рабiць тут. Едзьце. Пакiньце гэты забруджаны стагоддзямi дом, гнiлых людзей,
iхнiя злачынствы таму, што да iх пасуе: ночы, дажджы. Вы занадта жывы для
гэтага. I вы чужы.
-- Надзея Раманаeна! -- залямантаваe я. -- Што вы кажаце! Мяне eжо
называлi тут чужынцам. Цi мог я чакакаць, каб i з вашых вуснаe даляцела да
мяне тое самае жорсткае слова? Чым я заслужыe яго?
-- Нiчым, -- суха сказала яна. -- Але позна. Усе на свеце позна
прыходзiць. Вы занадта жывы. Iдзiце да свайго народа, да тых, хто жыве,
галадае i смяецца. Iдзiце перамагаць. А мертвым пакiньце магiлы...
Я раззлаваeся да непрытомнасцi:
-- А вы не мой народ? А гэтыя людзi, запалоханыя i галодныя, гэта не
мой народ? А Свецiловiч, якому я павiнен буду здрадзiць, гэта не мой народ?
А гэтыя праклятыя Богам балоты, дзе чынiцца мярзота, гэта не мая зямля? А
дзецi, якiя плачуць уначы, пачуeшы пошчак капыт дзiкага палявання, якiя
дрыжаць ад жаху eсе жыцце, гэта не дзецi маiх братоe? Як вы смелi нават
прапанаваць мне такое?!
Яна ламала рукi:
-- Пане Беларэцкi... Няeжо вы не разумееце, што позна абуджаць да жыцця
гэтую мясцовасць i мяне? Мы стамiлiся спадзявацца, не абуджайце нашай
надзеi. Позна! Позна! Няeжо вы не разумееце, што вы адзiн, што вы нiчога не
зробiце, што пагiбель ваша -- гэта будзе жахлiва, гэта будзе непапраeна! Я
не дарую сабе гэтага. О, каб вы ведалi, якiя гэта жахлiвыя зданi, якiя
ненажэрныя да чужой крывi!
-- Надзея Раманаeна, -- сказаe я холадна, -- ваш дом -- моцная
крэпасць. Але калi вы гонiце мяне, я пайду e менш надзейную, але не пакiну
гэтай мясцовасцi. Зараз трэба або памерцi, або перамагчы. Памерцi -- калi
гэта зданi. Перамагчы -- калi гэта людзi. Я не паеду адсюль, не паеду
нiзавошта на свеце. Калi я перашкаджаю вам -- iншая справа. Але калi ваша
просьба выклiкана толькi тым, што вы баiцеся за мяне, не хочаце рызыкаваць
маей скурай, -- я застаюся. Урэшце, гэта мая скура, i я маю поeнае права
карыстацца ей, як сам захачу. Разумееце?
Яна паглядзела на мяне разгублена, са слязьмi на вачах.
-- Як вы маглi нават падумаць, што я не хачу бачыць вас у гэтым доме?!
Як вы маглi падумаць? Вы мужны чалавек. Мне спакойна з вамi. Мне, нарэшце,
добра з вамi, нават калi вы такi грубы, як зараз былi. Шляхцiц так не сказаe
бы. Яны такiя гжэчныя, вытанчаныя, так хаваюць свае думкi. Мне так апрыкрала
гэта. Я хачу бачыць вас у гэтым доме, я толькi не хачу бачыць вас такiм, як
учора, або...
-- Або забiтым, -- падхапie я. -- Не хвалюйцеся. Больш вы мяне такiм не
пабачыце. Зброя са мною. I зараз не я ад iх, а яны ад мяне будуць бегаць,
калi хоць кропля крывi есць у iхнiх бясплотных жылах.
Яна eстала i пайшла з альтанкi. Ля самага eвахода пастаяла хвiлiну
спiной да мяне, павярнулася i, гледзячы eнiз, сказала:
-- Я не хацела, каб вы рызыкавалi жыццем. Вельмi не хацела. Але пасля
вашага адказу я думаю пра вас у сто разоe лепш. Толькi вельмi сцеражыцеся,
Беларэцкi. Не забывайце нiдзе зброi. Я... вельмi рада, што вы не паслухалiся
мяне, не вырашылi ехаць. I я згодна з вамi, што людзям трэба дапамагчы. Мая
небяспека -- глупства, але iншыя людзi -- усе. Яны, можа, тут больш вартыя
шчасця, чым тыя, на сонечных раeнiнах, бо яны больш пакутавалi e чаканнi
яго. I я згодна з вамi: iм трэба дапамагчы.
Яна пайшла, а я яшчэ доeга сядзеe i думаe пра яе. Я быe уражаны,
сустрэeшы e гэтым балоце такую высакароднасць i прыгажосць душы.
Вы ведаеце, як падвышае i eзмацняе чалавека веданне таго, што на яго
нехта пакладаецца, як на каменны мур. Але я, вiдаць, дрэнна ведаe сябе, бо
наступная ноч належыць да самых жахлiвых i непрыемных успамiнаe майго жыцця.
Год дзесяць пасля я, прыпамятаeшы яе, мыкаe i стагнаe ад ганьбы, i жонка
пыталася e мяне, што са мною здарылася. I я нiколi, аж па сенняшнi дзень, не
распавядаe пра гэтую ноч i мае думкi нiкому.
Можа, i вам не распавеe бы, але мне e галаву прыйшла думка, што не так
важлiвыя ганебныя думкi, як тое, цi здолеe чалавек iх перамагчы, цi не
прыходзiлi яны да яго пасля. I я вырашыe расказаць вам гэта для навукi.
Перад вечарам да мяне прыйшоe Свецiловiч. У гаспадынi балела галава, i
яна яшчэ да яго з'яeлення зачынiлася e пакоi. Мы размаeлялi перад камiнам
удвух, i я расказаe яму пра здарэннi мiнулага вечара. Выраз непаразумення
адбieся на яго твары, i я спытаe, што яго так здзieляе.
-- Нiчога, -- адказаe мне ен. -- Ахмiстрыня -- гэта глупства. Магчыма,
яна проста крадзе e гаспадынi з яе мiзэрных набыткаe, магчыма, яшчэ што. Я
даeно ведаю гэту бабу: даволi скупаватая i дурная, як бот. У яе мазгi
заплылi тлушчам, i на злачынства яна не здатная, хоць пасачыць за ей,
здаецца, нядрэнна. Блакiтная Жанчына таксама лухта. У наступны раз, калi
пабачыце яе, стрэльнiце e той бок. Я не баюся зданяe-жанчын. А вось вы лепей
адгадайце, чаму я так здзiвieся, пачуeшы пра eчарашняе дзiкае паляванне?I
-- Н-не ведаю.
-- Ну, а скажыце, цi не было e вас нiякiх падазрэнняe наконт Вароны?
Скажам, так. Варона сватаецца да Яноeскай, атрымлiвае гарбуза i пасля, каб
адпомсцiць, пачынае выкiдваць жарцiкi з дзiкiм паляваннем. Вы не чулi пра
сватанне? Так, так, яшчэ два гады таму, пры жыццi Рамана, ен прапанаваe
гэтаму, тады яшчэ дзiценку, руку i сэрца. Таму i на вас злуецца, таму i
сваркi шукаe, а калi не атрымалася -- вырашыe прыбраць вас з дарогi. Я
толькi думаe, што гэта будзе трохi пасля.
Я задумаeся:
-- Прызнаюся вам, такiя думкi e мяне былi. Магчыма, я нават даe бы iм
волю, каб не ведаe, што Варона ляжыць паранены.
То якраз глупства. Адразу амаль пасля вашага адыходу ен з'явieся да
стала, зялены i змрочны, але амаль цвярозы. Кровапусканне дапамагло. н быe
закручаны бiнтам, як качан капусты, адзiн нос i вочы глядзелi. Дубатоeк яму:
"Што, хлопча, сорамна, напieся, як свiння, мяне на дуэль выклiкаe, а
нарваeся на чалавека, якi табе даe чосу?" Варона паспрабаваe усмiхнуцца, але
ад слабасцi хiснуeся: "Сам бачу, дзядзька, што я дурань. I Беларэцкi так
мяне правучыe, што я больш нiколi лезцi да людзей не буду". Дубатоeк толькi
галавою пахiтаe: "Вось што гарэлачка, моц божая, з елупамi робiць". А Варона
яму: "Я думаю, трэба e яго прабачэння папрасiць. Нязручна. Усе адно як
паклiкалi e госцi i спрабавалi высцебаць". Пасля падумаe: "Не, -- кажа, --
прабачэння прасiць не буду, злуюся трохi. I, урэшце, ен задавальненне
атрымаe". I я вам скажу яшчэ, ен сядзеe з намi, а мы пiлi да самага
свiтання. Дубатоeк да таго напieся, што пачаe уяeляць сябе хрысцiянскiм
пакутнiкам пры Нероне, i eсе намагаeся пакласцi рукi e блюда са жжонкай.
Гэты твой секундант, боeдур год пад сорак, усе плакаe i крычаe: "Матухна,
прыйдзi сюды, пагладзь мяне па галоeцы. Крыeдзяць твайго сына, не даюць яму
больш гарэлкi". Чалавекi тры так i заснулi пад сталом. Нiхто з iх не
выходзie анi на хвiлiну, так што да дзiкага палявання нi Варона, нi Дубатоeк
дачынення не маюць.
-- А вы што, i Дубатоeка падазравалi?
-- А чаму не? -- жорстка сказаe Свецiловiч. -- Я нiкому зараз не
давяраю. Справа iдзе пра Надзею Раманаeну. Што ж я Дубатоeка буду адсюль, з
падазроных, выключаць? З якой прычыны? Што добры ен? У-га як чалавек
прыкiнуцца можа! Я i сам... учора нават не падыходзie да вас пад час дуэлi,
каб не падазравалi, калi яны злачынцы. I зараз не буду падыходзiць, не
трэба. Я i вас падазраваe: раптам... ды пасля схамянуeся. Вядомы этнограф
iдзе e бандыты! Ха! Так i Дубатоeк мог ягняткам прыкiнуцца. А галоeнае, не
спадабаeся мне ягоны гэты падарунак, партрэт Рамана Старога. Як быццам
назнарок, каб дзяeчыну з каляi выбiць.
-- А што, -- схамянуeся я, -- сапраeды падазрона... Яна зараз нават ля
камiна сядзець баiцца.
-- То-та ж бо, -- прыгнечана сказаe Свецiловiч. -- Значыцца, не ен
кароль Стах. Падарунак гэты якраз на яго карысць кажа. I eчарашняя падзея.
-- Слухайце, -- сказаe я. -- А чаму б не дапусцiць, што кароль Стах --
гэта вы. Вы ж пайшлi eчора пазней мяне, вы да мяне без усякай падставы
раeнуеце. Вы, можа, мне проста вочы замыльваеце, а на самай справе, ледзь
толькi я выйшаe, як вы: "На конi, хлопцы!"
Я нi на хвiлiну не думаe так, але мне не спадабалася, што даверлiвы
шчыры хлопец сення трымае сябе як недаверлiвы дзед.
Свецiловiч глядзеe на мяне, як ачмурэлы, лыпнуe разы са два вачыма i
раптам зарагатаe, адразу ператварыeшыся зноe у добрага чыстага юнака.
-- То-та ж бо, -- адказаe я ягоным тонам. -- Не плявузгайце на такiх
старых, як Дубатоeк, дарэмна. Абразiць чалавека нядоeга.
-- Ды я i не думаю зараз на яго, -- усе яшчэ рагочучы, адказаe ен. -- Я
ж вам казаe, яны былi са мною. Калi пачало днець, Вароне зрабiлася вельмi
дрэнна, пайшла зноe кроe, пачаe трызнiць. Паслалi аднаго за дзедам-знахарам,
пасля нават урача прывезлi, не паленавалiся e павет паехаць. Прыехаe ен
зусiм нядаeна i прыгаварыe Варону да тыдня e ложку. Сказалi, што атрымалася
выпадкова.
-- Ну, а хто б яшчэ мог быць?
Мы перабралi eсе наваколле, але нi на кiм не спынiлiся. Думалi пра
Бермана нават i хоць разумелi, што ен -- цяле, вырашылi напiсаць лiст да
знаемых Свецiловiча e губернскi горад i даведацца, як ен там жыe раней i што
ен за чалавек. Гэта было патрэбна таму, што ен быe адзiны з людзей яноeскага
наваколля, пра якога мы нiчога не ведалi. Мы гадалi i так i сяк, але нi да
чаго не маглi дадумацца.
-- Хто багацейшы e ваколiцах Балотных Ялiн? -- спытаe я.
Свецiловiч падумаe:
-- Яноeская, здаецца... Хоць багацце яе мертвае. Пасля iдзе Гаровiч (ен
не жыве тут), пасля пан Гарабурда -- мiж iншым, галоeны наследнiк Яноeскай у
тым выпадку, калi б яна памерла зараз. Пасля iдзе, пэeна, Дубатоeк. Зямлi e
яго мала, гаспадарка i хата, самi бачыце, бедныя, але, вiдаць, есць
прыхаваныя грошы, бо e яго заeседы ядуць i п'юць госцi. Астатнiя -- дробязь.
-- Вы кажаце -- Гарабурда наследнiк Яноeскай. Чаму ен, а не вы, яе
сваяк?
-- Я ж вам казаe, бацька сам адмовieся ад права на спадчыну.
Небяспечна, маентак не дае даходу, на iм вiсяць нейкiя вэксалi, як кажуць.
-- А вы не думаеце, што Гарабурда...
-- Гм. А якая яму выгада злачынствам зарабляць тое, што eсе адно можа
належаць яму. Скажам, Яноeская выйдзе замуж -- вэксаль у яго, калi гэта не
байка. Ды ен i баягуз, якiх мала.
-- Так, -- задумаeся я. -- Тады пойдзем другiм шляхам. I вось якiм:
трэба даведацца, хто выбавie у той вечар Рамана з дому. Што мы ведаем? Што
дзiце было e нейкiх Кульшаe? А можа, Раман зусiм не па яго выехаe? Я ж гэта
ведаю са слоe Бермана. Буду пытаць у Кульшаe. А вы навядзiце спраeкi пра
жыцце Бермана e губернскiм горадзе.
Я праводзie яго да дарогi i вяртаeся eжо e прыцемку алеяю. Брыдка i
непрыемна было мне на душы. Алея, уласна, даeно ператварылася e сцежку i e
адным месцы агiнала вялiзны, як дрэва, круглы куст бэзу. Мокрыя
сэрцападобныя лiсты, яшчэ зусiм зяленыя, цьмяна блiшчалi, з iх падалi
празрыстыя кроплi, i куст плакаe.
Я абмiнуe яго i адышоe крокаe на дзесяць, калi раптам нешта суха
луснула ззаду. Я адчуe пякучы боль у плячы.
Сорамна сказаць, але e мяне адразу затрэслiся жылкi. "Вось яно, --
падумаe я, -- зараз пекануць яшчэ раз". Трэба было стрэльнуць проста e бэз
цi нават проста кiнуцца бегчы -- усе было б разумней таго, што я зрабie. А
я, з вялiкага перапуду, павярнуeся i кiнуeся бегчы проста на куст, грудзьмi
на кулi. I тут я пачуe, што e хмызах нешта затрашчала, хтосьцi кiнуeся
eцякаць. Я гнаeся за iм, як шалены, i толькi здзiвieся, чаму ен не страляе.
А ен, вiдаць, дзейнiчаe таксама iнстынктыeна: уцякаe ва eсе лапаткi i так
хутка, што храбусценне сцiхнула, а я так i не пабачыe яго.
Тады я павярнуeся i пайшоe дадому. Я iшоe i амаль роe ад крыeды. У
пакоi я агледзеe рану: глупства, драпiна верхняга плечавога мускула. Але за
што? За што? З песнi слова не выкiнеш, напэeна, пасля eзрушэння апошнiх дзен
выявieся e мяне агульны заняпад нерваe, але я гадзiны дзве лiтаральна
курчыeся ад жаху на сваiм ложку. Нiколi б я не падумаe, што чалавек можа
быць такiм мiзэрным смаeжом. Я ледзь не плакаe.
Прыпомнiлася папярэджанне, крокi e калiдоры, жахлiвы твар у акне.
Блакiтная Жанчына, бег па верасовых пустках, гэты стрэл у спiну.
Заб'юць, неадменна заб'юць. Мне здавалася, што цемра глядзiць на мяне
нябачнымi вачыма нейкай пачвары, што вось нехта падкрадзецца зараз i
схопiць. Сорамна сказаць, але я накiнуe коeдру на галаву, каб не схапiлi з
боку падушкi, як быццам коeдра магла абаранiць. I мiмаволi невядома адкуль
з'явiлася подленькая думка: "Трэба eцякаць. Iм легка на мяне пакладацца.
Няхай самi разбiраюцца з гэтымi агiдамi i з гэтым паляваннем. Звар'яцею,
калi яшчэ тыдзень пабуду тут".
Нiякiя маральныя крытэрыi не дапамагалi, я калацieся як асiнавы лiст, а
калi заснуe, то быe такiм выснажаным, быццам век вазie каменнi. Напэeна,
калi б прагучалi крокi Малога Чалавека, я б залез у той вечар пад ложак, але
таго, на шчасце, не было.
Ранак надаe мне мужнасцi, я быe надзiва спакойны.
Я вырашыe у той дзень пайсцi да Бермана, тым больш што гаспадыня яшчэ
хварэла. За домам стаялi вялiзныя, вышэй чалавека, ужо засыхаючыя лопухi.
Праз iх я дабраeся да ганка i пастукаe у дзверы. Мне не адказалi, я пацягнуe
дзверы на сябе, i яны адчынiлiся. Невялiчкi перадпакой быe пусты, вiсела
толькi палiто Бермана. Я кашлянуe. Нешта зашарудзела e пакоi. Я пастукаe --
голас Бермана сказаe перарывiста:
-- Х-хто? Заходзь-це.
Я eвайшоe. Берман прыeзняeся з-за стала, тым самым жэстам захiнаючы
халат на грудзях. Твар яго аж збялеe.
-- Дзень добры, пан Берман.
-- С-сядайце, сядайце, калi ласка, -- ен замiтусieся так, што мне
зрабiлася нязручна.
"Чаго прыплеeся да яго? Чалавек любiць самоту. Бач ты, як
спалохаeся..."
А Берман ужо адышоe.
-- Сядайце, сядайце, шматпаважаны, сядайце, шаноeны пан.
Я паглядзеe на крэсла i пабачыe на iм талерку з нейкай недаедзенай
стравай i дэсертную лыжку. Берман хутка схапie яе.
-- Прабачце, вырашыe задаволiць свой, так бы мовiць, апетыт.
-- Калi ласка, ешце, -- сказаe я.
-- Што вы, што вы!.. Есцi e прысутнасцi гжэчнага пана... Я не магу.
Вусны фарфоравай лялькi прыемна крывiлiся.
-- Вы не заeважылi, васпан, якое гэта непрыемнае вiдовiшча, калi
чалавек харчуецца? О, гэта жахлiва! н тупа плямкае, чамкае i нагадвае
нейкую худобу. Ва eсiх людзей так выразна праяeляецца падабенства да
якога-небудзь звера. Той жарэ, як леe, той чамкае, як, прабачце, тая жывела,
якую пасвie блудны сын. Не, пане-дабрадзею, я нiколi не ем на людзях.
Я сеe. Пакой быe вельмi сцiпла абстаeлены. Жалезны ложак, якi нагадваe
гiльяцiну, стол, два крэслы, яшчэ стол, увесь завалены кнiгамi i паперамi.
Толькi абрус на стале быe незвычайны, вельмi цяжкi, сiнi з золатам. Звiсаe
ен да самай падлогi.
-- Што, дзiвiцеся? О, васпане, гэта адзiнае, што засталося з былых
рэчаe.
-- Пане Берман...
-- Я слухаю вас, пане.
н сеe, схiлieшы лялечную галаву, шырока раскрыeшы шэрыя вялiзныя вочы
i прыeзняeшы бровы.
-- Я хачу спытаць у вас, другiх планаe дома няма?
-- М-м... не... сць яшчэ адзiн, зроблены год трыццаць таму, але там
проста сказана, што ен перамаляваны з таго, што я даe вам, i паказаны толькi
новыя перагародкi. Вось ен, калi ласка.
Я паглядзеe на план. Берман меe рацыю.
-- А скажыце, цi няма якога замаскiраванага памяшкання на другiм
паверсе, ля пустога пакоя з шафай?
Берман задумаeся.
-- Не ведаю, васпане, не ведаю, вашамосць... Недзе там павiнен быць
сакрэтны асабiсты архie Яноeскiх, але дзе ен -- не ведаю. Н-не ведаю...
Пальцы яго так i бегалi па абрусе, выбiваючы нейкi незразумелы марш.
Я падняeся, падзякаваe гаспадару i выйшаe.
"I чаго ен так перапалохаeся? -- падумалася мне. -- Пальцы бегаюць,
твар белы! У, халасцяк чортаe, людзей пачаe баяцца..."
I, аднак, нейкая думка свiдравала мой мозг.
"Чаму? Чаму? Не, нешта тут нячыста. I чамусьцi круцiцца e галаве слова
"рукi". Рукi. Рукi. Пры чым тут рукi? Нешта павiнна e гэтым слове хавацца,
калi яно так лезе з падсвядомасцi".
Я выходзie ад яго з цвердай думкаю, што тут трэба трымацца пiльнасцi.
Не падабаeся мне гэты лялечны чалавечак, i асаблiва пальцы, пальцы, у два
разы даeжэйшыя за нармальныя, якiя выгiналiся на стале, як змеi.
Дзень быe шэры i змрочны, такi раeнадушна-шэры, што плакаць хацелася,
калi я накiраваeся e фальварак Жабiчы, якi належаe Кульшам. Нiзкiя шэрыя
хмары паeзлi над тарфянымi балотамi. Казарменны, нудны ляжаe перада мною
далягляд. На роeнай карычневай паверхнi раeнiны там-сям поeзалi брудныя
плямы: пастух пасвie авечак. Я iшоe краем Волатавай прорвы, i воку
лiтаральна не было на чым адпачыць. Нешта цемнае ляжала e траве. Я падышоe
блiжэй. Гэта быe вялiзны, метры тры e даeжыню, каменны крыж. Павалiлi яго
даeно, бо нават яма, у якой ен стаяe, амаль зраeнавалася з зямлею i зарасла
травой. Лiтары на крыжы былi ледзь бачныя: "Раб божы Раман памер тут наглай
смерцю. Лезныя людзi, малiцеся за душу яго, каб i за вашу хтось памалieся,
злашча модлы вашы асаблiва Богу да душы".
Я доeга стаяe ля яго. Вось, значыцца, месца, дзе загiнуe Раман Стары!..
-- Пане, пане лiтасцiвы, -- пачуe я голас за спiною.
Я павярнуeся. Жанчына e фантастычных лахманах стаяла за мною i
працягвала руку. Маладая, яшчэ даволi прыгожая, яна мела такi абцягнуты
жоeтай скурай страшны твар, што я апусцie вочы. На руках яе ляжала дзiця. Я
падаe ей.
-- Мо хлеба трошкi будзе e пана? Я, баюся, не дайду. I Ясiк памiрае...
-- А што з iм?
-- Не ведаю, -- бязгучна сказала яна.
У маей кiшэнi знайшлася цукерка, я даe яе жанчыне.
Але дзiценак не еe.
-- Што ж мне рабiць з табою, любая?
Селянiн на валакушы ехаe дарогаю. Я паклiкаe яго, даe яму рубель i
папрасie завезцi жанчыну e Балотныя Ялiны, каб яе там накармiлi i далi
дзе-небудзь адпачыць.
-- Дай вам Божа здароeечка, пане, -- бязвольна сказала жанчына. -- Нам
нiдзе тут не давалi есцi. Пакарай Божа тых, хто зганяе людзей з зямлi.
-- А хто сагнаe?
-- Пан.
-- Якi пан?
-- Пан Антось. Худы такi...
-- А як яго прозвiшча, дзе ваша веска?
-- Не ведаю. Тут, за лесам. Добрая веска. У нас i грошы былi, пяць
рублеe. Але сагналi.
I e вачах яе было здзieленне перад тымi, хто не eзяe нават пяцi рублеe
i сагнаe iх з зямлi.
-- А муж дзе?
-- Забiлi.
-- Хто забie?
-- Мы крычалi, плакалi, не хацелi iсцi. Язэп таксама крычаe. Пасля
стралялi. н лег. А eночы прыйшло дзiкае паляванне i зацягнула e багну самых
большых крыкуноe. Яны знiклi... Больш нiхто не крычаe.
Я паспяшыe адправiць iх, а сам пайшоe далей, не памятаючы сябе ад
роспачы. Божа мой, якая цемра! Якая забiтасць! Як зварацiць гэту гару? У
Дубатоeка мы зжэрлi столькi, што хапiла б сорак Ясiкаe выратаваць ад смерцi.
Галоднаму не даюць хлеба, ягоны хлеб аддаюць салдату, якi страляе e яго за
тое, што ен галодны. Дзяржаeная мудрасць! I гэтыя няшчасныя маeчаць. За якiя
грахi караешся ты, мой народ, за што ты мяцешся па eласнай зямлi, як асенняе
лiсце? Якi забаронены яблык з'еe першы Адам майго племя?
Адны жэрлi не e сябе, другiя памiралi пад iхнiмi вокнамi. Вось павалены
крыж над адным, якi шалеe ад тлушчу, а вось памiраючы дзiценак. Вякамi iшла
гэтая мяжа памiж аднымi i другiмi -- i вось канец, лагiчнае завяршэнне:
адзiчэнне, цемра ва eсей дзяржаве, тупы жах, голад, вар'яцтва. I eся
Беларусь -- адзiнае поле смерцi, над якiм вые вецер, гной пад нагамi
тлустай, задаволенай усiм худобы.
Не памоляцца над табою лезныя людзi, Раман Стары. Плюне кожны на твой
пахiлы крыж. I дай Божа мне сiлы выратаваць апошнюю з твайго роду, якая нi e
чым не вiнаватая перад няeмольнай праeдай мачыхi нашай, беларускай гiсторыi.
Няeжо такi забiты, няeжо такi мертвы мой народ?
...Мне давялося хвiлiн сорак прадзiрацца праз невысокi, вельмi
вiльготны лясок за Волатавай прорвай, пакуль я не выбieся на сцежку,
зарослую i вузкую. Паабапал яе стаялi амаль абляцелыя асiны. Сярод iх
чырвонага масiву плямамi выдзялялiся жоeтыя бярозы i амаль зяленыя яшчэ
дубы. Сцежка спусцiлася e яр, дзе бег ручай з карычневай, як густы чай,
вадою. Берагi ручаiны былi зяленымi i мяккiмi ад iмхоe, i такiя самыя
зяленыя масты з бураломных дрэe злучалi iх. Па бураломiнах ручай i
пераходзiлi, бо на некаторых мох быe здзерты.
Глуха i бязлюдна было тут. Зрэдку цiнькала e верхавiнах дрэe маленькая
птушка, ды яшчэ самотныя лiсцiкi падалi i павiсалi на павуцiне памiж дрэe.
Вада ручаiны несла сумныя жоeтыя i чырвоныя чоeнiкi лiсцяe, а e адным месцы,
дзе быe вiр, лiсце круцiлася e вечным танцы, быццам там вадзянiк варыe з яго
суп на вячэру. Каб перайсцi цераз ручай, мне давялося зламаць на падпорку
даволi тоeстую, але зусiм сухую асiнку, зламаць адным ударам нагi.
За ярам лес зрабieся зусiм густым. Сцежка знiкала e непралазным
гушчары, яе акружалi джунглi з малiннiку, сухой крапiвы, ажыны, дуднiку i
iншай дрэнi. Хмель бег на дрэвы, як зяленае полымя, абкручваe iх, выдзiраeся
на волю i цэлымi снапамi звiсаe, чапляючы мяне за галаву. Хутка з'явiлiся
першыя адзнакi жыцця: кусты здзiчэлага бэзу сярод дрэe, прамакутнiкi лепш
угноенай зямлi (былыя курцiны), спадарожнiк чалавека -- вялiзны дзядоeнiк.
Хутка бэз стаe такiм густым, што не пралезеш. Я ледзь выдзерся з яго на
маленькую галявiну, на якой стаяe надзейна схаваны дом. На каменным высокiм
падмурку, з каменным ганкам i драeлянымi калонамi, якiя за памяцi дзядоe
былi, напэeна, пафарбаваныя e белы колер, ен нахiлieся на мяне, як смяротна
паранены, якi вось-вось упадзе. Перакошаныя лiштвы, абадраная ашалеeка,
шыбы, вяселкавыя ад старасцi. На парадным ганку памiж прыступкамi выраслi
лопухi, ваeчкi, магутны скрыпень, якi амаль закрываe дзверы. А да чорных
дзвярэй праз калюжу былi пакладзены дзве цаглiны. Дах быe зялены, тоeсты ад
тлустых пушыстых iмхоe. У шэрае акенца eнутранасць хаты здавалася панурай i
занядбанай. Словам, хатка на курыных ножках. Не хапала толькi бабы-ягi, якая
ляжала б на дзевятай цаглiне i казала: "Фу-фу, чалавечым духам тхне!"
Але хутка з'явiлася i яна. У акно на мяне глядзеe твар жанчыны, такi
сухi, што здаваeся чэрапам, абцягнутым жоeтай скурай. Сiвыя патлы валасоe
падалi на плечы. Пасля з'явiлася рука, якая кiвала мне сухiм, як курыная
костка, пальцам.
Я стаяe знадворку, не ведаючы, да мяне цi да каго iншага звернуты гэты
зварушлiвы прызыe.
Пасля адчынiлiся дзверы, i на двор высунулася тая самая галава.
-- Сюды, лiтасцiвы пан Грыгор, -- сказала галава. -- Тут забiваюць
няшчасных ахвяр.
Не скажу, каб пасля такога суцяшальнага запэeнення мне палка захацелася
зайсцi e гэты дом, але старая сышла з прыступкi i працягнула мне над лужынаю
руку.
-- Я даeно чакала вас, мужны збаeца. Справа e тым, што мой раб Рыгор
выявieся душыцелем накшталт Сiняй Барады. Вы памятаеце, мы чыталi з вамi пра
Жыля Сiнюю Бараду. Такi гжэчны, галантны кавалер. Я б даравала Рыгору, каб
ен забiваe так галантна, але ен хлоп. Што зробiш?
Я пайшоe за ею. У перадпакоi ляжалi на падлозе кажух, побач з iм сядло,
вiселi на сцяне бiзун i некалькi закарэлых лiсiных шкур. Акрамя таго, тут
стаяe трохногi зэдлiк i ляжаe бокам партрэт нейкага мужчыны, брудны i
прадзерты наeскос. А e наступным пакоi быe такi гармiдар, як быццам тут
змяшчаeся чатырыста год таму фiлiял Грунвальдскай бiтвы i з тых часоe тут
больш не змяталi пылi i не мылi шыб. Стол з ножкамi e выглядзе антычных
гермаe быe пастаeлены коса, ля яго крэслы, падобныя на ветэранаe вайны,
бязногiх i ледзь дыхаючых. Шафа ля сцяны нахiлiлася i пагражала eпасцi
камусь на галаву. Ля дзвярэй стаяe на падлозе вялiкi бюст Вальтэра, вельмi
падобнага на гаспадыню, i какетлiва на мяне паглядаe з-пад анучы, якая
замест лаeраe вянчала ягоную галаву. У адным кутку прыткнулася трумо,
запэцканае нечым вельмi падобным на птушыны памет. Апрача таго, верхняя
палова трумо была пакрыта шарам пылу, затое з нiжняй паловы пыл быe старанна
сцерты. Чарапкi пасуды, скарынкi хлеба, косткi рыбы пакрывалi падлогу. Усе
гэта было, як у гняздзе птушкi-зiмародка, дно якога выслана рыбнай лускою. I
сама гаспадыня нагадвала зiмародка, гэту змрочную i дзiвосную птушку, якая
любiць самоту.
Яна павярнулася да мяне, я пабачыe зноe яе твар, на якiм нос павiс
амаль да падбародка, i рот з вялiкiмi зубамi. Зубы здавалiся асаблiва
вялiкiмi, бо былi адкрыты разам з дзяснамi, як быццам на твары не хапiла
скуры на тое, каб прыкрыць рот.
-- Рыцар, чаму б вам не сцерцi гэты пыл, з верхняй паловы трумо? Я
хацела б бачыць сябе ва eвесь рост. Ва eсей прыгажосцi.
Я толькi хацеe было выканаць гэта, як яна раптам сказала:
-- А вы вельмi падобны да майго нябожчыка мужа. Ух, якi гэта быe
чалавек! н жыeцом узнесся на неба, першы з людзей пасля Iллi-прарока. А
Раман жывым трапie у апраметную. Гэта eсе злы генiй яноeскага наваколля --
дзiкае паляванне караля Стаха. З таго дня я пакiнула прыбiраць у гэтым доме
на знак сваей жалобы. Праeда, прыгожа? I так рамантычна!
Яна какетлiва eсмiхнулася да мяне i пачала строiць вочкi па няпiсаных
правiлах пансiенаe высакародных дзявiц: "Вочкi на субяседнiка, пасля eбок з
легкiм нахiлам галавы, зноe на субяседнiка, у верхнi кут залы i e зямлю".
Гэта была злосная пародыя на чалавечыя пачуццi. Усе адно як малпа
пачала б нечакана спяваць песню Афелii e англiйскiм арыгiнале.
-- Тут прыгожа. Толькi жахлiва! Уй, як жахлiва! Бр-р-р!.. Бр-р-р!..
Яна раптам кiнулася ад мяне на падлогу i залезла галавою пад купу
нейкiх брудных ануч.
-- Прэч! Прэч адсюль! Вы кароль Стах!
Жанчына бiлася i крычала, яе жоeтая нага выглядала з пыльных рызманоe.
Я з жахам падумаe, што, магчыма, такi будзе лес усiх людзей наваколля, калi
незразумелы жах будзе i далей чорным крылом вiсець над гэтай зямлей.
Я збiраeся адступiць, як нечая рука лягла на мае плячо i грубы
мужчынскi голас сказаe:
-- Чаго вы тут? Хiба вы не бачыце, што яна трохi... дзiвачка?
Хлоп пайшоe у перадпакой, прынес адтуль прадзерты партрэт мужчыны e
фраку i з "Уладзiмiрам" у пятлiчцы i паставie яго на стол. Пасля выцягнуe
жанчыну з рызманоe, пасадзie яе перад партрэтам.
-- Панi Кульша, гэта не кароль Стах, не. Гэта з'явieся пан фельдмаршал
паглядзець на славутую тутэйшую красуню. А кароль Стах, вось ен, на
партрэце, ен зусiм мертвы i нiкога не можа забiць.
Жанчына паглядзела на партрэт. Сцiхла. Мужчына дастаe з-за пазухi
кавалак хлеба, чорнага, як зямля. Старая паглядзела на невядомага,
засмяялася радасна i пачала шчыкаць пальцамi хлеб i класцi яго e рот, усе
гледзячы на партрэт.
-- Кароль Стах. Мужанек ты мой. Што вароцiш свой твар?!
Яна то драпала партрэт, то радасна нешта шаптала яму i eсе ела хлеб. Мы
атрымалi магчымасць размаeляць. Я глядзеe на мужчыну, апранутага e сялянскую
iхнiя злачынствы таму, што да iх пасуе: ночы, дажджы. Вы занадта жывы для
гэтага. I вы чужы.
-- Надзея Раманаeна! -- залямантаваe я. -- Што вы кажаце! Мяне eжо
называлi тут чужынцам. Цi мог я чакакаць, каб i з вашых вуснаe даляцела да
мяне тое самае жорсткае слова? Чым я заслужыe яго?
-- Нiчым, -- суха сказала яна. -- Але позна. Усе на свеце позна
прыходзiць. Вы занадта жывы. Iдзiце да свайго народа, да тых, хто жыве,
галадае i смяецца. Iдзiце перамагаць. А мертвым пакiньце магiлы...
Я раззлаваeся да непрытомнасцi:
-- А вы не мой народ? А гэтыя людзi, запалоханыя i галодныя, гэта не
мой народ? А Свецiловiч, якому я павiнен буду здрадзiць, гэта не мой народ?
А гэтыя праклятыя Богам балоты, дзе чынiцца мярзота, гэта не мая зямля? А
дзецi, якiя плачуць уначы, пачуeшы пошчак капыт дзiкага палявання, якiя
дрыжаць ад жаху eсе жыцце, гэта не дзецi маiх братоe? Як вы смелi нават
прапанаваць мне такое?!
Яна ламала рукi:
-- Пане Беларэцкi... Няeжо вы не разумееце, што позна абуджаць да жыцця
гэтую мясцовасць i мяне? Мы стамiлiся спадзявацца, не абуджайце нашай
надзеi. Позна! Позна! Няeжо вы не разумееце, што вы адзiн, што вы нiчога не
зробiце, што пагiбель ваша -- гэта будзе жахлiва, гэта будзе непапраeна! Я
не дарую сабе гэтага. О, каб вы ведалi, якiя гэта жахлiвыя зданi, якiя
ненажэрныя да чужой крывi!
-- Надзея Раманаeна, -- сказаe я холадна, -- ваш дом -- моцная
крэпасць. Але калi вы гонiце мяне, я пайду e менш надзейную, але не пакiну
гэтай мясцовасцi. Зараз трэба або памерцi, або перамагчы. Памерцi -- калi
гэта зданi. Перамагчы -- калi гэта людзi. Я не паеду адсюль, не паеду
нiзавошта на свеце. Калi я перашкаджаю вам -- iншая справа. Але калi ваша
просьба выклiкана толькi тым, што вы баiцеся за мяне, не хочаце рызыкаваць
маей скурай, -- я застаюся. Урэшце, гэта мая скура, i я маю поeнае права
карыстацца ей, як сам захачу. Разумееце?
Яна паглядзела на мяне разгублена, са слязьмi на вачах.
-- Як вы маглi нават падумаць, што я не хачу бачыць вас у гэтым доме?!
Як вы маглi падумаць? Вы мужны чалавек. Мне спакойна з вамi. Мне, нарэшце,
добра з вамi, нават калi вы такi грубы, як зараз былi. Шляхцiц так не сказаe
бы. Яны такiя гжэчныя, вытанчаныя, так хаваюць свае думкi. Мне так апрыкрала
гэта. Я хачу бачыць вас у гэтым доме, я толькi не хачу бачыць вас такiм, як
учора, або...
-- Або забiтым, -- падхапie я. -- Не хвалюйцеся. Больш вы мяне такiм не
пабачыце. Зброя са мною. I зараз не я ад iх, а яны ад мяне будуць бегаць,
калi хоць кропля крывi есць у iхнiх бясплотных жылах.
Яна eстала i пайшла з альтанкi. Ля самага eвахода пастаяла хвiлiну
спiной да мяне, павярнулася i, гледзячы eнiз, сказала:
-- Я не хацела, каб вы рызыкавалi жыццем. Вельмi не хацела. Але пасля
вашага адказу я думаю пра вас у сто разоe лепш. Толькi вельмi сцеражыцеся,
Беларэцкi. Не забывайце нiдзе зброi. Я... вельмi рада, што вы не паслухалiся
мяне, не вырашылi ехаць. I я згодна з вамi, што людзям трэба дапамагчы. Мая
небяспека -- глупства, але iншыя людзi -- усе. Яны, можа, тут больш вартыя
шчасця, чым тыя, на сонечных раeнiнах, бо яны больш пакутавалi e чаканнi
яго. I я згодна з вамi: iм трэба дапамагчы.
Яна пайшла, а я яшчэ доeга сядзеe i думаe пра яе. Я быe уражаны,
сустрэeшы e гэтым балоце такую высакароднасць i прыгажосць душы.
Вы ведаеце, як падвышае i eзмацняе чалавека веданне таго, што на яго
нехта пакладаецца, як на каменны мур. Але я, вiдаць, дрэнна ведаe сябе, бо
наступная ноч належыць да самых жахлiвых i непрыемных успамiнаe майго жыцця.
Год дзесяць пасля я, прыпамятаeшы яе, мыкаe i стагнаe ад ганьбы, i жонка
пыталася e мяне, што са мною здарылася. I я нiколi, аж па сенняшнi дзень, не
распавядаe пра гэтую ноч i мае думкi нiкому.
Можа, i вам не распавеe бы, але мне e галаву прыйшла думка, што не так
важлiвыя ганебныя думкi, як тое, цi здолеe чалавек iх перамагчы, цi не
прыходзiлi яны да яго пасля. I я вырашыe расказаць вам гэта для навукi.
Перад вечарам да мяне прыйшоe Свецiловiч. У гаспадынi балела галава, i
яна яшчэ да яго з'яeлення зачынiлася e пакоi. Мы размаeлялi перад камiнам
удвух, i я расказаe яму пра здарэннi мiнулага вечара. Выраз непаразумення
адбieся на яго твары, i я спытаe, што яго так здзieляе.
-- Нiчога, -- адказаe мне ен. -- Ахмiстрыня -- гэта глупства. Магчыма,
яна проста крадзе e гаспадынi з яе мiзэрных набыткаe, магчыма, яшчэ што. Я
даeно ведаю гэту бабу: даволi скупаватая i дурная, як бот. У яе мазгi
заплылi тлушчам, i на злачынства яна не здатная, хоць пасачыць за ей,
здаецца, нядрэнна. Блакiтная Жанчына таксама лухта. У наступны раз, калi
пабачыце яе, стрэльнiце e той бок. Я не баюся зданяe-жанчын. А вось вы лепей
адгадайце, чаму я так здзiвieся, пачуeшы пра eчарашняе дзiкае паляванне?I
-- Н-не ведаю.
-- Ну, а скажыце, цi не было e вас нiякiх падазрэнняe наконт Вароны?
Скажам, так. Варона сватаецца да Яноeскай, атрымлiвае гарбуза i пасля, каб
адпомсцiць, пачынае выкiдваць жарцiкi з дзiкiм паляваннем. Вы не чулi пра
сватанне? Так, так, яшчэ два гады таму, пры жыццi Рамана, ен прапанаваe
гэтаму, тады яшчэ дзiценку, руку i сэрца. Таму i на вас злуецца, таму i
сваркi шукаe, а калi не атрымалася -- вырашыe прыбраць вас з дарогi. Я
толькi думаe, што гэта будзе трохi пасля.
Я задумаeся:
-- Прызнаюся вам, такiя думкi e мяне былi. Магчыма, я нават даe бы iм
волю, каб не ведаe, што Варона ляжыць паранены.
То якраз глупства. Адразу амаль пасля вашага адыходу ен з'явieся да
стала, зялены i змрочны, але амаль цвярозы. Кровапусканне дапамагло. н быe
закручаны бiнтам, як качан капусты, адзiн нос i вочы глядзелi. Дубатоeк яму:
"Што, хлопча, сорамна, напieся, як свiння, мяне на дуэль выклiкаe, а
нарваeся на чалавека, якi табе даe чосу?" Варона паспрабаваe усмiхнуцца, але
ад слабасцi хiснуeся: "Сам бачу, дзядзька, што я дурань. I Беларэцкi так
мяне правучыe, што я больш нiколi лезцi да людзей не буду". Дубатоeк толькi
галавою пахiтаe: "Вось што гарэлачка, моц божая, з елупамi робiць". А Варона
яму: "Я думаю, трэба e яго прабачэння папрасiць. Нязручна. Усе адно як
паклiкалi e госцi i спрабавалi высцебаць". Пасля падумаe: "Не, -- кажа, --
прабачэння прасiць не буду, злуюся трохi. I, урэшце, ен задавальненне
атрымаe". I я вам скажу яшчэ, ен сядзеe з намi, а мы пiлi да самага
свiтання. Дубатоeк да таго напieся, што пачаe уяeляць сябе хрысцiянскiм
пакутнiкам пры Нероне, i eсе намагаeся пакласцi рукi e блюда са жжонкай.
Гэты твой секундант, боeдур год пад сорак, усе плакаe i крычаe: "Матухна,
прыйдзi сюды, пагладзь мяне па галоeцы. Крыeдзяць твайго сына, не даюць яму
больш гарэлкi". Чалавекi тры так i заснулi пад сталом. Нiхто з iх не
выходзie анi на хвiлiну, так што да дзiкага палявання нi Варона, нi Дубатоeк
дачынення не маюць.
-- А вы што, i Дубатоeка падазравалi?
-- А чаму не? -- жорстка сказаe Свецiловiч. -- Я нiкому зараз не
давяраю. Справа iдзе пра Надзею Раманаeну. Што ж я Дубатоeка буду адсюль, з
падазроных, выключаць? З якой прычыны? Што добры ен? У-га як чалавек
прыкiнуцца можа! Я i сам... учора нават не падыходзie да вас пад час дуэлi,
каб не падазравалi, калi яны злачынцы. I зараз не буду падыходзiць, не
трэба. Я i вас падазраваe: раптам... ды пасля схамянуeся. Вядомы этнограф
iдзе e бандыты! Ха! Так i Дубатоeк мог ягняткам прыкiнуцца. А галоeнае, не
спадабаeся мне ягоны гэты падарунак, партрэт Рамана Старога. Як быццам
назнарок, каб дзяeчыну з каляi выбiць.
-- А што, -- схамянуeся я, -- сапраeды падазрона... Яна зараз нават ля
камiна сядзець баiцца.
-- То-та ж бо, -- прыгнечана сказаe Свецiловiч. -- Значыцца, не ен
кароль Стах. Падарунак гэты якраз на яго карысць кажа. I eчарашняя падзея.
-- Слухайце, -- сказаe я. -- А чаму б не дапусцiць, што кароль Стах --
гэта вы. Вы ж пайшлi eчора пазней мяне, вы да мяне без усякай падставы
раeнуеце. Вы, можа, мне проста вочы замыльваеце, а на самай справе, ледзь
толькi я выйшаe, як вы: "На конi, хлопцы!"
Я нi на хвiлiну не думаe так, але мне не спадабалася, што даверлiвы
шчыры хлопец сення трымае сябе як недаверлiвы дзед.
Свецiловiч глядзеe на мяне, як ачмурэлы, лыпнуe разы са два вачыма i
раптам зарагатаe, адразу ператварыeшыся зноe у добрага чыстага юнака.
-- То-та ж бо, -- адказаe я ягоным тонам. -- Не плявузгайце на такiх
старых, як Дубатоeк, дарэмна. Абразiць чалавека нядоeга.
-- Ды я i не думаю зараз на яго, -- усе яшчэ рагочучы, адказаe ен. -- Я
ж вам казаe, яны былi са мною. Калi пачало днець, Вароне зрабiлася вельмi
дрэнна, пайшла зноe кроe, пачаe трызнiць. Паслалi аднаго за дзедам-знахарам,
пасля нават урача прывезлi, не паленавалiся e павет паехаць. Прыехаe ен
зусiм нядаeна i прыгаварыe Варону да тыдня e ложку. Сказалi, што атрымалася
выпадкова.
-- Ну, а хто б яшчэ мог быць?
Мы перабралi eсе наваколле, але нi на кiм не спынiлiся. Думалi пра
Бермана нават i хоць разумелi, што ен -- цяле, вырашылi напiсаць лiст да
знаемых Свецiловiча e губернскi горад i даведацца, як ен там жыe раней i што
ен за чалавек. Гэта было патрэбна таму, што ен быe адзiны з людзей яноeскага
наваколля, пра якога мы нiчога не ведалi. Мы гадалi i так i сяк, але нi да
чаго не маглi дадумацца.
-- Хто багацейшы e ваколiцах Балотных Ялiн? -- спытаe я.
Свецiловiч падумаe:
-- Яноeская, здаецца... Хоць багацце яе мертвае. Пасля iдзе Гаровiч (ен
не жыве тут), пасля пан Гарабурда -- мiж iншым, галоeны наследнiк Яноeскай у
тым выпадку, калi б яна памерла зараз. Пасля iдзе, пэeна, Дубатоeк. Зямлi e
яго мала, гаспадарка i хата, самi бачыце, бедныя, але, вiдаць, есць
прыхаваныя грошы, бо e яго заeседы ядуць i п'юць госцi. Астатнiя -- дробязь.
-- Вы кажаце -- Гарабурда наследнiк Яноeскай. Чаму ен, а не вы, яе
сваяк?
-- Я ж вам казаe, бацька сам адмовieся ад права на спадчыну.
Небяспечна, маентак не дае даходу, на iм вiсяць нейкiя вэксалi, як кажуць.
-- А вы не думаеце, што Гарабурда...
-- Гм. А якая яму выгада злачынствам зарабляць тое, што eсе адно можа
належаць яму. Скажам, Яноeская выйдзе замуж -- вэксаль у яго, калi гэта не
байка. Ды ен i баягуз, якiх мала.
-- Так, -- задумаeся я. -- Тады пойдзем другiм шляхам. I вось якiм:
трэба даведацца, хто выбавie у той вечар Рамана з дому. Што мы ведаем? Што
дзiце было e нейкiх Кульшаe? А можа, Раман зусiм не па яго выехаe? Я ж гэта
ведаю са слоe Бермана. Буду пытаць у Кульшаe. А вы навядзiце спраeкi пра
жыцце Бермана e губернскiм горадзе.
Я праводзie яго да дарогi i вяртаeся eжо e прыцемку алеяю. Брыдка i
непрыемна было мне на душы. Алея, уласна, даeно ператварылася e сцежку i e
адным месцы агiнала вялiзны, як дрэва, круглы куст бэзу. Мокрыя
сэрцападобныя лiсты, яшчэ зусiм зяленыя, цьмяна блiшчалi, з iх падалi
празрыстыя кроплi, i куст плакаe.
Я абмiнуe яго i адышоe крокаe на дзесяць, калi раптам нешта суха
луснула ззаду. Я адчуe пякучы боль у плячы.
Сорамна сказаць, але e мяне адразу затрэслiся жылкi. "Вось яно, --
падумаe я, -- зараз пекануць яшчэ раз". Трэба было стрэльнуць проста e бэз
цi нават проста кiнуцца бегчы -- усе было б разумней таго, што я зрабie. А
я, з вялiкага перапуду, павярнуeся i кiнуeся бегчы проста на куст, грудзьмi
на кулi. I тут я пачуe, што e хмызах нешта затрашчала, хтосьцi кiнуeся
eцякаць. Я гнаeся за iм, як шалены, i толькi здзiвieся, чаму ен не страляе.
А ен, вiдаць, дзейнiчаe таксама iнстынктыeна: уцякаe ва eсе лапаткi i так
хутка, што храбусценне сцiхнула, а я так i не пабачыe яго.
Тады я павярнуeся i пайшоe дадому. Я iшоe i амаль роe ад крыeды. У
пакоi я агледзеe рану: глупства, драпiна верхняга плечавога мускула. Але за
што? За што? З песнi слова не выкiнеш, напэeна, пасля eзрушэння апошнiх дзен
выявieся e мяне агульны заняпад нерваe, але я гадзiны дзве лiтаральна
курчыeся ад жаху на сваiм ложку. Нiколi б я не падумаe, што чалавек можа
быць такiм мiзэрным смаeжом. Я ледзь не плакаe.
Прыпомнiлася папярэджанне, крокi e калiдоры, жахлiвы твар у акне.
Блакiтная Жанчына, бег па верасовых пустках, гэты стрэл у спiну.
Заб'юць, неадменна заб'юць. Мне здавалася, што цемра глядзiць на мяне
нябачнымi вачыма нейкай пачвары, што вось нехта падкрадзецца зараз i
схопiць. Сорамна сказаць, але я накiнуe коeдру на галаву, каб не схапiлi з
боку падушкi, як быццам коeдра магла абаранiць. I мiмаволi невядома адкуль
з'явiлася подленькая думка: "Трэба eцякаць. Iм легка на мяне пакладацца.
Няхай самi разбiраюцца з гэтымi агiдамi i з гэтым паляваннем. Звар'яцею,
калi яшчэ тыдзень пабуду тут".
Нiякiя маральныя крытэрыi не дапамагалi, я калацieся як асiнавы лiст, а
калi заснуe, то быe такiм выснажаным, быццам век вазie каменнi. Напэeна,
калi б прагучалi крокi Малога Чалавека, я б залез у той вечар пад ложак, але
таго, на шчасце, не было.
Ранак надаe мне мужнасцi, я быe надзiва спакойны.
Я вырашыe у той дзень пайсцi да Бермана, тым больш што гаспадыня яшчэ
хварэла. За домам стаялi вялiзныя, вышэй чалавека, ужо засыхаючыя лопухi.
Праз iх я дабраeся да ганка i пастукаe у дзверы. Мне не адказалi, я пацягнуe
дзверы на сябе, i яны адчынiлiся. Невялiчкi перадпакой быe пусты, вiсела
толькi палiто Бермана. Я кашлянуe. Нешта зашарудзела e пакоi. Я пастукаe --
голас Бермана сказаe перарывiста:
-- Х-хто? Заходзь-це.
Я eвайшоe. Берман прыeзняeся з-за стала, тым самым жэстам захiнаючы
халат на грудзях. Твар яго аж збялеe.
-- Дзень добры, пан Берман.
-- С-сядайце, сядайце, калi ласка, -- ен замiтусieся так, што мне
зрабiлася нязручна.
"Чаго прыплеeся да яго? Чалавек любiць самоту. Бач ты, як
спалохаeся..."
А Берман ужо адышоe.
-- Сядайце, сядайце, шматпаважаны, сядайце, шаноeны пан.
Я паглядзеe на крэсла i пабачыe на iм талерку з нейкай недаедзенай
стравай i дэсертную лыжку. Берман хутка схапie яе.
-- Прабачце, вырашыe задаволiць свой, так бы мовiць, апетыт.
-- Калi ласка, ешце, -- сказаe я.
-- Што вы, што вы!.. Есцi e прысутнасцi гжэчнага пана... Я не магу.
Вусны фарфоравай лялькi прыемна крывiлiся.
-- Вы не заeважылi, васпан, якое гэта непрыемнае вiдовiшча, калi
чалавек харчуецца? О, гэта жахлiва! н тупа плямкае, чамкае i нагадвае
нейкую худобу. Ва eсiх людзей так выразна праяeляецца падабенства да
якога-небудзь звера. Той жарэ, як леe, той чамкае, як, прабачце, тая жывела,
якую пасвie блудны сын. Не, пане-дабрадзею, я нiколi не ем на людзях.
Я сеe. Пакой быe вельмi сцiпла абстаeлены. Жалезны ложак, якi нагадваe
гiльяцiну, стол, два крэслы, яшчэ стол, увесь завалены кнiгамi i паперамi.
Толькi абрус на стале быe незвычайны, вельмi цяжкi, сiнi з золатам. Звiсаe
ен да самай падлогi.
-- Што, дзiвiцеся? О, васпане, гэта адзiнае, што засталося з былых
рэчаe.
-- Пане Берман...
-- Я слухаю вас, пане.
н сеe, схiлieшы лялечную галаву, шырока раскрыeшы шэрыя вялiзныя вочы
i прыeзняeшы бровы.
-- Я хачу спытаць у вас, другiх планаe дома няма?
-- М-м... не... сць яшчэ адзiн, зроблены год трыццаць таму, але там
проста сказана, што ен перамаляваны з таго, што я даe вам, i паказаны толькi
новыя перагародкi. Вось ен, калi ласка.
Я паглядзеe на план. Берман меe рацыю.
-- А скажыце, цi няма якога замаскiраванага памяшкання на другiм
паверсе, ля пустога пакоя з шафай?
Берман задумаeся.
-- Не ведаю, васпане, не ведаю, вашамосць... Недзе там павiнен быць
сакрэтны асабiсты архie Яноeскiх, але дзе ен -- не ведаю. Н-не ведаю...
Пальцы яго так i бегалi па абрусе, выбiваючы нейкi незразумелы марш.
Я падняeся, падзякаваe гаспадару i выйшаe.
"I чаго ен так перапалохаeся? -- падумалася мне. -- Пальцы бегаюць,
твар белы! У, халасцяк чортаe, людзей пачаe баяцца..."
I, аднак, нейкая думка свiдравала мой мозг.
"Чаму? Чаму? Не, нешта тут нячыста. I чамусьцi круцiцца e галаве слова
"рукi". Рукi. Рукi. Пры чым тут рукi? Нешта павiнна e гэтым слове хавацца,
калi яно так лезе з падсвядомасцi".
Я выходзie ад яго з цвердай думкаю, што тут трэба трымацца пiльнасцi.
Не падабаeся мне гэты лялечны чалавечак, i асаблiва пальцы, пальцы, у два
разы даeжэйшыя за нармальныя, якiя выгiналiся на стале, як змеi.
Дзень быe шэры i змрочны, такi раeнадушна-шэры, што плакаць хацелася,
калi я накiраваeся e фальварак Жабiчы, якi належаe Кульшам. Нiзкiя шэрыя
хмары паeзлi над тарфянымi балотамi. Казарменны, нудны ляжаe перада мною
далягляд. На роeнай карычневай паверхнi раeнiны там-сям поeзалi брудныя
плямы: пастух пасвie авечак. Я iшоe краем Волатавай прорвы, i воку
лiтаральна не было на чым адпачыць. Нешта цемнае ляжала e траве. Я падышоe
блiжэй. Гэта быe вялiзны, метры тры e даeжыню, каменны крыж. Павалiлi яго
даeно, бо нават яма, у якой ен стаяe, амаль зраeнавалася з зямлею i зарасла
травой. Лiтары на крыжы былi ледзь бачныя: "Раб божы Раман памер тут наглай
смерцю. Лезныя людзi, малiцеся за душу яго, каб i за вашу хтось памалieся,
злашча модлы вашы асаблiва Богу да душы".
Я доeга стаяe ля яго. Вось, значыцца, месца, дзе загiнуe Раман Стары!..
-- Пане, пане лiтасцiвы, -- пачуe я голас за спiною.
Я павярнуeся. Жанчына e фантастычных лахманах стаяла за мною i
працягвала руку. Маладая, яшчэ даволi прыгожая, яна мела такi абцягнуты
жоeтай скурай страшны твар, што я апусцie вочы. На руках яе ляжала дзiця. Я
падаe ей.
-- Мо хлеба трошкi будзе e пана? Я, баюся, не дайду. I Ясiк памiрае...
-- А што з iм?
-- Не ведаю, -- бязгучна сказала яна.
У маей кiшэнi знайшлася цукерка, я даe яе жанчыне.
Але дзiценак не еe.
-- Што ж мне рабiць з табою, любая?
Селянiн на валакушы ехаe дарогаю. Я паклiкаe яго, даe яму рубель i
папрасie завезцi жанчыну e Балотныя Ялiны, каб яе там накармiлi i далi
дзе-небудзь адпачыць.
-- Дай вам Божа здароeечка, пане, -- бязвольна сказала жанчына. -- Нам
нiдзе тут не давалi есцi. Пакарай Божа тых, хто зганяе людзей з зямлi.
-- А хто сагнаe?
-- Пан.
-- Якi пан?
-- Пан Антось. Худы такi...
-- А як яго прозвiшча, дзе ваша веска?
-- Не ведаю. Тут, за лесам. Добрая веска. У нас i грошы былi, пяць
рублеe. Але сагналi.
I e вачах яе было здзieленне перад тымi, хто не eзяe нават пяцi рублеe
i сагнаe iх з зямлi.
-- А муж дзе?
-- Забiлi.
-- Хто забie?
-- Мы крычалi, плакалi, не хацелi iсцi. Язэп таксама крычаe. Пасля
стралялi. н лег. А eночы прыйшло дзiкае паляванне i зацягнула e багну самых
большых крыкуноe. Яны знiклi... Больш нiхто не крычаe.
Я паспяшыe адправiць iх, а сам пайшоe далей, не памятаючы сябе ад
роспачы. Божа мой, якая цемра! Якая забiтасць! Як зварацiць гэту гару? У
Дубатоeка мы зжэрлi столькi, што хапiла б сорак Ясiкаe выратаваць ад смерцi.
Галоднаму не даюць хлеба, ягоны хлеб аддаюць салдату, якi страляе e яго за
тое, што ен галодны. Дзяржаeная мудрасць! I гэтыя няшчасныя маeчаць. За якiя
грахi караешся ты, мой народ, за што ты мяцешся па eласнай зямлi, як асенняе
лiсце? Якi забаронены яблык з'еe першы Адам майго племя?
Адны жэрлi не e сябе, другiя памiралi пад iхнiмi вокнамi. Вось павалены
крыж над адным, якi шалеe ад тлушчу, а вось памiраючы дзiценак. Вякамi iшла
гэтая мяжа памiж аднымi i другiмi -- i вось канец, лагiчнае завяршэнне:
адзiчэнне, цемра ва eсей дзяржаве, тупы жах, голад, вар'яцтва. I eся
Беларусь -- адзiнае поле смерцi, над якiм вые вецер, гной пад нагамi
тлустай, задаволенай усiм худобы.
Не памоляцца над табою лезныя людзi, Раман Стары. Плюне кожны на твой
пахiлы крыж. I дай Божа мне сiлы выратаваць апошнюю з твайго роду, якая нi e
чым не вiнаватая перад няeмольнай праeдай мачыхi нашай, беларускай гiсторыi.
Няeжо такi забiты, няeжо такi мертвы мой народ?
...Мне давялося хвiлiн сорак прадзiрацца праз невысокi, вельмi
вiльготны лясок за Волатавай прорвай, пакуль я не выбieся на сцежку,
зарослую i вузкую. Паабапал яе стаялi амаль абляцелыя асiны. Сярод iх
чырвонага масiву плямамi выдзялялiся жоeтыя бярозы i амаль зяленыя яшчэ
дубы. Сцежка спусцiлася e яр, дзе бег ручай з карычневай, як густы чай,
вадою. Берагi ручаiны былi зяленымi i мяккiмi ад iмхоe, i такiя самыя
зяленыя масты з бураломных дрэe злучалi iх. Па бураломiнах ручай i
пераходзiлi, бо на некаторых мох быe здзерты.
Глуха i бязлюдна было тут. Зрэдку цiнькала e верхавiнах дрэe маленькая
птушка, ды яшчэ самотныя лiсцiкi падалi i павiсалi на павуцiне памiж дрэe.
Вада ручаiны несла сумныя жоeтыя i чырвоныя чоeнiкi лiсцяe, а e адным месцы,
дзе быe вiр, лiсце круцiлася e вечным танцы, быццам там вадзянiк варыe з яго
суп на вячэру. Каб перайсцi цераз ручай, мне давялося зламаць на падпорку
даволi тоeстую, але зусiм сухую асiнку, зламаць адным ударам нагi.
За ярам лес зрабieся зусiм густым. Сцежка знiкала e непралазным
гушчары, яе акружалi джунглi з малiннiку, сухой крапiвы, ажыны, дуднiку i
iншай дрэнi. Хмель бег на дрэвы, як зяленае полымя, абкручваe iх, выдзiраeся
на волю i цэлымi снапамi звiсаe, чапляючы мяне за галаву. Хутка з'явiлiся
першыя адзнакi жыцця: кусты здзiчэлага бэзу сярод дрэe, прамакутнiкi лепш
угноенай зямлi (былыя курцiны), спадарожнiк чалавека -- вялiзны дзядоeнiк.
Хутка бэз стаe такiм густым, што не пралезеш. Я ледзь выдзерся з яго на
маленькую галявiну, на якой стаяe надзейна схаваны дом. На каменным высокiм
падмурку, з каменным ганкам i драeлянымi калонамi, якiя за памяцi дзядоe
былi, напэeна, пафарбаваныя e белы колер, ен нахiлieся на мяне, як смяротна
паранены, якi вось-вось упадзе. Перакошаныя лiштвы, абадраная ашалеeка,
шыбы, вяселкавыя ад старасцi. На парадным ганку памiж прыступкамi выраслi
лопухi, ваeчкi, магутны скрыпень, якi амаль закрываe дзверы. А да чорных
дзвярэй праз калюжу былi пакладзены дзве цаглiны. Дах быe зялены, тоeсты ад
тлустых пушыстых iмхоe. У шэрае акенца eнутранасць хаты здавалася панурай i
занядбанай. Словам, хатка на курыных ножках. Не хапала толькi бабы-ягi, якая
ляжала б на дзевятай цаглiне i казала: "Фу-фу, чалавечым духам тхне!"
Але хутка з'явiлася i яна. У акно на мяне глядзеe твар жанчыны, такi
сухi, што здаваeся чэрапам, абцягнутым жоeтай скурай. Сiвыя патлы валасоe
падалi на плечы. Пасля з'явiлася рука, якая кiвала мне сухiм, як курыная
костка, пальцам.
Я стаяe знадворку, не ведаючы, да мяне цi да каго iншага звернуты гэты
зварушлiвы прызыe.
Пасля адчынiлiся дзверы, i на двор высунулася тая самая галава.
-- Сюды, лiтасцiвы пан Грыгор, -- сказала галава. -- Тут забiваюць
няшчасных ахвяр.
Не скажу, каб пасля такога суцяшальнага запэeнення мне палка захацелася
зайсцi e гэты дом, але старая сышла з прыступкi i працягнула мне над лужынаю
руку.
-- Я даeно чакала вас, мужны збаeца. Справа e тым, што мой раб Рыгор
выявieся душыцелем накшталт Сiняй Барады. Вы памятаеце, мы чыталi з вамi пра
Жыля Сiнюю Бараду. Такi гжэчны, галантны кавалер. Я б даравала Рыгору, каб
ен забiваe так галантна, але ен хлоп. Што зробiш?
Я пайшоe за ею. У перадпакоi ляжалi на падлозе кажух, побач з iм сядло,
вiселi на сцяне бiзун i некалькi закарэлых лiсiных шкур. Акрамя таго, тут
стаяe трохногi зэдлiк i ляжаe бокам партрэт нейкага мужчыны, брудны i
прадзерты наeскос. А e наступным пакоi быe такi гармiдар, як быццам тут
змяшчаeся чатырыста год таму фiлiял Грунвальдскай бiтвы i з тых часоe тут
больш не змяталi пылi i не мылi шыб. Стол з ножкамi e выглядзе антычных
гермаe быe пастаeлены коса, ля яго крэслы, падобныя на ветэранаe вайны,
бязногiх i ледзь дыхаючых. Шафа ля сцяны нахiлiлася i пагражала eпасцi
камусь на галаву. Ля дзвярэй стаяe на падлозе вялiкi бюст Вальтэра, вельмi
падобнага на гаспадыню, i какетлiва на мяне паглядаe з-пад анучы, якая
замест лаeраe вянчала ягоную галаву. У адным кутку прыткнулася трумо,
запэцканае нечым вельмi падобным на птушыны памет. Апрача таго, верхняя
палова трумо была пакрыта шарам пылу, затое з нiжняй паловы пыл быe старанна
сцерты. Чарапкi пасуды, скарынкi хлеба, косткi рыбы пакрывалi падлогу. Усе
гэта было, як у гняздзе птушкi-зiмародка, дно якога выслана рыбнай лускою. I
сама гаспадыня нагадвала зiмародка, гэту змрочную i дзiвосную птушку, якая
любiць самоту.
Яна павярнулася да мяне, я пабачыe зноe яе твар, на якiм нос павiс
амаль да падбародка, i рот з вялiкiмi зубамi. Зубы здавалiся асаблiва
вялiкiмi, бо былi адкрыты разам з дзяснамi, як быццам на твары не хапiла
скуры на тое, каб прыкрыць рот.
-- Рыцар, чаму б вам не сцерцi гэты пыл, з верхняй паловы трумо? Я
хацела б бачыць сябе ва eвесь рост. Ва eсей прыгажосцi.
Я толькi хацеe было выканаць гэта, як яна раптам сказала:
-- А вы вельмi падобны да майго нябожчыка мужа. Ух, якi гэта быe
чалавек! н жыeцом узнесся на неба, першы з людзей пасля Iллi-прарока. А
Раман жывым трапie у апраметную. Гэта eсе злы генiй яноeскага наваколля --
дзiкае паляванне караля Стаха. З таго дня я пакiнула прыбiраць у гэтым доме
на знак сваей жалобы. Праeда, прыгожа? I так рамантычна!
Яна какетлiва eсмiхнулася да мяне i пачала строiць вочкi па няпiсаных
правiлах пансiенаe высакародных дзявiц: "Вочкi на субяседнiка, пасля eбок з
легкiм нахiлам галавы, зноe на субяседнiка, у верхнi кут залы i e зямлю".
Гэта была злосная пародыя на чалавечыя пачуццi. Усе адно як малпа
пачала б нечакана спяваць песню Афелii e англiйскiм арыгiнале.
-- Тут прыгожа. Толькi жахлiва! Уй, як жахлiва! Бр-р-р!.. Бр-р-р!..
Яна раптам кiнулася ад мяне на падлогу i залезла галавою пад купу
нейкiх брудных ануч.
-- Прэч! Прэч адсюль! Вы кароль Стах!
Жанчына бiлася i крычала, яе жоeтая нага выглядала з пыльных рызманоe.
Я з жахам падумаe, што, магчыма, такi будзе лес усiх людзей наваколля, калi
незразумелы жах будзе i далей чорным крылом вiсець над гэтай зямлей.
Я збiраeся адступiць, як нечая рука лягла на мае плячо i грубы
мужчынскi голас сказаe:
-- Чаго вы тут? Хiба вы не бачыце, што яна трохi... дзiвачка?
Хлоп пайшоe у перадпакой, прынес адтуль прадзерты партрэт мужчыны e
фраку i з "Уладзiмiрам" у пятлiчцы i паставie яго на стол. Пасля выцягнуe
жанчыну з рызманоe, пасадзie яе перад партрэтам.
-- Панi Кульша, гэта не кароль Стах, не. Гэта з'явieся пан фельдмаршал
паглядзець на славутую тутэйшую красуню. А кароль Стах, вось ен, на
партрэце, ен зусiм мертвы i нiкога не можа забiць.
Жанчына паглядзела на партрэт. Сцiхла. Мужчына дастаe з-за пазухi
кавалак хлеба, чорнага, як зямля. Старая паглядзела на невядомага,
засмяялася радасна i пачала шчыкаць пальцамi хлеб i класцi яго e рот, усе
гледзячы на партрэт.
-- Кароль Стах. Мужанек ты мой. Што вароцiш свой твар?!
Яна то драпала партрэт, то радасна нешта шаптала яму i eсе ела хлеб. Мы
атрымалi магчымасць размаeляць. Я глядзеe на мужчыну, апранутага e сялянскую