здаравеннымі, як буйвалы, рамеснікамі.
   — То што, — спытаў Вус, — пярсцёнка майго не лічыш?
   — Чаму? — схаваў вочы хлебнік. — Ну, памыліўся. Ну, памылка. Насыплю яму яшчэ вузлік.
   — І той насып, — змрочна сказаў «грак» Турай.
   — Гэта чаму? — узвіўся хлебнік.
   — А таму, — сказаў, смеючыся, Марка. — Чыя справа галубоў гадаваць? Ціснешся, скупірака? З-пад сябе з'еў бы?!
   — Ты ўжо змоўч, шчанюк, — засычэў быў на яго хлебнік.
   — А я вось табе дам «вузлік», — заступіўся за сябра Кляонік.
   — Ты чаго лезеш?! Ты?! Каталік! Брат па веры!
   — Брат я табе на нашых могілках буду: ты ля капліцы, я — з краёчку, дарма што я багоў рабіў, а ты іх рабаваў.
   — Блюзнер! — кіпеў хлебнік.
   — Змоўч, кажу, — усміхаўся Кляонік. — А то я з цябе лішняе дрэва здыму або зусім зраблю з цябе Яна Непамуцкага*.
    * Адрэжу галаву.
   — А вось табе і торба дзеля гэтага. — Кірык кінуў да ног хлебніка мех.
   — Гэта яшчэ нашто? — пачырванеў той.
   — Ён даў табе дзесятую частку талера. Гэта больш паловы вось гэтага меха.
   Зянону было хоць праз зямлю праваліся. Сам не здолеў, лабідуда, то вось сябры за яго распінаюцца.
   — Не, — ледзь выдушыў хлебнік.
   — Значыцца, не дасі жыта?
   — Раджу, ці што?
   — Та-ак, — падазрона спакойна сказаў Кірык. — Духі святыя ўсё падзяўблі, мышы падсудныя.
   І ён раптоўна ўзяў хлебніка за грудзі.
   — П'янюга, мачыморда, рабаўнік, ты ў мяне зараз Нёманаву ваду будзеш піць да страшнага суда.
   — Дзядзька… Дзядуля… Татуля… Швагер.
   — Ідзі, — кінуў яго ў дзверы Вястун.
   Хлебнік пабег у склад.
   — Дзі-ур-лі-бе-бе-бе-бя-бя-бя, — непераймальна, да самых нізкіх гукаў спускаючыся, прабляяла яму наўздагон дуда. Нібы вялізны дурны баран аддаваў Пану Богу садухі.
   …Трохі пазней сябры спусціліся ніжэй Каложскай царквы, да Нёмана. Шырокі, імкліва-прыгожы, празрысты, ён ляцеў, як страла. Праменні сонца гулялі на плыні, на купалах Каложы, на свінцовых, пазалочаных рамах у яе вокнах, на аліўкава-зялёных, карычневых, вясёлкавых крыжах з майалікі, на дахах і крыжах Барысаглебскага манастыра. На недалёкай драўлянай званіцы «Алене», пабудаванай коштам жонкі былога вялікага князя, блішчалі ахвяраваныя ёю званы. Шмат. Дзесяткі два.
   Некалькі маладых мніхаў-жывапісцаў з манастырскай школы сядзелі на сонейку, корпаліся з фарбамі ў драўляных лыжачках, у паловах яечных шкарлупак, у кубачках, памерам з напарстак. Малявалі нешта на дошках, цюкалі чаканчыкамі па золаце і срэбры.
   — Таксама радыя цеплыні, — сказаў распешчана дудар. — Божаму сонейку.
   — А яны што, не людзі? — усміхнуўся Кляонік.
   — Дык вы ж адны адных не лічыце за людзей, — буркнуў Турай.
   Каваль пакасіўся на яго.
   — Яны — людзі, — сказаў разьбяр. — І страшэнна здольныя людзі. У мяне з імі больш братэрства, чым хаця б з тым… капланам Басяцкім. Непамысна мне, калі гляджу я ў ягоныя вочы. Ён нешта такое патаемнае, страшнае.
   — Кінь, — сказаў Марка. — Што ён, ад веры можа нас адвесці? Мы вас не чапаем, а вы нас не чапаеце.
   — Мы не чапаем. Яны могуць зачапіць.
   — Яны? — усміхнуўся Марка. — Слабыя? Колькі іх на Гародню?
   — А «Ганну» яны, слабыя, ужо адабралі ў вас. І пісар Богуш, са згоды караля, на іхнюю карысць былым Спасаіконапрэабражэннем паступіўся.
   — То ён жа табе лепей…
   — Мне ён не лепей. Мне будзе кепска, калі святую нашу раўнавагу яны парушаць. Калі ты за рэбры павіснеш, а я, каталік, за кампанію з табой. Як сябар. Чуў, вяшчальнікі сёння што крычалі? Мышэй судзяць. Нібыта проба. А доказная інквізіцыя гуляць пайшла. Малады Бекеш быў у Італіі, у Рыме. Жах там робіцца.
   — І нашыя не лепей, — сказаў Турай.
   — Правільна. Але «нашыя» далёка, — сказаў Вястун. — А гэтыя бліжэй і бліжэй. То што там казаў Бекеш?
   — А тое. Страшныя ідуць часы. Царкву маю нібы ахапіў злы дух. Манахі і папы гуляшчыя і прагныя. Тысячамі паляць людзей. Цёмнае ідзе, хлопцы.
   — Гэ-э, — сказаў Зянон. — Дарэмна ў набат б'еш. Тут у нас свой закон. Нікога асабліва за веру не чапаюць. Ну, паступіўся Богуш «Спасам». А чаму забываеш, што ён праваслаўны, што ён гэтаму вось манастыру Чышчаўляны падарыў, што нават вялікая княгіня яму, манастыру, званіцу пабудавала і сад пажалавала. Што суседняе з намі Панямунне яму кароль падарыў.
   — Былы кароль, — сказаў Вястун. — Былая каралева. Цяпер у нас каралева рымлянка. З тых месцаў, дзе людцаў тысячамі паляць.
   — Так, — сказаў Кляонік. — Дачка медзіяланскага* князя.
    * Міланскага. Бона Сфорца.
   — Дый Богуш ужо не той, — казаў далей каваль. — Хістаецца панства, хлопцы. Войт у нас хто? Іншыя паны? Праўду кажа Кляонік. Як бы нам сапраўды на коле не верашчаць. Асабліва калі яны, як з мышамі, спяюцца… нашыя ды іхнія. А мы ж таксама для іх… мышы… Страшныя ідуць часы.
   Яны адышлі далей, каб не перашкаджаць мастакам, і разваліліся на траўцы. Зянон, сядаючы на свой мех са збожжам, думаў.
   — Дурні яны, ці што? — урэшце спытаў ён. — Мышэй судзяць?
   — Не яны дурні, — сказаў Дудар. — Гэта мы дурныя, як дарога. Хіба маленькія могуць столькі з'есці? А Камар іх судзіць.
   — А Камар хіба вялікі? — спытаў Кляонік.
   — А з добрую такі свінню будзе, — сказаў Вястун.
   Маўчалі. Ласкавае — ля ракі — сонца гладзіла твары.
   — Хто ўсё ж гэты Басяцкі? — спытаў змрочна Гіаў. — Нейкі ён не такі, як усе дамінікане. Алейны нейкі, халера на яго. Па начах да яго людзі ходзяць. Сам ён, здаецца, усё і пра ўсіх ведае.
   Кляонік раптам крэкнуў:
   — Добра, хлопцы. Усе тут свае — можна трохі і адкрыць. Чулі, з усіх амбонаў крычаць, што ерась галаву ўзняла? Тут табе ерась гусіцкая, тут табе — лютарская… Наконт гусітаў нічога не скажу, хаця «чашнікі»* і дзярмо. Забітых не судзяць. А астатнія такія самыя свінні, толькі што царква больш танная… Рым з імі, вядома, б'ецца не на жыццё, а на смерць. І мячом… і… атрутай. Крыжакі. І вось, Бекеш казаў, ходзяць паўсюль страшныя чуткі. Нібы ёсць пад зямлёй, у вялікай схове… больш магутнае за папу…
    * Правае, здрадніцкае крыло гусітаў.
   — Ну, што замоўк? — спытаў Вус.
   — Братэрства патаемнае, — скончыў разьбяр. — Тыя самыя крыжакі, што… атрутай ваююць. Нібыта ніхто добра нічога не ведае, але ёсць.
   — А я б такіх молатам вось гэтым, — сказаў Вястун. — Каб галава ў жывот юкнула і праз пуп глядзела.
   — І вось, калі праўду кажуць, могуць яны забрацца не толькі сюды, а і ў пекла. А калі сюды забраліся — неадменна Басяцкі з іх. Ты зірні ў вочы. Плоскія. Зялёныя… Змей. Так і чакаеш, што адкрые рот, а адтуль замест языка — травінка-джала.
   — Можа быць, — сказаў Марка. — Усё можа быць.
   — Ды нашто ім сюды? — спытаў Турай. — Тут у нас ціха.
   Вус развёў залатымі рукамі.
   — Маўчы ўжо… ціха, — сказаў ён.
   — Няма ў нас цішыні, хлопцы, — сказаў Кляонік. — Бязвер'е ў нас з'явілася. Гэта больш страшна для іх, чым цюрынгійскія бунтаўшчыкі. Тыя, хаця ў Бога вераць.
   — А ты верыш? — з'едліва спытаў Турай.
   — Мая справа. Як твая вера — твая, а ягоная — яго… Ну, магу сказаць: веру ў Бога-духа, агульнага для ўсіх. Твары розныя, а Ён адзін. І няма чаго за розныя лічыны Божыя спрачацца і рэзаць адзін аднаго.
   — Ты ж каталік? — спытаў Турай.
   — Для мяне самая зручная вера. Я разьбяр. Ніхто іншы разьблёных багоў не прызнае. І таму я каталік… пакуль рэжуць жывых людзей з дрэва… і да таго часу, калі стануць… як дрэва… рэзаць жывых людзей.
   Яму было цяжка і страшна выказваць гэтыя свае новыя думкі. Турай кінуўся на калені.
   — Ерэтык ты, а не каталік!
   — Ану, сядай. — Каваль паклаў руку на галаву мечніку і з сілаю пасадзіў. — Таксама яшчэ… айцец царквы. І я лічу: адзін Бог ва ўсіх. Як ты… для мяне — Турай, дзядзька Турай… для Маркі ты — бацька… а для жонкі тваёй і сяброў — Гіаў. Змоўч. Сабораў нам тут не разводзь. Дай слухаць.
   — Ды чаго ён?!
   — Змоўч, кажу, — сказаў каваль. — Цікава. Судзіць чалавек тое, чаго дагэтуль ніхто не асмельваўся судзіць. Кажы далей, што там наконт бязверных?
   — Ды што, — сказаў разьбяр. — З'явіліся пісаныя кніжачкі. Шмат. «Княства Белай Русі і Літвы, суджанае праўдай вечнай»*.
   * Трохі пазней тая самая падмётная ерэтычная кніга з некаторымі выпраўленнямі была ў Гародні надрукаваная.
   — Там што? — прагна глядзеў у ягоныя вочы Вястун.
   — Няма багоў, — сказаў Кляонік, — і не трэба тамлення і марэння духа па іх. Няма і не трэба аніякай улады Адамава сына над гэткім жа сынам Адамавым. Няма і не трэба лепшых і горшых у дзяржаве, царкве і касцёле, і ў багацці.
   — Як гэта няма? — спытаў Вус.
   — Не павінна быць… Не павінна быць розніцы ў законе, розніцы між каралём і народам, між тым, хто царуе, і тым, хто арэ, між плебеем і шляхціцам, а павінна быць усё для ўсіх, агульнае і роўна, і воля павінна быць і на зямлі і на небе, а веруй, як хто хоча.
   Лягло маўчанне. Потым Турай уздыхнуў.
   — Праўда. Толькі наконт Бога — ілжа.
   — Ну, гэта табе сам Бог, калі памрэш, скажа, — усміхнуўся каваль. — Сказана: веруй, як хочаш. Сапраўды, «суджанае вечнай праўдай».
   — Праўда… — сказаў Кляонік. — І вось таму і страшна мне. Нешта такое (толькі з верай Божай) Гус казаў і Пракоп — як на іх кінуліся?! Крывёй залілі. А цяпер праўда зноў усплыла. У нас. Цёплая. А на цёплае вужакі і змеі паўзуць. То няўжо, думаеце, на нас яны не кінуцца?! І з мячом многія адкрыта кінуцца, і тыя, падземныя, з атрутай. Таму я і кажу: цёмнае ідзе, кроў ідзе, меч ідзе, атрута ідзе.
   — Кінь, — сказаў легкаважны Марка. — Не папусціць Бог.
   — Які? Твой? Мой? Іхні?
   — Адзіны ёсць Бог. Праўду кажаш, — сказаў Вястун.
   — Які?
   — Наш. Мужыцкі.
   — Дужа ён вам з хлебам дапамог, — сказаў Зянон. — А ёсць жа хлеб. Ува ўсіх гэтых ёсць. А Богу нібыта і няма да нас нічога. Як вы мне памаглі, то памог тады і ён.
   — А мы і яму… паможам, — засмяяўся Кірык.
   — Чым? — злосна сказаў Дудар. — Чым ты іх трахнеш? Адным гэтым сваім молатам? Сапраўды, разбалбаталіся аб тым, што калі яшчэ будзе. Лепей падумайце, як вы зіму пражывяце.
   — Вось голад і закрычыць, — сказаў Вястун.
   — Гэ! Хай сабе крычыць, — сказаў Турай. — Галавы ў яго няма. Іконы ў яго няма. А нашы людцы звыкнулі скопам толькі за цудатворнай.
   — Пане Божа, — уздыхнуў Зянон. — Ну хаця б дрэнненькі які, абы наш, мужыцкі Хрыстос з'явіўся.
   — Чакай, — сказаў Кляонік. — Яшчэ столькі чакай.
   — То, можа, без яго? — іранічна спытаў Вястун.
   Людзі сядзелі моўчкі. Грубаватыя твары трохі маршчыніліся ад не вельмі звыклых думак. Нікому не хацелася першаму кінуць слова.
   Сказаў яго Зянон. Яму дагэтуль было нязручна. Сябры абаранілі яго, і горш за ўсё было тое, што яны могуць палічыць яго баязліўцам. І таму, хаця меха, на якім ён сядзеў, магло хапіць надоўга, няхай сабе і на зацірку, Зянон крэкнуў:
   — Чаму ж, без яго дык без яго.
   Вястун са здзіўленнем глядзеў у шэрыя, глыбока пасаджаныя Зянонавы вочы. Не чакаў ён ад яго гэтага спрыту. Бач ты, раніцай за сябе заступіцца не мог, а тут… Ну, не трэба ж і яму, Кірыку, быць горшым за такога ціхоню.
   Ён устаў і, крутануўшы, кінуў свой молат угору па схіле. Молат апісаў вялізную дугу і ўпаў у траву і нізкі цярноўнік. І раптам адтуль са звонам падскочыла ў паветра і рассыпалася на пырскі шкляная суляя. А за ёю, успуджаныя, ускінуліся манах і жанчына.
   Кінуліся ўцякаць.
   Некаторы час сябры ашаломлена маўчалі. Потым пакаціўся рогат.
   — Бач, як іх, — сказаў Вястун. — Ану, хадзем. Ты, Турай, з сынам, на Рыбны рынак, а я з Зянонам на Стары. Ціхон — на левы бераг. А ты, Кляонік, гані на слобады… Паспрабуем, ліха на яго, узняць канцы ды трахнуць гэтых, што дужа хлебныя, ды заадно і замкавыя склады.
   Яны развіталіся ля моста. Кірык і Зянон рушылі ўгору, зноў на рынак, але прыйшлі туды ў неспакойны час. Варта якраз заспела абаіх прарокаў за недазволенымі казанямі.
   І вось юрод кідаў у воінаў прыгаршчамі каровінага гною, а зверападобны Іллюк біў па руках, што адусюль цягнуліся да яго, і зверагласна крычаў:
   — Не чапай! Я Ілія! Не чапай, кажу! З мяне ўжо галавы не здымуць! За мной Хрыстос ідзе!
   Расстрыга страшна круціў вачыма.
   — На беззаконні! Язык мой — звонам у роце!
   — А вось мы табе зубы выб'ем, — сказаў яму Пархвер. — Тады языку твайму ў роце куды вальней боўтацца будзе.
   Натоўп закрычаў:
   — Не руш! Не руш, кажу, прарока! — наліваючыся крывёю, рыкаў знаёмы гаршчэчнік Хларэнт.
   І тады Вястун з ходу ўварваўся ў «гульню».
   — А вось мы вашыя свірны памацаем!
   — А чаго?! — узвыў натоўп. — Чаго, сапраўды?! Даввай!
   Варта, разумеючы, што справы дрэнь, ашчацінілася была дзідамі. І тады Хларэнт папляваў у далоні і, паддаўшы плячом, перакуліў на іхнія галовы воз сваіх жа гаршкоў. Да тых, што засталіся цэлыя, пацягнуліся адразу сотні рук, пачалі кідаць ва ўзброеных.
   — Бі іх, — крычаў Хларэнт. — Усё адно варыць няма чаго.
   Гаршкі звонка разбіваліся аб шаломы. Варта павольна адступала ад замка.
   — Людзі! У доўбні! — крычалі адусюль. — Мы іх зараз!
   Гігаталі і ўставалі дыбам коні. А над усім полем пабоішча юрод уздзяваў угору складзеныя «знакам» пальцы і крычаў:
   — Ідзе! Ужо ідзе Хрыстос!

РАЗДЗЕЛ ІV «ЛІЦАДЗЕІ, СКАМАРОШКІ, БЛАЗНЫ НЕСАМАВІТЫЯ…»

   Але злы дух сказаў у адказ: «Ісуса ведаю і Паўла мне вядомы, а вы хто?»
    Дзеяніі,гл.19, ст. 15
 
   Вачыма намізаюць, і ў дуды равуць, і хары авечыя і іншыя на вобразе Божым носяць, і беса цешуць, і, плешчучы далоньмі, клічуць: «Лада! Лада!» Сірэч бес і бог бесаў Ладон. А таму дуды іхнія і жалейкі ламаць і паліць.
    Сярэдневяковы загад аб ліцадзеях
 
   Днём напярэдадні ў мястэчку Свіслач адбылася сумная і журботная гісторыя: жыхары ўпершыню пазнаёміліся з ліцадзеямі, а тыя — з гасціннасцю мясцовых жыхароў.
   Яшчэ і дагэтуль існуюць нетэатральныя гарады, — што ўжо казаць пра тыя часы?! Але нават тады, калі толькі батлейка ды вандроўныя жанглёры неслі ў масы святло мастацтва, гэта мястэчка было самае нетэатральнае з усіх нетэатральных мястэчак.
   Рэдка-рэдка бараздзілі тады Белую Русь самотныя ліцадзейскія фургоны. Рэдка-рэдка вырастала з іхніх барознаў што-небудзь вартае. Хадзілі часам з містэрыямі бурсакі-шкаляры, спевакі, цыркачы. Часам трапляліся вечна галодныя акторы-прафесіяналы. На ўсіх іх, акрамя батлейшчыкаў, глядзелі з недаверам. Фокусы іхнія нагадвалі чарадзейства і не былі святой справай накшталт лерных спеваў. Ды, потым, занадта часта пасля іхняга адыходу знікалі з падстрэшша сыры і каўбасы, а з платоў — кашулі і іншае.
   Таму, калі ў той дзень прыцягнуўся ў Свіслач прадзёрты палатняны фургон, запрэжаны парай кляч, жыхары не чакалі ад яго нічога добрага. Не чакалі, але глядзець прыйшлі, бо палічылі фургон за нечувана вялікую батлейку.
   Містэрыя пачалася бліжэй да вечара, пад вялізным абшчынным дубам. Дзве дошкі, пакладзеныя на задок фургона, вялі з яго на памост, з якога, бывала, чытаў казані вандроўны прапаведнік ці агалашаў аб'явы панскі паюк.
   Сядзеў на гэтым памосце і копны суд, калі прыязджаў у мястэчка.
   А цяпер гэта была сцэна, і кулісамі ў яе былі з аднаго боку фургон, з другога — ствол старадаўняга дрэва. Мужыкі сядзелі на траве і вылуплівалі вочы на дзіўнае відовішча. Лялькі — гэта нястрашна, а тут жывыя людзі рабілі такое, ад чаго ратуй нас, Пане Божа.
   Людзей тых было трынаццаць. Відаць па ўсім — нездарма. І рабілі яны, на думку мужыкоў і мяшчан, справу няправедную: рыхтаваліся распінаць Хрыста. Ніхто не бачыў, што праца гэтая людзям нязвыклая, што яны пакутліва стараюцца і што з гэтага нічога не выходзіць.
   Пілат у хламідзе з паперы стаяў слупам пасярэдзіне памоста і круціў вачыма так, што бабы абміралі ад жаху. На галіне дуба стаяў чалавек у вопратцы анёла, якому, па ўсім відаць, трэба было неўзабаве спусціцца на памост па душу распятага. Вельмі высокі і моцны, шыракаплечы, са смешным абліччам і густымі бровамі, ён трымаў на грудзях канцы блакітных крылаў, каб не зачапіліся, і шаптаў нешта чалавеку, які стаяў пад ім, у ценю:
   — Ну, які з Багдана Пілат, Іосія? Няварты Пілат.
   — Пхе, — сказаў голас з цемры. — Пілат няварты быць не можа. Не прывязвайся да яго, Юрась. Ведай свае крылы і стой сабе. Глядзі сабе, як Шалфейчык добранька вісіць.
   Адзін з распятых ужо разбойнікаў — па тыпу расстрыга, па носу запівоха — пакасіўся на іх і застагнаў, закаціўшы вочы.
   Пілат паказаў рукою на крыж і, выгнуўшы даволі значнае пуза, агаласіў:
   — А вось уліце яму воцату ў рот, каб не думаў пакутваць за чалавечы род. Прынясіце цвікі з асіны для сабачага сына.
   — Для чалавечага сына, — падказаў распяты Шалфейчык.
   — Сам ведаю, — голасна сказаў Багдан-Пілат. — Хам ты.
   Гледачы, хто баяўся, а хто і шаптаў. Шапталі двух у адзеннях вандроўных гандляроў. Сядзелі яны збоку, адкуль відаць было анёла на дубе.
   — Ведаеш, што мне здаецца? — спытаў адзін.
   — Ну?
   — Гэты, на дубе… Каплан з Ванячэ загадваў яго шукаць. Гэта, па-мойму, той, што на агнявым змеі зляцеў. Мы яшчэ яго перастрэлі ў пушчы. Спаў на гарачай зямлі.
   — Быць не можа гэтага, — флегматычна адказаў другі.
   — Я табе кажу. Глядзі, твар які смешны. У людзей часта ты такія бачыў? Зноў жа, крылы.
   — Не можаць гэтага быць.
   — Знакі нябесныя забыў? Чаго ён на праклятым месцы спаў? Чаго казаў, што ніякіх д'яблаў не баіцца? І запомні… і каплан, і магнат наш яго шукаць загадалі. Паліць такіх трэба. Сатана гэта.
   — Быць гэ-та-га не можа.
   — Глядзі, і корд той самы.
   — Гэтага не можаць быць.
   У гэты час у натоўпе раздаўся ўздых жаху. На сцэну з фургона вываліліся два эфіопы. Адзін быў здаровы, як халера, другі тонкі і вельмі жанчынападобны. Але абодва былі чорныя, як дзеці самога сатаны. Дошкі прагіналіся пад іхнімі нагамі, бо яны цягнулі пад рукі чалавека з пароды тых, пад якімі падаюць у непрытомнасці коні. На чалавеку быў залацісты парык, а з-пад яго глядзела тупая, але даволі дабрадушная морда.
   Натоўп узвыў ад жаху.
   — Чэрці! — крычаў нехта.
   І тут з дуба раздаўся анёльскай прыгажосці голас. Быў ён мяккі, гучны і моцны. Гэта, схаваўшыся за ствол, каб не заўважылі, гаварыў чалавек з крыламі.
   — Ціха вы. Не чэрці гэта — эфіопы. Сажай яны намазаліся.
   — Брашы! — крыкнуў нехта.
   — Праўду кажу. Зваць іх Сіла і Ладысь Гарнцы.
   — Хрыста нашто крыжуеце?!
   — І ён не Хрыстос. Знарок ён гэта. Дрывасек ён былы. Зваць яго Акіла Кіёвы.
   — Ну, глядзі, — трохі супакоіўся натоўп.
   Эфіопы цягнулі Акілу-Хрыста да крыжа. Акіла пручаўся. І ясна было, што Гарнцам не пад сілу весці яго.
   — Чуў? — спытаў адзін гандляр у другога. — Голас гэтага, крылатага, чуў? Голас той самы.
   — Не можаць гэ… Праўда твая, браце. Той самы голас.
   Натоўп весела рагатаў, сочачы, як лётаюць эфіопы вакол Хрыста.
   — Дай ім, дай!
   Акіла круціў рукамі, напінаўся, але ўсё ж ішоў наперад. Урэшце мурыны, скрыгочучы зубамі, узвалаклі яго на крыж.
   — Ану, прыбівайце, каб не сышоў! — рыкаў Пілат.
   І толькі тут сёй-той у натоўпе зразумеў: гэта табе не жартачкі. Крычалі-крычалі, а тут, бач ты, Бога распінаюць.
   — Хлопцы, — спытаў легкаверны голас, — гэта што ж?
   — Бог… Амаль голы.
   — Адзенне дзеляць.
   Анёл пачаў шаптаць таму, хто стаяў ніжэй яго:
   — Скажы Аўтуху і Лявону, хай не дзеляць.
   «Салдаты» не зважалі на шэпт. Дзялілі са смакам і з веданнем справы. Над натоўпам вісеў размераны — як па труне — грукат малатка.
   Акіла на крыжы закінуў галаву, закаціў вочы і выпусціў дух. Эфіопы адступілі, каб з выглядам мастакоў палюбавацца сваёю працай. І тут здарылася непапраўнае.
   Пад вагою Акілы крыж склаўся напалам (так яго было зручней перавозіць у фургоне: складны, з прыступачкай для ног, з надпісам «ІNRІ», які толькі што так велічна аблямоўваў Акілаву галаву). Крыж склаўся, і пад ім, паказваючы небу зад, стаяў вялізнай перавернутай іжыцай Акіла Кіёвы, няўдалы Езус.
   — Хлопцы, гэта што ж? — спытаў нехта. — Што ж гэта, у Госпада Бога нашага зад быў? Ану, спытаем у гэтых.
   — Ерэтыкі!
   Ратуючы становішча, Юрась скочыў на лёгкіх крылах уніз. Апусціўся на памост. І тут закрычаў адзін з вандроўных гандляроў:
   — Гэты! Гэты! Ён на агнявым зміі спусціўся! Хапаць яго загадана! Гэта сатана!
   Паветра раздзёр свіст. Натоўп прыйшоў у рух і пачаў насоўвацца на памост… Анёл ліхаманкава аддзіраў ад памоста крыж. Распяты разбойнік разам з крыжам кінуўся ў фургон. Але ў паветры ўжо замільгалі гнілая рэпа, цыбуля і іншае. Коні рванулі з месца, кінуўшы людзей.
   …Яны ўцякалі палявой дарогаю з усіх сіл, таму што ззаду, не дужа даганяючы, але і не адстаючы, з гікам беглі ганіцелі.
   Паперадзе ўсіх ляцеў легкакрылы анёл. Твар у яго быў адухоўлены. Залацістыя — свае — валасы луналі па ветры. Віўся хітон, адкрываючы голыя лыткі.
   За анёлам ляцеў звар'яцелы фургон. Коні ўскідвалі ашчэраныя храпы, імкнуліся з усёй сілы і ўсё ж не маглі дагнаць Братчыка. У фургоне бразгатала зброя і рэшткі рэквізіту.
   За фургонам лупіў на апошніх жылах ягоны гаспадар, лысы Мірон Жарнакрут, а побач з ім задыхаўся пад цяжарам крыжа «распяты разбойнік» Шалфейчык.
   Ён адставаў і адставаў, і разам з ім адставаў канвой — два эфіопы. За імі ўваўсю беглі астатнія ліцадзеі ў разнастайных вопратках. І ўрэшце, наступаючы ім на пяткі, рука да рукі, чыкільгалі два салдаты, магутны ў чэраве Пілат і Акіла-Хрыстос. Хрыстос быў голы, таму што адзенне ягонае неслі салдаты.
   — Наддай! — шалёным голасам крычаў той чалавек, якога анёл зваў Іосіем.
   Яны беглі, а за імі з галёканнем і свістам валіў натоўп раз'ятраных праследавацеляў.
   …Хто хоча ўцячы — уцячэ. Гэтыя ўцякалі і ўцяклі. Усяго цераз якую гадзіну яны перасталі чуць галасы за спіною, а яшчэ хвілін праз трыццаць прыходзілі да прытомнасці на невялічкай палянцы.
   Цурчаў пад нагамі ручай, нібы гаварыў аб марнасці чалавечых намаганняў. Сядала за вязамі вялізнае чырвонае сонца. Жарнакрут гаротна войкаў у фургоне: спрабаваў скласці паламаныя дзіды.
   Пілат адсопваўся, надзімаў тоўстыя шчокі:
   — Абтрасём прах гэтага горада… вух-х… ад ног нашых… Хамы… Гэта яны так… беларускага двараніна… Хай я не буду Багдан Роскаш… хай я… не ад Усяслава паходжу, а ад свінні, ад гіены, ад малпы… калі я ім гэтага не папомню.
   Акіла-Хрыстос сядзеў над ручаінай, мацаў сіняк пад вокам, паліваў яго вадою:
   — Гэна… Б'юцца як… Хай яно…
   І яму тураваў, таксама мацаючы сінякі, Жарнакрут:
   — Сцеражыцеся ж людзей: бо яны будуць аддаваць вас у судзілішчы і ў сінагогах сваіх будуць біць вас.
   Адчэпленыя крылы адпачывалі побач з Братчыкам.
   — Не так вы гэта, — раптам з сумнай усмешкай сказаў ён.
   — А як? — гнеўна спытаў лысы Жарнакрут. — Гэта я ліцадзей. Я ведаю, як яно граць трэба. А вы тут усе — набрадзь. Вљчыце тут мяне, а правал — з-за вас. З-за вас мне ўсё паламалі. А гэта ўсё грошай каштуе.
   — Што ім у тваіх містэрыях? Яны людзі цёмныя. Гэта не тое, што прывычныя шкаляры. У нас, бывала…
   Жарнакрут раптам устаў:
   — Слухай, Юрась Братчык… Ведаем мы, што ты за шкаляр. Кажы, што гэта там крычалі пра агнявога змія? На кім гэта ты прызямліўся?
   — Крычалі таму, што бедныя, цёмныя людзі, — непарушна сказаў Братчык. — Я шкаляр з Міра.
   Мірон Жарнакрут выбухнуў:
   — А білі… Білі нас з-за каго?
   — Білі нас за тое, што мы кепска гралі. І яшчэ таму, што яны ніколі не бачылі такога. Што ім у тваіх містэрыях? Тут трэба, як у казцы пра асіну і распяцце. Цвікі не палезлі ў рукі, а асінавыя калкі палезлі (яны, мужыкі, ведаюць, бо асінавы цвік і ў бервяно палезе). І тады распяты затросся і закляў асіну: «Каб жа ж ты ўсё жыццё так трэслася, як я зараз трасуся». Т а к о е яны ведаюць. Т а к о м у яны павераць.