лiчыцца e тым месцы гiблым, але я пабачыe, што на iм там-сям расце трава
сiвец. А там, дзе расце сiвец, там заeжды зможа паставiць нагу конь
паскуднiка, калi паскуднiку будзе для гэтага пiльная патрэба.
-- Дзе гэта месца? -- збялеe раптам Свецiловiч.
-- Ля Халоднай лагчыны, дзе ляжыць камень, Ведзьмакова ступа.
Свецiловiч яшчэ больш збялеe. Нешта хвалявала яго, але ен авалодаe
сабою.
-- Яшчэ што? -- спытаe я.
-- Яшчэ тое, -- панура мармытаe Рыгор, -- што ты памыляешся, Беларэцкi.
Хоць выклiкаe тады з хаты Рамана Гарабурда, але ен да дзiкага палявання не
мае дачынення. У тыя дзве ночы, калi яно з'яeлялася e апошнi раз, Гарабурда
сядзеe у сваiм берлагу, як хамяк у нары. Я ведаю, яго дом добра пiльнавалi.
-- Але ж ен зацiкаeлены e смерцi або вар'яцтве Яноeскай. Яму гэта
карысна. н прымусie Кульшаe запрасiць у той вечар Надзею Яноeскую да сябе,
ен паслаe да Кульшаe i сваю дачку i затрымаe усiх да ночы.
Рыгор задумаeся. Пасля мармытнуe:
-- Можа, i так. Ты разумны, ты ведаеш. Але Гарабурды там не было, я
адкажу галавою. н дрэнны яздок. н баягуз. I ен увесь час сядзiць у палацы.
Але ж ен можа i намовiць на тую агiду кагосьцi iншага. Можа, гэта i так.
Такi можа.
I тут Свецiловiч яшчэ больш збялеe i eтаропieся кудысьцi вачыма, як
быццам абдумваe штосьцi важлiвае. Я не перашкаджаe яму: захоча -- сам скажа.
Думаe ен, аднак, нядоeга.
-- Браты, я, здаецца, ведаю гэтага чалавека. Разумееце, вы наштурхнулi
мяне на гэта. Першае: "Ведзьмаковая ступа". Я сення бачыe там чалавека,
вельмi знаемага мне чалавека, на якога нiколi б не падумаe, i гэта мяне
бянтэжыць. н быe вельмi стомлены, брудны, ен iшоe да багны. Пабачыe мяне,
накiраваeся да мяне: "Што вы тут робiце, пан Свецiловiч?" Я адказаe жартам:
"Шукаю eчарашняга дня". А ен зарагатаe i пытае: "Хiба eчарашнi дзень, хай
яго д'ябал, прыходзiць у сенняшнi?" А я яму кажу: "Ва eсiх нас учарашнi
дзень на шыi вiсiць". н: "Але ж не прыходзiць?" А я яму: "А дзiкае
паляванне? З мiнулага аж у сення прыйшло". Той аж у твары змянieся: "Хай яго
лiха... Не памiнайце вы яго!" I паехаe ля дрыгвы на поeнач. Я накiраваeся да
вас, пан Беларэцкi, а калi азiрнуeся, то бачу: ен паехаe назад i eжо e лажок
спускаецца. Спусцieся i знiк.
-- Хто гэта? -- спытаe я.
А Свецiловiч усе вагаeся. Пасля eзняe свае светлыя вочы.
-- Прабачце, Беларэцкi, прабач, Рыгор, але я не магу пакуль што
сказаць. Гэта занадта важлiва, а я не пляткар, я не магу так проста eзвалiць
такое абвiнавачванне на плечы чалавека, якi, можа, яшчэ i бязвiнны. Вы
ведаеце, за такое могуць забiць нават па аднаму падазрэнню. Магу толькi
сказаць, што ен быe сярод гасцей у Яноeскiх. Я eвечары яшчэ падумаю,
прыпамятаю гiсторыю пра вэксалi i заeтра скажу вам... Я пакуль не магу больш
нiчога сказаць...
-- О, вядома. Надзейнае алiбi. О, дурнi! I якiя няпэeныя думкi! -- Па
аналогii я прыпомнie i свае няпэeныя думкi пра "рукi", якiя павiнны былi мне
дапамагчы разабрацца e чымсьцi важлiвым, але прыдумаць, успомнiць не мог i
адагнаe надакучлiвае слова.
Вырашылi, што Рыгор будзе сенняшняй ноччу сядзець у Халоднай лагчыне,
адтуль недалека да хаты, у якой жыe Свецiловiч, яго стары "брат-слуга" i
кухарка. У выпадку патрэбы мы зможам яго там адшукаць.
-- I eсе ж я не веру, што падпiльную iх там пры выхадзе. Свецiловiч iх
спудзie, -- сiпавата сказаe Рыгор. -- Яны знойдуць iншую дарогу з пушчы на
раeнiну.
-- Але iншай дарогi e парк не знойдуць. Я буду пiльнаваць iх ля
паваленай агароджы, -- вырашыe я.
-- Аднаму небяспечна, -- апусцie вочы Рыгор.
-- Але ты таксама будзеш адзiн.
-- Я? Ну, няма дурных. Я смелы, але не так, каб адзiн супраць
дваццацех.
-- А я кажу вам, -- упарта сказаe я, -- што гаспадыня Балотных Ялiн не
вытрымае, калi i сення з'явiцца пад мурамi дома дзiкае паляванне. Я павiнен
не пусцiць iх у парк сення, калi яны толькi надумаюць прыйсцi.
-- Я не магу дапамагчы вам сення, -- задумлiва прагаварыe Свецiловiч.
-- Тое, што я сення павiнен знайсцi, больш важлiвае. Магчыма, сення дзiкае
паляванне наогул не з'явiцца. У яго на шляху паeстане перашкода...
-- Добра, -- спынie яго я даволi суха, -- вам трэба было выказаць свае
меркаваннi, а не загадваць нам загадкi. Я выйду сення адзiн. Яны не чакаюць,
я спадзяюся на гэта. I, да таго ж, яны не ведаюць, што e мяне есць зброя. Я
двойчы сустракаeся з паляваннем i яшчэ з тым чалавекам, што страляe мне e
спiну. I нiколi не eжываe яе. Ну што ж, яны пабачаць... Як павольна мы
разблытваем гэта! Як лянiва працуюць нашы мазгi!
-- А гэта легка i лагiчна разблытваецца толькi e дрэнных раманах, --
буркнуe пакрыeджаны Свецiловiч. -- Да таго ж, мы не сышчыкi губернскай
палiцыi. I дзякаваць Богу.
Рыгор пахмурна калупаe лазiнкаю зямлю.
-- Хопiць, -- сказаe ен з уздыхам. -- Трэба дзейнiчаць. Паскачуць яны e
мяне, дурнi... I -- прабачце -- вы eсе ж паны, i нам па дарозе толькi зараз,
-- але, калi мы адшукаем iх, мы, мужыкi, не толькi заб'ем гэтых мярзотнiкаe,
мы спалiм iхняе гняздо, мы зробiм жабракамi iхнiх нашчадкаe. А магчыма, i
нашчадкам iхнiм зробiм гамон.
Свецiловiч засмяяeся:
-- Мы з Беларэцкiм вя-алiкiя паны. Як кажуць, пан -- лазовы жупан,
балоневыя лапцi. А калi праeду казаць, трэба eсiх такiх рэзаць разам з
панятамi, бо з панят таксама паны некалi вырастаюць.
-- Калi гэта толькi не сонная мара, гэтае дзiкае паляванне. Ну, не
было, нiколi не было чалавека, якi схаваe бы ад мяне, лепшага паляeнiчага,
сляды. Зданi, зданi i есць.
Мы развiталiся з iм. Я таксама часткова быe згодзен з апошнiмi словамi
Рыгора. Нешта нечалавечае было e гэтым паляваннi. Гэты нялюдскi крык -- такi
не мог вылятаць з чалавечых грудзей. Пошчак капытоe, якi гучаe толькi часам.
Дрыкганты, парода, якая знiкла, а калi нават i не знiкла, дык хто e гэтым
закутку быe такi багаты, каб купiць iх. I пасля -- як растлумачыць крокi e
калiдоры? Яны ж неяк павiнны быць звязаны з дзiкiм паляваннем караля Стаха.
Хто такая гэта Блакiтная Жанчына, якая мараю знiкла e ночы, калi яе двайнiк
(зусiм нясхожы двайнiк) мiрна спаe у пакоi? I каму належаe той жахлiвы твар,
якi глядзеe на мяне праз акно? Чэрап мой трашчаe. Не, штосьцi нялюдскае,
злачыннае, страшнае было тут, нейкая сумесь чартаeшчыны з рэальным!
Я зiрнуe на Свецiловiча, якi крочыe поруч са мною, вяселы i гарэзлiвы,
як быццам гэтыя пытаннi для яго не iснавалi. Ранак i на самай справе быe
цудоeны: шэранькi дзень, але за хмарамi eгадвалася блiзкае сонца, i кожны
жоeты лiсцiк на дрэвах млеe, здаецца, нават пацягваeся ад насалоды пад
цеплай не па-асенняму расянiцай. I нават нейкiя птушкi пяшчотна i задумлiва
спявалi e хмызах. Праз галявiну далека пад намi бачна было роeнае займiшча,
далей -- бязмежны абшар карычневых балот, верасовыя пусткi. Балотныя Ялiны
далека за iмi. I eсе гэта мела нейкую сумную, не кожнаму зразумелую
прыгажосць, якая кожнага сына гэтых панурых мясцiн балюча i соладка кранае
за сэрца.
-- Бачыце, асiнка выбегла на поле. Чырвоная, засаромелася бедная
дзяeчынка, -- расчуленым голасам вымавie Свецiловiч.
н стаяe над урвiшчам, аж падаeшыся наперад. Легкi ветрык развяваe яго
доeгiя прыгожыя валасы. Аскетычны рот стаe мяккiм, блукаючая няпэeная
eсмешка была на iм. Вочы глядзелi eдалячынь, i eвесь ен здаваeся нейкiм
легкiм, iмпэтным, iмкнучыся e гэты бедны, дарагi абшар.
"Вось так i на крыж iдуць такiя, -- зноe падумаe я. -- Прыгожую галаву
пад мярзотную брудную сякеру..."
I сапраeды, нейкая прага жыцця i iмкнення да самаахвяравання была e
гэтым прыгожым твары, у тонкiх, продкi-паэты сказалi б "лiлейных", руках, у
стройнай прыгожай шыi, цвердых карых вачах з доeгiмi вейкамi, але з
металiчным бляскам углыбiнi.
-- Ах, зямля мая! -- уздыхнуe ен. -- Дарагая мая, адзiная! Як жа ж ты
дрэнна ставiшся да тых асiнак, якiя папярод усiх выбягаюць на поле, на
святло. Першай засыпле iх снегам зiма, зламае вецер. Не спяшайся,
дурненькая! Куды там! Яна не можа.
Я паклаe руку яму на плячо, але хутка зняe яе. Я адчуe, што ен зусiм не
я, што гэта зараз чалавек, якi ляцiць, якога няма тут, якi нават не
саромеецца высокiх слоe, якiх мужчыны звычайна eнiкаюць.
-- Памятаеце, Беларэцкi, вашу прадмову да "Беларускiх песень, балад i
легенд". Я памятаю: "Горка стала беларускаму майму сэрцу, калi пабачыe я
такую занядбанасць нашых лепшых, залатых нашых слоe i спраe". Цудоeныя
словы, за iх толькi даруюць вам усе грахi. А што ж казаць, калi не толькi
беларускае мае, калi чалавечае мае сэрца балiць ад занядбанасцi нашай i
агульнай, ад болю, ад бяссiльных слез няшчасных матак. Нельга, нельга так
жыць, дарагi Беларэцкi. Чалавек добры, а з яго робяць жывелу. Нiхто, нiхто
не хоча даць яму магчымасць быць чалавекам. Вiдаць, нельга проста крыкнуць:
"Абдымiцеся, людзi!" I вось iдуць людзi, на дыбу iдуць. Не дзеля славы, а
дзеля таго, каб забiць пакуты сумлення, -- як часам iдзе чалавек, не ведаючы
дарогi, у пушчу, ратаваць сябра, бо сорамна, сорамна стаяць. Iдуць,
блытаюць, гiнуць. Ведаюць толькi, што не такiм павiнен быць чалавек, што
нельга яму абяцаць райскую канюшыну, што шчасце яму патрэбна пад гэтымi вось
дымнымi столямi. I мужнасць iхняя большая, чым у Хрыста: яны ведаюць, яны не
eваскрэснуць пасля распяцця. Толькi крукi над iмi будуць летаць ды плакаць
жанчыны. I, галоeнае, святыя iхнiя мацi.
н здаeся мне e гэтую хвiлiну такiм прыeкрасным, такiм нялюдскiм
чалавекам, што я з жахам праз завесу будучага прададчуe яго смерць. Такiя не
жывуць. Дзе гэта будзе? На прэнгу e катоeнi? На шыбенiцы перад народам? У
безнадзейнай бойцы iнсургентаe з войскам? За пiсьмовым сталом, за якiм яны
спяшаюцца запiсаць апошнiя палаючыя думкi, дыхаючы кавалкамi легкiх? У
калiдорах турмаe, калi iм страляюць у патылiцу, не насмельваючыся зiрнуць у
вочы? Вочы яго блiшчалi.
-- Калiноeскi iшоe на шыбенiцу. Пяроeскую, жанчыну, на якую глянуць
было толькi -- i памiрай, на эшафот... Гэткую прыгажосць -- бруднай шворкай
за шыю. Ведаеш, Яноeская на яе трохi падобная. Таму i яе абагаeляю, хоць
гэта не тое. А яна шляхцянка была, Значыцца, есць выхад i для некаторых з
нашых. Толькi па гэтай дарозе, калi не хочаш згнiсцi жыeцом... Душылi.
Думаеш, усiх перадушылi? Расце сiла. З iмi хоць рабром на круку вiсець, абы
не iмчала над зямлею дзiкае паляванне караля Стаха, жах мiнулага,
апакалiпсiс ягоны, смерць. Вось скончу я толькi гэта i паеду. Скончу хутка,
думка e мяне з'явiлася. А там... эх, не магу я тут. Ведаеш, якiя e мяне есць
сябры, што мы павiнны распачаць?! Калацiцца будуць тыя, тлустыя. Не
перадушылi. Моцным пажарам пахне. I гады, гады наперадзе! Колькi пакуты,
колькi шчасця! Якая залатая, чароeная далячынь, якая будучыня чакае!
Слезы пырснулi з вачэй гэтага чалавека. Я не вытрымаe i кiнуeся яму на
шыю. Не памятаю, як мы развiталiся. Памятаю толькi, як стройная юнацкая яго
постаць вымалявалася на верхавiне кургана. н павярнуeся да мяне на хвiлiну,
махнуe капелюхам, крыкнуe:
-- Гады наперадзе! Далячынь! Сонца!
I знiк. Я пайшоe адзiн дадому. Я верыe, зараз мне eсе па плячы. Што
змрок Балотных Ялiн, калi наперадзе сонца, далячынь i вера? Я верыe, верыe,
што eсе зраблю, што жывы народ, калi e iм з'яeляюцца часам такiя людзi.
Дзень быe яшчэ наперадзе, такi вялiкi, ззяючы, магутны. Вочы мае глядзелi
насустрач яму i сонцу, якое пакуль што хаваецца сярод хмар.
У той самы вечар, гадзiн каля дзесяцi, я ляжаe, схаваeшыся e здзiчэлым
невысокiм бэзе i высокай траве якраз каля паваленай агароджы. Настрой
бясстрашнасцi яшчэ непадзельна валодаe мною (ен так i не знiк да канца майго
прабывання e Балотных Ялiнах). Здавалася, што гэта не мае, любiмае мною,
хударлявае i моцнае цела могуць дзяeбцi крумкачы, а чыесьцi iншае, да якога
мне няма нiякай справы. А мiж тым абставiны былi невяселыя: i я, i Рыгор, i
Свецiловiч торкалiся e розныя бакi, як кацяняты e кошыку, i не адкрылi
злачынцаe. I месца было невяселае. I час -- таксама.
Было амаль зусiм цемна. Над роeнай пахмурай паверхняй прорвы накiпалi
нiзкiя чорныя хмары, блiжэй да ночы абяцалi злiву (восень была наогул
дрэнная, змрочная, але з чыстымi буйнымi злiвамi, амаль як летам). Ветрык
узняeся быe, зашумелi чорна-зяленыя пiрамiды ялiн", але потым зноe сцiхнуe.
Хмары павольна, вельмi павольна кацiлiся наперад, нагрувашчвалiся над
безнадзейным роeным краявiдам. Недзе далека-далека блiснуe агеньчык i,
сарамлiва памiргаeшы, згас. I пачуцце самоты eладна ахапiла сэрца. Я быe
чужы тут. Свецiловiч сапраeды варты Надзеi Раманаeны, а я так патрэбны як
дзiрка e плоце.
Цi доeгi час я так ляжаe, цi не -- не скажу. Хмары, даходзячы да мяне,
рабiлiся радзей, але на даляглядзе грувасцiлiся новыя.
Дзieны гук уразie мой слых: недзе далека i, як мне здалося, у правым
баку ад мяне спяваe паляeнiчы рог. I хоць я ведаe, што ен гучыць у баку ад
шляху дзiкага палявання, я мiмаволi стаe часцей пазiраць у той край.
Непакоiла мяне яшчэ i тое, што на балотах пачалi з'яeляцца там-сям белыя
лапiкi туманоe. Але тым справа i скончылася. Раптам другi гук даляцеe да
мяне, недзе шастаe сухi верас. Я глянуe у той бок, пачаe углядацца да болю e
вачах i нарэшце заeважыe на фоне чорнай iстужкi далекiх лясоe рух нейкiх
плям.
Я заплюшчыe на хвiлiну вочы, а калi адкрыe iх, пабачыe, што проста
перада мною i зусiм недалека вымалеeваюцца на раeнiне туманныя сiлуэты
коннiкаe. Зноe, як у той раз, бязгучна ляцелi яны перада мною страшэннымi
скачкамi проста e паветры. I поeнае маeчанне, быццам я аглух, вiсела над
iмi. Вострыя шлыкi, валасы i плашчы, якiя луналi e паветры, дзiды -- усе
гэта адбiлася e маей памяцi. Я пачаe паeзцi блiжэй да цаглянага падмурка
агароджы. Паляванне разгарнулася, пасля сабралася e натоeп, бязладны i
iмклiвы, i пачало заварочваць. Я дастаe з кiшэнi рэвальвер.
Iх было мала, iх было менш, як заeседы, -- коннiкаe восем. Куды ж ты
падзеe астатнiх, кароль Стах? Куды яшчэ даслаe?
Я паклаe рэвальвер на сагнуты локаць левай рукi i стрэлie. Я добры
стралок i трапляe у цэль нават амаль у поeнай цемры, але тут здарылася
дзieнае: коннiкi скакалi далей. Я прыкмецie задняга -- высокага прывiднага
мужчыну, -- стрэлie: хоць бы хто пахiснуeся.
Але дзiкае паляванне, як быццам жадаючы даказаць мне сваю прывiднасць,
развярнулася i скакала бокам да мяне, недасяжнае для маiх стрэлаe. Я пачаe
адпаeзаць задам да хмызоe i толькi паспеe наблiзiцца да iх, як хтосьцi
скокнуe на мяне з-за хмызоe i жахлiвым цяжарам прыцiснуe да зямлi. Апошняе
паветра вырвалася з маiх грудзей, я нават вохнуe. I адразу зразумеe, што
гэта чалавек, з якiм мне не выпадае цягацца па вазе i сiле. А ен спрабаваe
круцiць мне назад рукi i свiсцячым шэптам сiпеe:
-- С-стой, ч-чорт, ч-чакай... Не eц-цячэш, бан-дзюк, заб-бойца...
Тр-рымайся, няeдалы...
Я зразумеe, што, калi не eжыву eвесь свой спрыт, я загiну. Памятаю
толькi, што з жалем сачыe за прывiдным паляваннем, у якое я страляe i якому
анi на волас не пашкодзie. У наступны момант я, адчуваючы, што рука яго
крадзецца да маей глоткi, старажытным прыемам падбie яго руку, i нешта
цеплае палiлося на мой твар: ен уласнай рукою разбie сабе нос. Пасля гэтага
я, схапieшы яго руку, пакацieся па зямлi, заламieшы яе пад сябе. н войкнуe,
i я зразумеe, што i наступны мой ход меe поспех. Але адразу за тым я атрымаe
такi eдар мiж броваe, што балоты закруцiлiся перада мною. Шчасце, што я
iнстынктыeна паспеe напружыць мускулы жывата, i апошнi eдар, пад дыхала, не
eчынie мне шкоды. Рукi, валасатыя, навобмацак, цягнулiся eжо да маей глоткi,
калi я прыпомнie параду майго дзеда супраць мацнейшага працieнiка.
Неймаверным выкрутам я павярнуeся на спiну, паддаe рукою цяжкi жывот
невядомага i сукуe яго каленам, маiм вострым i жорсткiм каленам, у прычыннае
месца. н iнстынктыeна падаeся на мяне тварам i грудзьмi, i тады я, сабраeшы
апошнiя сiлы, каленам i рукамi, выцягнутымi далей ад галавы, паддаe яго e
паветра. Гэта, напэeна, атрымалася нават занадта моцна: ен пераляцеe цераз
галаву, зрабie паeкруг у паветры i гэпнуeся eсiм цяжкiм -- ох, якiм цяжкiм!
-- целам аб зямлю. Адначасова я страцie прытомнасць.
...Калi я ачуняe, я адразу пачуe, што недзе за маей галавою хтось
стогне. н не мог яшчэ eзняцца, а я з вялiкiм намаганнем ужо спрабаваe стаць
на ногi. Я вырашыe сунуць яго нагою пад сэрца, пазбавiць дыхання, але пакуль
што eгледзеeся e балота, дзе знiкла дзiкае паляванне. I раптам пачуe вельмi
знаемы голас таго, хто крахтаe:
-- Ах, чорт, якi гэта тут елуп! Якая падла! Балеснiчкi нашы святыя!
Я зарагатаe. Той самы голас адазваeся:
-- Гэта вы, пане Беларэцкi! Наeрад цi з гэтага дня я змагу быць жаданым
госцем у жанчын. Во-ох! Ах, каб вас, каб! Крычалi б, што гэта вы. Чаго
паeзлi ад агароджы?! Толькi e памылку eвялi. А гэтыя чэрцi зараз унь дзе,
каб вас лiха... прабачце.
-- Пане Дубатоeк! -- зарагатаe я з палегкаю.
-- Каб вас, пан Беларэцкi, халера eхапiла... во-ох... прабачце. --
Вялiзны цень сеe, трымаючыся за жывот. -- А гэта я пiльнаваe. Занепакоieся.
Дайшлi да мяне чуткi, што дрэннае нешта робiцца з маей доняй. В-ох! I ты
таксама вартаваe? А каб цябе пярун шаснуe на божае нараджэнне!..
Я падняe з зямлi рэвальвер.
-- I чаго вы так на мяне, пане Дубатоeк?
-- А чорт яго ведае! Паeзе нейкая глiста, дык я вось i схапie.
Балеснiчкi нашы! Каб цябе бацькi на тым свеце сустрэлi, як ты мяне на гэтым,
як жа ж ты, падла, балюча б'ешся.
Выявiлася, што дзед i без нашых папярэджанняe даведаeся пра наведваннi
дзiкага палявання i вырашыe падпiльнаваць яго, "калi маладыя eжо такiя
захэканцы i бабздыры, што не могуць абаранiць жанчыны". Канец гэтай прыкрай
сустрэчы вы eжо назiралi. Ледзь стрымлiваючы рогат, якi мог здацца
непачцiвым, я пасадзie стогнучага Дубатоeка на яго дрэннага конiка, якi
чакаe непадалек. н узлез на яго, стогнучы i кленучы свет, сеe бокам,
буркнуe нешта накшталт "д'ябал пацягнуe са зданямi змагацца -- нарваeся на
дурня з вострымi каленямi" i паехаe.
Ягоны прыгнечаны твар, уся яго скасавураная постаць былi такiя
жаласныя, што я ледзь не пырскаe. А пасля ен паехаe у напрамку да сваей
хаты, стогнучы i праклiнаючы eсiх маiх сваякоe да дваццатага калена.
н знiк у цемры, i тут невытлумачальная трывога кальнула e мае сэрца.
Гэта e падсвядомасцi варушылася нейкая жахлiвая думка, рыхтуючыся з'явiцца
на свет божы. "Рукi?" Не, я так i не мог прыпамятаць, чаму хвалюе мяне гэта
слова. Тут было нешта другое... Ага, чаму iх так мала? Чаму толькi восем
прывiдных коннiкаe з'явiлася сення ля паваленай агароджы? Куды падзелiся
астатнiя? I раптам дзiкая трывожная думка выплыла проста на язык:
"Свецiловiч. Яго сустрэча з чалавекам у Халоднай лагчыне. Яго дурны жарт пра
дзiкае паляванне, якi можна было зразумець так, быццам у яго есць нейкiя
цвердыя падазрэннi, што ен выкрыe удзельнiкаe гэтай справы. Божа! Калi гэты
чалавек сапраeды бандзюк, ен немiнуча зробiць спробу забiць Свецiловiча
сення ж. Таму iх i мала! Напэeна, другая палова накiравалася да майго новага
друга, а гэтыя -- да Балотных Ялiн. Можа, яны i размову нашу бачылi, мы ж,
як дурнi, стаялi сення над урвiшчам. Ох, якую памылку, калi eсе гэта так,
зрабie ты, Андрэй Свецiловiч, не расказаeшы нам, хто быe гэты чалавек!"
Я разумеe, трэба спяшацца, трэба спяшацца так, як нiколi e жыццi. Можа,
я яшчэ паспею. Поспех нашай справы i жыцце добрай юнацкай душы залежалi ад
хуткасцi маiх ног. I я пабег так, як не бегаe нават у тую ноч, калi за мною
гналася дзiкае паляванне караля Стаха. Я eзяe нацянькi праз парк, пералез у
адным месцы праз агароджу i прыпусцieся бегчы да хаты Свецiловiча. Я не
ляцеe як шалены, я добра ведаe, што мяне не выстачыць на eсю дарогу, а таму
бег размерана, прыцiснуeшы локцi да бакоe. Трыста крокаe бягом, як толькi
магчыма, хутка, пяцьдзесят крокаe хуткай хадою -- так я вырашыe. I я
прытрымлiваeся гэтага, хоць сэрца мае пасля першых дзвюх верст здатна было
выскачыць з грудзей. Пасля пайшло лягчэй, я бег i iшоe амаль машынальна i
толькi павялiчыe норму бегу на чатырыста крокаe. Шлеп-шлеп-шлеп -- i так
чатырыста разоe, топ-топ -- пяцьдзесят разоe. Туманныя, амаль не заeважаныя
мной, праплывалi мiма самотныя ялiны i верас; у грудзях балюча пякло;
свядомасць амаль не працавала. Пад канец я лiчыe крокi машынальна. Я так
стамieся, што з радасцю лег бы на зямлю або хоць павялiчыe колькасць такiх
спакойных i прыемных крокаe на два. Але я сумленна змагаeся са спакусаю.
Так я прыбег да Свецiловiчавай хацiны, маленькага пабеленага будыначка
e чэзлым садзiку. Проста па пустых градах, душачы там-сям апошнiя капусныя
качаны, я памчаe да ганка, упрыгожанага чатырма драeлянымi калонамi, i пачаe
барабанiць у дзверы. Спакойны агеньчык у крайнiм акне замiгцеe, пасля
старэчы голас спытаe з-за дзвярэй:
-- Каго гэта тут носiць?
Гэта быe стары дзед, былы "дзядзька", якi жыe разам са Свецiловiчам.
-- Адчынi, Кандрат. Гэта я, Беларэцкi.
-- А Божа ж мой! А што здарылася? Чаго так захэкалiся?
Дзверы адчынiлiся. Кандрат у доeгай кашулi i валенках стаяe перада
мною, трымаючы e адной руцэ стрэльбу, а e другой -- свечку.
-- Пан дома? -- лiхаманкава спытаe я.
-- Н-няма, -- спакойна адказаe ен.
-- А куды пайшоe?
-- А скуль мне ведаць? Хiба ен дзiценак, пане, каб казаць, куды iдзе.
-- Вядзi e пакой, -- грымнуe я, знерваваны гэтай халоднай
непарушальнасцю.
-- Нашто?
-- Можа, ен пакiнуe нейкую запiску.
Мы eвайшлi e пакой Свецiловiча. Аскетычны ложак пад шэрай коeдраю,
вымытая да жаeцiзны i нацертая воскам падлога, кiлiм на ей. На простым
сасновым стале некалькi тоeстых кнiг, паперы, раскiданыя пер'i. На сцяне
партрэты: гравiраваны -- Марата e ванне, паражонага кiнжалам, алоeкам --
Калiноeскага. На другой сцяне карыкатура: Мураeеe з бiзуном у руцэ стаiць на
кучы чарапоe. Яго бульдожы твар грозны. Каткоe, нiзка схiлieшыся, лiжа яму
зад.
Я пераварушыe на стале eсе паперы, але e запале нiчога не адшукаe,
акрамя аркуша, на якiм рукою Свецiловiча было напiсана:"Няeжо ен?" Я хапie
пляценку для папер i высыпаe яе на падлогу: там нiчога цiкавага, толькi
канверт з шурпатай паперы, на якiм лекайскiм почыркам было напiсана:
"Андрусю Свецiловiчу".
-- Былi сення пану якiя лiсты? -- спытаe я e конча здзieленага
Кандрата.
-- Быe адзiн, я знайшоe яго пад дзвярыма, калi вярнуeся з агародчыка. I
аддаe, вядома.
-- н быe не e гэтым канверце?
-- Чакайце... Ну, вядома, так.
-- А дзе сам лiст?
-- Лiст? Д'ябал яго ведае. Хiба, можа, у печцы?
Я кiнуeся да печкi, адчынie дзверцы -- адтуль шыбанула не вельмi
гарачым духам. Я пабачыe ля самых дзверцаe маленькi лапiк белай паперы.
Схапie яго -- почырк быe той самы, што на канверце.
-- Шчасце твае, чортава душа, -- вылаяeся я, -- што ты рана вытапie
печку.
Але гэта было яшчэ не зусiм шчасцем. Паперка была складзена eдвая, i
той яе бок, што быe блiжэй да жарынак, зараз ужо eкрытых шэрым попелам, стаe
зусiм карычневым. Лiтар там нельга было разабраць.
"Андрусь! Я даведаeся, што ты цiкавiшся дзiкiм паляваннем... ха...
Надзеi Раманаeне небяспека... мая до... (тут быe выпалены асаблiва вялiкi
кавалак)...кутавае. Сення я размаeляe з панам Беларэцкiм. н згодзен...
пайшоe у павет... Дрыкганты -- гало... ка... Калi атрымаеш лiст -- адразу
прыходзь да... нiны, дзе тры асобныя хвоi. Я i Беларэцкi будзем чакаць...
iчкi на... што гэта коiцца на зя... Прыходзь неадменна. Лiст спалi, бо мне
асаблiва небяспеч... Тв... ся... Над iмi таксама жахлiвая небяспека, якую
можаш папярэдзiць толькi ты... (зноe выпалена многа) ...одзь.
Твой добразычлiвы Лiкол..."
Справа была яснай: хтосьцi прыслаe лiст, каб выбавiць Свецiловiча з
хаты. н паверыe. Вiдаць, той, хто пiсаe, быe яму добра знаемы. Тут
замыслiлi нешта езуiцкi вытанчанае. Каб ен не пайшоe да мяне, напiсалi, што
размаeлялi са мною, што я пабег у павет, што я буду чакаць яго недзе
"...нiны, дзе тры асобныя хвоi". Што гэта за "...нiны"? Да лагчыны? Да
раeнiны? Марудзiць не было калi.
-- Кандрат, дзе тут непадалек на раeнiне тры асобныя хвоi?
-- Ляд яго ведае, -- задумаeся ен. -- Хiба што толькi ля Волатавай
прорвы. Там стаяць тры вялiзныя хвоi. Гэта там, дзе конi караля Стаха, --
кажуць людзi, -- ускочылi e дрыгву. А што такое?
-- А тое, што над панам Андрэем жахлiвая небяспека... Даeно ен пайшоe?
-- Ды не, напэeна, гадзiну таму.
Я выцягнуe яго на ганак, i ен, ледзь не плачучы, паказаe мне шлях да
трох хвой. Я загадаe яму заставацца тут, а сам пабег. Я не iшоe на гэты раз,
перамяжаючы бег. Я ляцеe, я iмчаe, я выкладваe апошнiя сiлы, як быццам хацеe
там, ля трох хвой, упасцi мертвым. На хаду я скiнуe куртку, шапку, выкiнуe з
кiшэняe залаты партабак i кiшэнькавае выданне Дантэ, якое заeседы насie з
сабою. Бегчы стала трохi лягчэй. Я скiнуe бы нават боты, каб для гэтага не
трэба было затрымацца. Гэта быe шалены бег. Па маiх разлiках, я павiнен быe
дабегчы да хвой хвiлiн на дваццаць пазней друга. Жах, адчай, нянавiсць
надавалi мне сiлы. Вецер, якi eзняeся раптам, падштурхваe у спiну. Я не
заeважаe, што хмары нарэшце заснавалi eсе неба, што нешта цяжкае, давячае
навiсла над зямлею: я -- iмчаe...
Тры вялiзныя хвоi eжо вымалеeвалiся над чэзлымi хмызамi, а над iмi была
такая цемра, такое змрочнае неба... Я рынуeся e хмызы, ламаючы iх нагамi. I
тут... здалек прагучаe стрэл старажытнага пулгака.
Я крыкнуe дзiкiм голасам, i, як быццам у адказ на мой крык, цiшыню ночы
раздзер шалены тупат конскiх капытоe.
Я выскачыe на паляну i пабачыe далека ценi дзесяцi коннiкаe, якiя на
поeным намеце паварочвалi e хмызы. А пад соснамi я пабачыe чалавечую
постаць, якая павольна, вельмi павольна асядала на зямлю.
Пакуль я дабег туды, чалавек упаe дагары тварам i шырока раскiнуeшы
рукi, як быццам жадаe целам сваiм прыкрыць сваю зямлю ад куль. Я паспеe яшчэ
стрэлiць некалькi разоe у бок уцякаючых коннiкаe, мне здалося нават, што
адзiн з iх пахiснуeся e сядле, але адразу за гэтым выбух нечаканага гора
звалie мяне на каленi поруч з ляжачым чалавекам.
-- Брат! Брат мой! Брат!
н ляжаe перада мною зусiм як жывы, i толькi маленькая ранка, з якой
амаль не цякла кроe, гаварыла мне жорсткую непапраeную праeду.
Куля прабiла скронь i выйшла e патылiцу. Я глядзеe на яго, на гэта
бязлiтасна загубленае маладое жыцце, я eчапieся e яго рукамi, зваe, тармасie
i выe, як воeк, як быццам гэта магло дапамагчы.
Пасля сеe, узяe яго галаву на каленi i пачаe гладзiць валасы.
-- Андрусь! Андрусь! Прачнiся! Прачнiся, дарагi!
Мертвы, ен быe прыгожы нейкай вышэйшай, нечалавечай, прыгажосцю. Твар
закiнуты, галава павiсла, i стройная шыя, як выразьбленая з белага мармуру,
ляжала на маiм калене. Доeгiя светлыя валасы пераблыталiся з сухой жоeтай
сiвец. А там, дзе расце сiвец, там заeжды зможа паставiць нагу конь
паскуднiка, калi паскуднiку будзе для гэтага пiльная патрэба.
-- Дзе гэта месца? -- збялеe раптам Свецiловiч.
-- Ля Халоднай лагчыны, дзе ляжыць камень, Ведзьмакова ступа.
Свецiловiч яшчэ больш збялеe. Нешта хвалявала яго, але ен авалодаe
сабою.
-- Яшчэ што? -- спытаe я.
-- Яшчэ тое, -- панура мармытаe Рыгор, -- што ты памыляешся, Беларэцкi.
Хоць выклiкаe тады з хаты Рамана Гарабурда, але ен да дзiкага палявання не
мае дачынення. У тыя дзве ночы, калi яно з'яeлялася e апошнi раз, Гарабурда
сядзеe у сваiм берлагу, як хамяк у нары. Я ведаю, яго дом добра пiльнавалi.
-- Але ж ен зацiкаeлены e смерцi або вар'яцтве Яноeскай. Яму гэта
карысна. н прымусie Кульшаe запрасiць у той вечар Надзею Яноeскую да сябе,
ен паслаe да Кульшаe i сваю дачку i затрымаe усiх да ночы.
Рыгор задумаeся. Пасля мармытнуe:
-- Можа, i так. Ты разумны, ты ведаеш. Але Гарабурды там не было, я
адкажу галавою. н дрэнны яздок. н баягуз. I ен увесь час сядзiць у палацы.
Але ж ен можа i намовiць на тую агiду кагосьцi iншага. Можа, гэта i так.
Такi можа.
I тут Свецiловiч яшчэ больш збялеe i eтаропieся кудысьцi вачыма, як
быццам абдумваe штосьцi важлiвае. Я не перашкаджаe яму: захоча -- сам скажа.
Думаe ен, аднак, нядоeга.
-- Браты, я, здаецца, ведаю гэтага чалавека. Разумееце, вы наштурхнулi
мяне на гэта. Першае: "Ведзьмаковая ступа". Я сення бачыe там чалавека,
вельмi знаемага мне чалавека, на якога нiколi б не падумаe, i гэта мяне
бянтэжыць. н быe вельмi стомлены, брудны, ен iшоe да багны. Пабачыe мяне,
накiраваeся да мяне: "Што вы тут робiце, пан Свецiловiч?" Я адказаe жартам:
"Шукаю eчарашняга дня". А ен зарагатаe i пытае: "Хiба eчарашнi дзень, хай
яго д'ябал, прыходзiць у сенняшнi?" А я яму кажу: "Ва eсiх нас учарашнi
дзень на шыi вiсiць". н: "Але ж не прыходзiць?" А я яму: "А дзiкае
паляванне? З мiнулага аж у сення прыйшло". Той аж у твары змянieся: "Хай яго
лiха... Не памiнайце вы яго!" I паехаe ля дрыгвы на поeнач. Я накiраваeся да
вас, пан Беларэцкi, а калi азiрнуeся, то бачу: ен паехаe назад i eжо e лажок
спускаецца. Спусцieся i знiк.
-- Хто гэта? -- спытаe я.
А Свецiловiч усе вагаeся. Пасля eзняe свае светлыя вочы.
-- Прабачце, Беларэцкi, прабач, Рыгор, але я не магу пакуль што
сказаць. Гэта занадта важлiва, а я не пляткар, я не магу так проста eзвалiць
такое абвiнавачванне на плечы чалавека, якi, можа, яшчэ i бязвiнны. Вы
ведаеце, за такое могуць забiць нават па аднаму падазрэнню. Магу толькi
сказаць, што ен быe сярод гасцей у Яноeскiх. Я eвечары яшчэ падумаю,
прыпамятаю гiсторыю пра вэксалi i заeтра скажу вам... Я пакуль не магу больш
нiчога сказаць...
-- О, вядома. Надзейнае алiбi. О, дурнi! I якiя няпэeныя думкi! -- Па
аналогii я прыпомнie i свае няпэeныя думкi пра "рукi", якiя павiнны былi мне
дапамагчы разабрацца e чымсьцi важлiвым, але прыдумаць, успомнiць не мог i
адагнаe надакучлiвае слова.
Вырашылi, што Рыгор будзе сенняшняй ноччу сядзець у Халоднай лагчыне,
адтуль недалека да хаты, у якой жыe Свецiловiч, яго стары "брат-слуга" i
кухарка. У выпадку патрэбы мы зможам яго там адшукаць.
-- I eсе ж я не веру, што падпiльную iх там пры выхадзе. Свецiловiч iх
спудзie, -- сiпавата сказаe Рыгор. -- Яны знойдуць iншую дарогу з пушчы на
раeнiну.
-- Але iншай дарогi e парк не знойдуць. Я буду пiльнаваць iх ля
паваленай агароджы, -- вырашыe я.
-- Аднаму небяспечна, -- апусцie вочы Рыгор.
-- Але ты таксама будзеш адзiн.
-- Я? Ну, няма дурных. Я смелы, але не так, каб адзiн супраць
дваццацех.
-- А я кажу вам, -- упарта сказаe я, -- што гаспадыня Балотных Ялiн не
вытрымае, калi i сення з'явiцца пад мурамi дома дзiкае паляванне. Я павiнен
не пусцiць iх у парк сення, калi яны толькi надумаюць прыйсцi.
-- Я не магу дапамагчы вам сення, -- задумлiва прагаварыe Свецiловiч.
-- Тое, што я сення павiнен знайсцi, больш важлiвае. Магчыма, сення дзiкае
паляванне наогул не з'явiцца. У яго на шляху паeстане перашкода...
-- Добра, -- спынie яго я даволi суха, -- вам трэба было выказаць свае
меркаваннi, а не загадваць нам загадкi. Я выйду сення адзiн. Яны не чакаюць,
я спадзяюся на гэта. I, да таго ж, яны не ведаюць, што e мяне есць зброя. Я
двойчы сустракаeся з паляваннем i яшчэ з тым чалавекам, што страляe мне e
спiну. I нiколi не eжываe яе. Ну што ж, яны пабачаць... Як павольна мы
разблытваем гэта! Як лянiва працуюць нашы мазгi!
-- А гэта легка i лагiчна разблытваецца толькi e дрэнных раманах, --
буркнуe пакрыeджаны Свецiловiч. -- Да таго ж, мы не сышчыкi губернскай
палiцыi. I дзякаваць Богу.
Рыгор пахмурна калупаe лазiнкаю зямлю.
-- Хопiць, -- сказаe ен з уздыхам. -- Трэба дзейнiчаць. Паскачуць яны e
мяне, дурнi... I -- прабачце -- вы eсе ж паны, i нам па дарозе толькi зараз,
-- але, калi мы адшукаем iх, мы, мужыкi, не толькi заб'ем гэтых мярзотнiкаe,
мы спалiм iхняе гняздо, мы зробiм жабракамi iхнiх нашчадкаe. А магчыма, i
нашчадкам iхнiм зробiм гамон.
Свецiловiч засмяяeся:
-- Мы з Беларэцкiм вя-алiкiя паны. Як кажуць, пан -- лазовы жупан,
балоневыя лапцi. А калi праeду казаць, трэба eсiх такiх рэзаць разам з
панятамi, бо з панят таксама паны некалi вырастаюць.
-- Калi гэта толькi не сонная мара, гэтае дзiкае паляванне. Ну, не
было, нiколi не было чалавека, якi схаваe бы ад мяне, лепшага паляeнiчага,
сляды. Зданi, зданi i есць.
Мы развiталiся з iм. Я таксама часткова быe згодзен з апошнiмi словамi
Рыгора. Нешта нечалавечае было e гэтым паляваннi. Гэты нялюдскi крык -- такi
не мог вылятаць з чалавечых грудзей. Пошчак капытоe, якi гучаe толькi часам.
Дрыкганты, парода, якая знiкла, а калi нават i не знiкла, дык хто e гэтым
закутку быe такi багаты, каб купiць iх. I пасля -- як растлумачыць крокi e
калiдоры? Яны ж неяк павiнны быць звязаны з дзiкiм паляваннем караля Стаха.
Хто такая гэта Блакiтная Жанчына, якая мараю знiкла e ночы, калi яе двайнiк
(зусiм нясхожы двайнiк) мiрна спаe у пакоi? I каму належаe той жахлiвы твар,
якi глядзеe на мяне праз акно? Чэрап мой трашчаe. Не, штосьцi нялюдскае,
злачыннае, страшнае было тут, нейкая сумесь чартаeшчыны з рэальным!
Я зiрнуe на Свецiловiча, якi крочыe поруч са мною, вяселы i гарэзлiвы,
як быццам гэтыя пытаннi для яго не iснавалi. Ранак i на самай справе быe
цудоeны: шэранькi дзень, але за хмарамi eгадвалася блiзкае сонца, i кожны
жоeты лiсцiк на дрэвах млеe, здаецца, нават пацягваeся ад насалоды пад
цеплай не па-асенняму расянiцай. I нават нейкiя птушкi пяшчотна i задумлiва
спявалi e хмызах. Праз галявiну далека пад намi бачна было роeнае займiшча,
далей -- бязмежны абшар карычневых балот, верасовыя пусткi. Балотныя Ялiны
далека за iмi. I eсе гэта мела нейкую сумную, не кожнаму зразумелую
прыгажосць, якая кожнага сына гэтых панурых мясцiн балюча i соладка кранае
за сэрца.
-- Бачыце, асiнка выбегла на поле. Чырвоная, засаромелася бедная
дзяeчынка, -- расчуленым голасам вымавie Свецiловiч.
н стаяe над урвiшчам, аж падаeшыся наперад. Легкi ветрык развяваe яго
доeгiя прыгожыя валасы. Аскетычны рот стаe мяккiм, блукаючая няпэeная
eсмешка была на iм. Вочы глядзелi eдалячынь, i eвесь ен здаваeся нейкiм
легкiм, iмпэтным, iмкнучыся e гэты бедны, дарагi абшар.
"Вось так i на крыж iдуць такiя, -- зноe падумаe я. -- Прыгожую галаву
пад мярзотную брудную сякеру..."
I сапраeды, нейкая прага жыцця i iмкнення да самаахвяравання была e
гэтым прыгожым твары, у тонкiх, продкi-паэты сказалi б "лiлейных", руках, у
стройнай прыгожай шыi, цвердых карых вачах з доeгiмi вейкамi, але з
металiчным бляскам углыбiнi.
-- Ах, зямля мая! -- уздыхнуe ен. -- Дарагая мая, адзiная! Як жа ж ты
дрэнна ставiшся да тых асiнак, якiя папярод усiх выбягаюць на поле, на
святло. Першай засыпле iх снегам зiма, зламае вецер. Не спяшайся,
дурненькая! Куды там! Яна не можа.
Я паклаe руку яму на плячо, але хутка зняe яе. Я адчуe, што ен зусiм не
я, што гэта зараз чалавек, якi ляцiць, якога няма тут, якi нават не
саромеецца высокiх слоe, якiх мужчыны звычайна eнiкаюць.
-- Памятаеце, Беларэцкi, вашу прадмову да "Беларускiх песень, балад i
легенд". Я памятаю: "Горка стала беларускаму майму сэрцу, калi пабачыe я
такую занядбанасць нашых лепшых, залатых нашых слоe i спраe". Цудоeныя
словы, за iх толькi даруюць вам усе грахi. А што ж казаць, калi не толькi
беларускае мае, калi чалавечае мае сэрца балiць ад занядбанасцi нашай i
агульнай, ад болю, ад бяссiльных слез няшчасных матак. Нельга, нельга так
жыць, дарагi Беларэцкi. Чалавек добры, а з яго робяць жывелу. Нiхто, нiхто
не хоча даць яму магчымасць быць чалавекам. Вiдаць, нельга проста крыкнуць:
"Абдымiцеся, людзi!" I вось iдуць людзi, на дыбу iдуць. Не дзеля славы, а
дзеля таго, каб забiць пакуты сумлення, -- як часам iдзе чалавек, не ведаючы
дарогi, у пушчу, ратаваць сябра, бо сорамна, сорамна стаяць. Iдуць,
блытаюць, гiнуць. Ведаюць толькi, што не такiм павiнен быць чалавек, што
нельга яму абяцаць райскую канюшыну, што шчасце яму патрэбна пад гэтымi вось
дымнымi столямi. I мужнасць iхняя большая, чым у Хрыста: яны ведаюць, яны не
eваскрэснуць пасля распяцця. Толькi крукi над iмi будуць летаць ды плакаць
жанчыны. I, галоeнае, святыя iхнiя мацi.
н здаeся мне e гэтую хвiлiну такiм прыeкрасным, такiм нялюдскiм
чалавекам, што я з жахам праз завесу будучага прададчуe яго смерць. Такiя не
жывуць. Дзе гэта будзе? На прэнгу e катоeнi? На шыбенiцы перад народам? У
безнадзейнай бойцы iнсургентаe з войскам? За пiсьмовым сталом, за якiм яны
спяшаюцца запiсаць апошнiя палаючыя думкi, дыхаючы кавалкамi легкiх? У
калiдорах турмаe, калi iм страляюць у патылiцу, не насмельваючыся зiрнуць у
вочы? Вочы яго блiшчалi.
-- Калiноeскi iшоe на шыбенiцу. Пяроeскую, жанчыну, на якую глянуць
было толькi -- i памiрай, на эшафот... Гэткую прыгажосць -- бруднай шворкай
за шыю. Ведаеш, Яноeская на яе трохi падобная. Таму i яе абагаeляю, хоць
гэта не тое. А яна шляхцянка была, Значыцца, есць выхад i для некаторых з
нашых. Толькi па гэтай дарозе, калi не хочаш згнiсцi жыeцом... Душылi.
Думаеш, усiх перадушылi? Расце сiла. З iмi хоць рабром на круку вiсець, абы
не iмчала над зямлею дзiкае паляванне караля Стаха, жах мiнулага,
апакалiпсiс ягоны, смерць. Вось скончу я толькi гэта i паеду. Скончу хутка,
думка e мяне з'явiлася. А там... эх, не магу я тут. Ведаеш, якiя e мяне есць
сябры, што мы павiнны распачаць?! Калацiцца будуць тыя, тлустыя. Не
перадушылi. Моцным пажарам пахне. I гады, гады наперадзе! Колькi пакуты,
колькi шчасця! Якая залатая, чароeная далячынь, якая будучыня чакае!
Слезы пырснулi з вачэй гэтага чалавека. Я не вытрымаe i кiнуeся яму на
шыю. Не памятаю, як мы развiталiся. Памятаю толькi, як стройная юнацкая яго
постаць вымалявалася на верхавiне кургана. н павярнуeся да мяне на хвiлiну,
махнуe капелюхам, крыкнуe:
-- Гады наперадзе! Далячынь! Сонца!
I знiк. Я пайшоe адзiн дадому. Я верыe, зараз мне eсе па плячы. Што
змрок Балотных Ялiн, калi наперадзе сонца, далячынь i вера? Я верыe, верыe,
што eсе зраблю, што жывы народ, калi e iм з'яeляюцца часам такiя людзi.
Дзень быe яшчэ наперадзе, такi вялiкi, ззяючы, магутны. Вочы мае глядзелi
насустрач яму i сонцу, якое пакуль што хаваецца сярод хмар.
У той самы вечар, гадзiн каля дзесяцi, я ляжаe, схаваeшыся e здзiчэлым
невысокiм бэзе i высокай траве якраз каля паваленай агароджы. Настрой
бясстрашнасцi яшчэ непадзельна валодаe мною (ен так i не знiк да канца майго
прабывання e Балотных Ялiнах). Здавалася, што гэта не мае, любiмае мною,
хударлявае i моцнае цела могуць дзяeбцi крумкачы, а чыесьцi iншае, да якога
мне няма нiякай справы. А мiж тым абставiны былi невяселыя: i я, i Рыгор, i
Свецiловiч торкалiся e розныя бакi, як кацяняты e кошыку, i не адкрылi
злачынцаe. I месца было невяселае. I час -- таксама.
Было амаль зусiм цемна. Над роeнай пахмурай паверхняй прорвы накiпалi
нiзкiя чорныя хмары, блiжэй да ночы абяцалi злiву (восень была наогул
дрэнная, змрочная, але з чыстымi буйнымi злiвамi, амаль як летам). Ветрык
узняeся быe, зашумелi чорна-зяленыя пiрамiды ялiн", але потым зноe сцiхнуe.
Хмары павольна, вельмi павольна кацiлiся наперад, нагрувашчвалiся над
безнадзейным роeным краявiдам. Недзе далека-далека блiснуe агеньчык i,
сарамлiва памiргаeшы, згас. I пачуцце самоты eладна ахапiла сэрца. Я быe
чужы тут. Свецiловiч сапраeды варты Надзеi Раманаeны, а я так патрэбны як
дзiрка e плоце.
Цi доeгi час я так ляжаe, цi не -- не скажу. Хмары, даходзячы да мяне,
рабiлiся радзей, але на даляглядзе грувасцiлiся новыя.
Дзieны гук уразie мой слых: недзе далека i, як мне здалося, у правым
баку ад мяне спяваe паляeнiчы рог. I хоць я ведаe, што ен гучыць у баку ад
шляху дзiкага палявання, я мiмаволi стаe часцей пазiраць у той край.
Непакоiла мяне яшчэ i тое, што на балотах пачалi з'яeляцца там-сям белыя
лапiкi туманоe. Але тым справа i скончылася. Раптам другi гук даляцеe да
мяне, недзе шастаe сухi верас. Я глянуe у той бок, пачаe углядацца да болю e
вачах i нарэшце заeважыe на фоне чорнай iстужкi далекiх лясоe рух нейкiх
плям.
Я заплюшчыe на хвiлiну вочы, а калi адкрыe iх, пабачыe, што проста
перада мною i зусiм недалека вымалеeваюцца на раeнiне туманныя сiлуэты
коннiкаe. Зноe, як у той раз, бязгучна ляцелi яны перада мною страшэннымi
скачкамi проста e паветры. I поeнае маeчанне, быццам я аглух, вiсела над
iмi. Вострыя шлыкi, валасы i плашчы, якiя луналi e паветры, дзiды -- усе
гэта адбiлася e маей памяцi. Я пачаe паeзцi блiжэй да цаглянага падмурка
агароджы. Паляванне разгарнулася, пасля сабралася e натоeп, бязладны i
iмклiвы, i пачало заварочваць. Я дастаe з кiшэнi рэвальвер.
Iх было мала, iх было менш, як заeседы, -- коннiкаe восем. Куды ж ты
падзеe астатнiх, кароль Стах? Куды яшчэ даслаe?
Я паклаe рэвальвер на сагнуты локаць левай рукi i стрэлie. Я добры
стралок i трапляe у цэль нават амаль у поeнай цемры, але тут здарылася
дзieнае: коннiкi скакалi далей. Я прыкмецie задняга -- высокага прывiднага
мужчыну, -- стрэлie: хоць бы хто пахiснуeся.
Але дзiкае паляванне, як быццам жадаючы даказаць мне сваю прывiднасць,
развярнулася i скакала бокам да мяне, недасяжнае для маiх стрэлаe. Я пачаe
адпаeзаць задам да хмызоe i толькi паспеe наблiзiцца да iх, як хтосьцi
скокнуe на мяне з-за хмызоe i жахлiвым цяжарам прыцiснуe да зямлi. Апошняе
паветра вырвалася з маiх грудзей, я нават вохнуe. I адразу зразумеe, што
гэта чалавек, з якiм мне не выпадае цягацца па вазе i сiле. А ен спрабаваe
круцiць мне назад рукi i свiсцячым шэптам сiпеe:
-- С-стой, ч-чорт, ч-чакай... Не eц-цячэш, бан-дзюк, заб-бойца...
Тр-рымайся, няeдалы...
Я зразумеe, што, калi не eжыву eвесь свой спрыт, я загiну. Памятаю
толькi, што з жалем сачыe за прывiдным паляваннем, у якое я страляe i якому
анi на волас не пашкодзie. У наступны момант я, адчуваючы, што рука яго
крадзецца да маей глоткi, старажытным прыемам падбie яго руку, i нешта
цеплае палiлося на мой твар: ен уласнай рукою разбie сабе нос. Пасля гэтага
я, схапieшы яго руку, пакацieся па зямлi, заламieшы яе пад сябе. н войкнуe,
i я зразумеe, што i наступны мой ход меe поспех. Але адразу за тым я атрымаe
такi eдар мiж броваe, што балоты закруцiлiся перада мною. Шчасце, што я
iнстынктыeна паспеe напружыць мускулы жывата, i апошнi eдар, пад дыхала, не
eчынie мне шкоды. Рукi, валасатыя, навобмацак, цягнулiся eжо да маей глоткi,
калi я прыпомнie параду майго дзеда супраць мацнейшага працieнiка.
Неймаверным выкрутам я павярнуeся на спiну, паддаe рукою цяжкi жывот
невядомага i сукуe яго каленам, маiм вострым i жорсткiм каленам, у прычыннае
месца. н iнстынктыeна падаeся на мяне тварам i грудзьмi, i тады я, сабраeшы
апошнiя сiлы, каленам i рукамi, выцягнутымi далей ад галавы, паддаe яго e
паветра. Гэта, напэeна, атрымалася нават занадта моцна: ен пераляцеe цераз
галаву, зрабie паeкруг у паветры i гэпнуeся eсiм цяжкiм -- ох, якiм цяжкiм!
-- целам аб зямлю. Адначасова я страцie прытомнасць.
...Калi я ачуняe, я адразу пачуe, што недзе за маей галавою хтось
стогне. н не мог яшчэ eзняцца, а я з вялiкiм намаганнем ужо спрабаваe стаць
на ногi. Я вырашыe сунуць яго нагою пад сэрца, пазбавiць дыхання, але пакуль
што eгледзеeся e балота, дзе знiкла дзiкае паляванне. I раптам пачуe вельмi
знаемы голас таго, хто крахтаe:
-- Ах, чорт, якi гэта тут елуп! Якая падла! Балеснiчкi нашы святыя!
Я зарагатаe. Той самы голас адазваeся:
-- Гэта вы, пане Беларэцкi! Наeрад цi з гэтага дня я змагу быць жаданым
госцем у жанчын. Во-ох! Ах, каб вас, каб! Крычалi б, што гэта вы. Чаго
паeзлi ад агароджы?! Толькi e памылку eвялi. А гэтыя чэрцi зараз унь дзе,
каб вас лiха... прабачце.
-- Пане Дубатоeк! -- зарагатаe я з палегкаю.
-- Каб вас, пан Беларэцкi, халера eхапiла... во-ох... прабачце. --
Вялiзны цень сеe, трымаючыся за жывот. -- А гэта я пiльнаваe. Занепакоieся.
Дайшлi да мяне чуткi, што дрэннае нешта робiцца з маей доняй. В-ох! I ты
таксама вартаваe? А каб цябе пярун шаснуe на божае нараджэнне!..
Я падняe з зямлi рэвальвер.
-- I чаго вы так на мяне, пане Дубатоeк?
-- А чорт яго ведае! Паeзе нейкая глiста, дык я вось i схапie.
Балеснiчкi нашы! Каб цябе бацькi на тым свеце сустрэлi, як ты мяне на гэтым,
як жа ж ты, падла, балюча б'ешся.
Выявiлася, што дзед i без нашых папярэджанняe даведаeся пра наведваннi
дзiкага палявання i вырашыe падпiльнаваць яго, "калi маладыя eжо такiя
захэканцы i бабздыры, што не могуць абаранiць жанчыны". Канец гэтай прыкрай
сустрэчы вы eжо назiралi. Ледзь стрымлiваючы рогат, якi мог здацца
непачцiвым, я пасадзie стогнучага Дубатоeка на яго дрэннага конiка, якi
чакаe непадалек. н узлез на яго, стогнучы i кленучы свет, сеe бокам,
буркнуe нешта накшталт "д'ябал пацягнуe са зданямi змагацца -- нарваeся на
дурня з вострымi каленямi" i паехаe.
Ягоны прыгнечаны твар, уся яго скасавураная постаць былi такiя
жаласныя, што я ледзь не пырскаe. А пасля ен паехаe у напрамку да сваей
хаты, стогнучы i праклiнаючы eсiх маiх сваякоe да дваццатага калена.
н знiк у цемры, i тут невытлумачальная трывога кальнула e мае сэрца.
Гэта e падсвядомасцi варушылася нейкая жахлiвая думка, рыхтуючыся з'явiцца
на свет божы. "Рукi?" Не, я так i не мог прыпамятаць, чаму хвалюе мяне гэта
слова. Тут было нешта другое... Ага, чаму iх так мала? Чаму толькi восем
прывiдных коннiкаe з'явiлася сення ля паваленай агароджы? Куды падзелiся
астатнiя? I раптам дзiкая трывожная думка выплыла проста на язык:
"Свецiловiч. Яго сустрэча з чалавекам у Халоднай лагчыне. Яго дурны жарт пра
дзiкае паляванне, якi можна было зразумець так, быццам у яго есць нейкiя
цвердыя падазрэннi, што ен выкрыe удзельнiкаe гэтай справы. Божа! Калi гэты
чалавек сапраeды бандзюк, ен немiнуча зробiць спробу забiць Свецiловiча
сення ж. Таму iх i мала! Напэeна, другая палова накiравалася да майго новага
друга, а гэтыя -- да Балотных Ялiн. Можа, яны i размову нашу бачылi, мы ж,
як дурнi, стаялi сення над урвiшчам. Ох, якую памылку, калi eсе гэта так,
зрабie ты, Андрэй Свецiловiч, не расказаeшы нам, хто быe гэты чалавек!"
Я разумеe, трэба спяшацца, трэба спяшацца так, як нiколi e жыццi. Можа,
я яшчэ паспею. Поспех нашай справы i жыцце добрай юнацкай душы залежалi ад
хуткасцi маiх ног. I я пабег так, як не бегаe нават у тую ноч, калi за мною
гналася дзiкае паляванне караля Стаха. Я eзяe нацянькi праз парк, пералез у
адным месцы праз агароджу i прыпусцieся бегчы да хаты Свецiловiча. Я не
ляцеe як шалены, я добра ведаe, што мяне не выстачыць на eсю дарогу, а таму
бег размерана, прыцiснуeшы локцi да бакоe. Трыста крокаe бягом, як толькi
магчыма, хутка, пяцьдзесят крокаe хуткай хадою -- так я вырашыe. I я
прытрымлiваeся гэтага, хоць сэрца мае пасля першых дзвюх верст здатна было
выскачыць з грудзей. Пасля пайшло лягчэй, я бег i iшоe амаль машынальна i
толькi павялiчыe норму бегу на чатырыста крокаe. Шлеп-шлеп-шлеп -- i так
чатырыста разоe, топ-топ -- пяцьдзесят разоe. Туманныя, амаль не заeважаныя
мной, праплывалi мiма самотныя ялiны i верас; у грудзях балюча пякло;
свядомасць амаль не працавала. Пад канец я лiчыe крокi машынальна. Я так
стамieся, што з радасцю лег бы на зямлю або хоць павялiчыe колькасць такiх
спакойных i прыемных крокаe на два. Але я сумленна змагаeся са спакусаю.
Так я прыбег да Свецiловiчавай хацiны, маленькага пабеленага будыначка
e чэзлым садзiку. Проста па пустых градах, душачы там-сям апошнiя капусныя
качаны, я памчаe да ганка, упрыгожанага чатырма драeлянымi калонамi, i пачаe
барабанiць у дзверы. Спакойны агеньчык у крайнiм акне замiгцеe, пасля
старэчы голас спытаe з-за дзвярэй:
-- Каго гэта тут носiць?
Гэта быe стары дзед, былы "дзядзька", якi жыe разам са Свецiловiчам.
-- Адчынi, Кандрат. Гэта я, Беларэцкi.
-- А Божа ж мой! А што здарылася? Чаго так захэкалiся?
Дзверы адчынiлiся. Кандрат у доeгай кашулi i валенках стаяe перада
мною, трымаючы e адной руцэ стрэльбу, а e другой -- свечку.
-- Пан дома? -- лiхаманкава спытаe я.
-- Н-няма, -- спакойна адказаe ен.
-- А куды пайшоe?
-- А скуль мне ведаць? Хiба ен дзiценак, пане, каб казаць, куды iдзе.
-- Вядзi e пакой, -- грымнуe я, знерваваны гэтай халоднай
непарушальнасцю.
-- Нашто?
-- Можа, ен пакiнуe нейкую запiску.
Мы eвайшлi e пакой Свецiловiча. Аскетычны ложак пад шэрай коeдраю,
вымытая да жаeцiзны i нацертая воскам падлога, кiлiм на ей. На простым
сасновым стале некалькi тоeстых кнiг, паперы, раскiданыя пер'i. На сцяне
партрэты: гравiраваны -- Марата e ванне, паражонага кiнжалам, алоeкам --
Калiноeскага. На другой сцяне карыкатура: Мураeеe з бiзуном у руцэ стаiць на
кучы чарапоe. Яго бульдожы твар грозны. Каткоe, нiзка схiлieшыся, лiжа яму
зад.
Я пераварушыe на стале eсе паперы, але e запале нiчога не адшукаe,
акрамя аркуша, на якiм рукою Свецiловiча было напiсана:
пляценку для папер i высыпаe яе на падлогу: там нiчога цiкавага, толькi
канверт з шурпатай паперы, на якiм лекайскiм почыркам было напiсана:
-- Былi сення пану якiя лiсты? -- спытаe я e конча здзieленага
Кандрата.
-- Быe адзiн, я знайшоe яго пад дзвярыма, калi вярнуeся з агародчыка. I
аддаe, вядома.
-- н быe не e гэтым канверце?
-- Чакайце... Ну, вядома, так.
-- А дзе сам лiст?
-- Лiст? Д'ябал яго ведае. Хiба, можа, у печцы?
Я кiнуeся да печкi, адчынie дзверцы -- адтуль шыбанула не вельмi
гарачым духам. Я пабачыe ля самых дзверцаe маленькi лапiк белай паперы.
Схапie яго -- почырк быe той самы, што на канверце.
-- Шчасце твае, чортава душа, -- вылаяeся я, -- што ты рана вытапie
печку.
Але гэта было яшчэ не зусiм шчасцем. Паперка была складзена eдвая, i
той яе бок, што быe блiжэй да жарынак, зараз ужо eкрытых шэрым попелам, стаe
зусiм карычневым. Лiтар там нельга было разабраць.
Надзеi Раманаeне небяспека... мая до...
кавалак)...
пайшоe у павет... Дрыкганты -- гало... ка... Калi атрымаеш лiст -- адразу
прыходзь да... нiны, дзе тры асобныя хвоi. Я i Беларэцкi будзем чакаць...
iчкi на... што гэта коiцца на зя... Прыходзь неадменна. Лiст спалi, бо мне
асаблiва небяспеч... Тв... ся... Над iмi таксама жахлiвая небяспека, якую
можаш папярэдзiць толькi ты...
Твой добразычлiвы Лiкол..."
Справа была яснай: хтосьцi прыслаe лiст, каб выбавiць Свецiловiча з
хаты. н паверыe. Вiдаць, той, хто пiсаe, быe яму добра знаемы. Тут
замыслiлi нешта езуiцкi вытанчанае. Каб ен не пайшоe да мяне, напiсалi, што
размаeлялi са мною, што я пабег у павет, што я буду чакаць яго недзе
"...нiны, дзе тры асобныя хвоi". Што гэта за "...нiны"? Да лагчыны? Да
раeнiны? Марудзiць не было калi.
-- Кандрат, дзе тут непадалек на раeнiне тры асобныя хвоi?
-- Ляд яго ведае, -- задумаeся ен. -- Хiба што толькi ля Волатавай
прорвы. Там стаяць тры вялiзныя хвоi. Гэта там, дзе конi караля Стаха, --
кажуць людзi, -- ускочылi e дрыгву. А што такое?
-- А тое, што над панам Андрэем жахлiвая небяспека... Даeно ен пайшоe?
-- Ды не, напэeна, гадзiну таму.
Я выцягнуe яго на ганак, i ен, ледзь не плачучы, паказаe мне шлях да
трох хвой. Я загадаe яму заставацца тут, а сам пабег. Я не iшоe на гэты раз,
перамяжаючы бег. Я ляцеe, я iмчаe, я выкладваe апошнiя сiлы, як быццам хацеe
там, ля трох хвой, упасцi мертвым. На хаду я скiнуe куртку, шапку, выкiнуe з
кiшэняe залаты партабак i кiшэнькавае выданне Дантэ, якое заeседы насie з
сабою. Бегчы стала трохi лягчэй. Я скiнуe бы нават боты, каб для гэтага не
трэба было затрымацца. Гэта быe шалены бег. Па маiх разлiках, я павiнен быe
дабегчы да хвой хвiлiн на дваццаць пазней друга. Жах, адчай, нянавiсць
надавалi мне сiлы. Вецер, якi eзняeся раптам, падштурхваe у спiну. Я не
заeважаe, што хмары нарэшце заснавалi eсе неба, што нешта цяжкае, давячае
навiсла над зямлею: я -- iмчаe...
Тры вялiзныя хвоi eжо вымалеeвалiся над чэзлымi хмызамi, а над iмi была
такая цемра, такое змрочнае неба... Я рынуeся e хмызы, ламаючы iх нагамi. I
тут... здалек прагучаe стрэл старажытнага пулгака.
Я крыкнуe дзiкiм голасам, i, як быццам у адказ на мой крык, цiшыню ночы
раздзер шалены тупат конскiх капытоe.
Я выскачыe на паляну i пабачыe далека ценi дзесяцi коннiкаe, якiя на
поeным намеце паварочвалi e хмызы. А пад соснамi я пабачыe чалавечую
постаць, якая павольна, вельмi павольна асядала на зямлю.
Пакуль я дабег туды, чалавек упаe дагары тварам i шырока раскiнуeшы
рукi, як быццам жадаe целам сваiм прыкрыць сваю зямлю ад куль. Я паспеe яшчэ
стрэлiць некалькi разоe у бок уцякаючых коннiкаe, мне здалося нават, што
адзiн з iх пахiснуeся e сядле, але адразу за гэтым выбух нечаканага гора
звалie мяне на каленi поруч з ляжачым чалавекам.
-- Брат! Брат мой! Брат!
н ляжаe перада мною зусiм як жывы, i толькi маленькая ранка, з якой
амаль не цякла кроe, гаварыла мне жорсткую непапраeную праeду.
Куля прабiла скронь i выйшла e патылiцу. Я глядзеe на яго, на гэта
бязлiтасна загубленае маладое жыцце, я eчапieся e яго рукамi, зваe, тармасie
i выe, як воeк, як быццам гэта магло дапамагчы.
Пасля сеe, узяe яго галаву на каленi i пачаe гладзiць валасы.
-- Андрусь! Андрусь! Прачнiся! Прачнiся, дарагi!
Мертвы, ен быe прыгожы нейкай вышэйшай, нечалавечай, прыгажосцю. Твар
закiнуты, галава павiсла, i стройная шыя, як выразьбленая з белага мармуру,
ляжала на маiм калене. Доeгiя светлыя валасы пераблыталiся з сухой жоeтай