травою, i яна лашчыла iх. Рот усмiхаeся, быццам смерць прынесла яму нейкую
разгадку жыцця, вочы былi мiрна закрыты, i доeгiя веi зацянялi iх. Рукi,
такiя прыгожыя i моцныя, што жанчыны маглi б цалаваць iх у хвiлiну шчасця,
ляжалi eздоeж цела, як быццам адпачывалi.
Як скарбячая мацi, сядзеe я, паклаeшы на каленi сына, якi прайшоe
пакуты на крыжы. Я выe над iмi i кляe Бога, бязлiтаснага да свайго народа,
да лепшых яго сыноe.
-- Божа! Божа! Усемагутны, усяведны! Каб ты знiк, адступнiк, якi прадаe
свой народ.
Нешта бабухнула нада мною, i e наступны момант цэлы акiян вады,
жахлiвая злiва абурылася на балоты i пусткi, на загублены e лясах край.
Стагналi пад iм ялiны, прыгiналiся да зямлi. н бie мне e спiну, якою я
закрыe твар мертвага, выe, наeскос, парывамi паласаваe зямлю.
Я сядзеe, як звар'яцелы, не заeважаючы нiчога. Словы лепшага чалавека,
якiя я чуe некалькi гадзiн таму, гучалi e маiх вушах.
"Сэрца мае балiць... iдуць, гiнуць, блытаюць, бо сорамна стаяць... i не
eваскрэснуць пасля распяцця... Але, думаеш, усiх перадушылi? Гады, гады
наперадзе! Якая залатая, якая чароeная далячынь, якая будучыня чакае!..
Сонца!"
Я застагнаe. Сонца закацiлася за хмары, будучыня, забiтая i халадзеючая
пад дажджом, ляжыць тут, на маiх каленях.
Я плакаe, дождж залiваe мае вочы, лieся e рот. А рукi мае eсе гладзiлi
гэту залатую юнацкую галаву.
-- Радзiма мая! Гаротная мацi! Плач!
Крукi здалек чуюць мертвага. Наступнага дня з'явieся e яноeскае
наваколле станавы прыстаe, вусаты i вельмi прыгожы мужчына. н з'явieся без
доктара, агледзеe месца забойства, сказаe важка, што слядоe нiякiх знайсцi
нельга з-за злiвы (Рыгор, ходзячы за iм, толькi eсмiхнуeся горка e вусы),
пасля агледзеe цела забiтага, пакруцieшы белымi пульхнымi пальцамi яго
галаву, i пасля сказаe:
-- Н-ну i пеканулi!.. Адразу лег.
Пасля ен закусваe i пie гарэлку e дальнiм пакоi хаты Свецiловiча,
непадалек ад залы, дзе ляжаe на стале нябожчык i дзе ягоны дзядзька
захлынаeся ад слез, а я сядзеe, лiтаральна прыбiты горам i дакорамi
сумлення. Для мяне нiчога не iснавала e тыя хвiлiны, акрамя тонкай свечкi,
якую трымаe у тонкiх прыгожых руках Андрэй: яна клала ружовыя водблiскi на
белую, з карункамi на грудзях, кашулю, якую дзядзька выцягнуe з куфра. Але ж
трэба было мне даведацца, што думаюць улады пра гэта забойства i што яны
думаюць рабiць.
-- Нiчога, на жаль, нiчога, -- адказаe прыемным пералieчатым голасам
станавы, гуляючы чорнымi аксамiтнымi бровамi. -- Гэта дзiкi кут -- i
расследаванне тут немагчыма. Я разумею вашу высакародную тугу... Але што тут
магчыма зрабiць? Тут некалькi год таму была сапраeдная вендэта (ен вымаeляe
"вандэта", i, вiдаць, гэта слова вельмi яму падабалася). I што мы маглi
зрабiць? Такi eжо звычай. Напрыклад, мы таксама маглi б прыцягнуць да
адказнасцi вас, бо вы, як самi кажаце, ужывалi зброю супраць гэтых... м-м...
паляeнiчых. Мы не зробiм гэтага. I што нам да гэтага? Магчыма, гэта было
забойства з-за прыгожага полу. Кажуць, што ен быe закаханы e гэтую (ен сыта
варухнуe бровамi) ...у гаспадыню Балотных Ялiн. Нiчога сабе... А можа, гэта
i наогул было самагубства? Нябожчык быe "меланхолiк", х-хе, пакутнiк за
народ.
-- Але ж я сам бачыe дзiкае паляванне.
Твар станавога пачырванеe.
-- Дазвольце мне не паверыць. Казкi аджылi-с. Мне здаецца, што наогул
ваша знаемства i з iм трошкi... М-м... п-падазронае. Я не хачу наводзiць на
вас цень, але... вельмi падазроным з'яeляецца таксама тое, што вы так упарта
iмкнецеся зварацiць увагу следства на другiх, на нейкае дзiкае паляванне.
Я выцягнуe з запiсной кнiжкi закалены аркушык паперы:
-- У мяне есць дакумент, што яго выбавiлi з хаты.
Твар станавога зусiм пачырванеe, вочы забегалi.
-- Якi дакумент? -- жадобна спытаe ен, i рука яго працягнулася да мяне.
-- Вы павiнны перадаць яго следству, i, калi пабачаць, што ен чагосьцi
варты, яго падшыюць да справы.
Я схаваe аркушык, такiмi няпэeнымi здалiся мне яго вочы i гэтая
сквапная працягнутая рука.
-- Я сам перадам яго, калi i каму палiчу патрэбным.
-- Ну што ж, -- станавы праглынуe нешта, -- ваша справа-с, шаноeны. Але
я параie бы вам не дражнiць гусей. Тут варварскае насельнiцтва (i ен
шматзначна паглядзеe на мяне), могуць i забiць.
-- Я гэтага не вельмi баюся. Скажу толькi, што, калi палiцыя займаецца
замест прамых спраe разважаннямi, самi грамадзяне павiнны абараняць сябе. А
калi выканаeчыя eлады прыкладваюць усе намаганнi, каб толькi замяць справу,
-- гэта пахне вельмi непрыемна i штурхае людзей на самыя нечаканыя думкi.
-- Гэта што, -- бровы станавога карцiнна папаeзлi некуды да валос, --
абраза eлад?
-- Крый мяне Божа! Але гэта дае мне права даць копiю з гэтага лiста
некуды e губерню.
-- Справа вашая, -- станавы пакалупаe у зубах. -- Але паслухайце,
дарагi пан Беларэцкi. Трэба прымiрыцца. Наeрад цi нават у губернi будзе
прыемна начальству, калi яно даведаецца, што вучоны так абараняе былога
крамольнiка.
н галантна, грудным барытонам, умаeляe мяне. Бацька не мог бы быць
такiм уважлiвым да сына.
-- Чакайце, -- спытаe я, -- у нас што, есць закон, па якому лiбералы
аб'яeляюцца па-за законам, агалошваюцца парыямi? Мярзотнiк можа iх забiць i
не несцi адказнасцi?
-- Не перабольшвайце, дарагi Беларэцкi, -- з пыхатай самазадаволенасцю
сказаe прыгажун, -- вы схiльны перабольшваць жахi e жыццi.
Гэты неразумны хрэн (iншага слова я не магу падабраць) лiчыe, напэeна,
што смерць чалавека -- "перабольшванне жахаe".
-- А я вам кажу, -- сказаe я з залпам, -- што справу трэба перадаваць у
суд, распачаць судовае даследаванне. Тут -- злосная задума. Людзей тут
робяць вар'ятамi, i, вядома, з намерамi. На eсю ваколiцу яны наводзяць жах,
тэрарызуюць народ, забiваюць людзей.
На твары станавога блукала памяркоeная eсмешка, ен прыхлебваe чаек.
-- Не вар-та, не варта так, дарагi пане. Народ ад гэтага цiшэе. Забiты
быe, па чутках, не вольны ад Бахусавай забавы. I, наогул, такiм небяспечна
выказваць яeнае спачуванне. Палiтычна ненадзейны, не варты даверу,
нядобранамерны, амаральны, не спрыяючы добрым норавам i... яeны сепаратыст,
мужычы жаласнiк, так бы мовiць, рыдалец над малодшым братам.
Я быe раз'юшаны, але пакуль што стрымлiваeся. Мне не выпадала сварыцца
яшчэ i з палiцыяй.
-- Вы не жадаеце eмешвацца e справу па забойству шляхцiца
Свецiловiча...
-- Крый Божа, крый Божа! -- перабie ен мяне. -- Мы проста сумняваемся,
цi eдасца нам яе разблытаць, i не можам прымушаць нашага следчага прыкласцi
eсе сiлы для вырашэння справы аб чалавеку, якi eсiм сумленным, сапраeдным
сынам нашай вялiкай радзiмы быe глыбока антыпатычны накiраваннем сваiх
думак.
I ен з чароeнай ветлiвасцю зрабie далонню жэст у паветры.
-- Добра. Калi iмперскi расейскi суд не хоча прымушаць следчага па
справе аб забойстве шляхцiца Свецiловiча, дык, можа, ен захоча прымусiць
следчага разблытаць справу пра замах на розум i самае жыцце Надзеi Яноeскай,
гаспадынi Балотных Ялiн?
н здагадлiва паглядзеe на мяне, паружавеe ад нейкай прыемнай думкi,
плямкнуe некалькi разоe поeнымi, чырвонымi, вiльготнымi вуснамi i спытаe:
-- А вы што тут так за яе распiнаецеся? Напэeна, самi скарыстацца
вырашылi. Га? Што ж, ухваляю: у ложку яна, напэeна, гучыць нядрэнна.
Кроe кiнулася мне e твар, ноздры раздулiся. Абраза няшчаснаму другу,
абраза каханай, якую я нават у думках не мог назваць сваей, злiлiся e адно.
Не памятаю, што тут было далей, як апынуeся e маей руцэ нейкi карбач. Я
прасвiсцеe глоткай:
-- Ты... ты... гнiда.
I пасля з маху аперазаe яго карбачом па ружова-смаглым твары.
Я чакаe, што ен адразу выхапiць рэвальвер i заб'е мяне. Але гэты
здаровы мужчына толькi войкаe. Я стукнуe яго яшчэ раз па твары i пасля
гiдлiва адкiнуe карбач.
н выбег з пакоя, пачвалаe ад мяне з нечаканай хуткасцю i толькi сажняe
праз дзвесце падаe голас, закрычаe: "Гвалт!"
Рыгор, калi даведаeся пра гэту справу, не eхвалie мяне, сказаe, што я
сапсаваe усе, што праз дзень мяне, напэeна, выклiчуць у павет i, магчыма,
дадуць тыдзень або вышлюць за павятовыя межы, а я патрэбен тут, бо
пачынаюцца самыя цемныя ночы. Але я не шкадаваe. Уся нянавiсць мая вылiлася
e гэты eдар. I няхай павятовыя eлады пальцам аб палец не стукнуць, каб
дапамагчы мне, але затое цяпер я добра ведаю, хто мой друг, а хто вораг.
Астатнiя падзеi гэтага i наступнага дня вельмi смутна адлюстравалiся e
маей памяцi. Горка, узахлеб, плакаe над нябожчыкам стары добры Дубатоeк, якi
ледзь рухаeся яшчэ ад майго пачастунку; стаяла над труной бледная Надзея
Раманаeна, захутаная e чорную мантылью, такая сумная i прыгожая, такая
чыстая.
Пасля, як у сне, запомнie я хаeтурнае шэсце. Я веe пад руку Яноeскую i
бачыe, як на фоне шэрага асенняга неба iшлi людзi без шапак, як скарлючаныя
бярозкi кiдалi iм пад ногi жоeтае мертвае лiсце. Твар забiтага, прыгожы i
сумны, плыe над плячыма людзей.
Бабы, мужыкi, макраносыя дзецi, дзяды iшлi за труною, i цiхае рыданне
гучала e паветры. Рыгор наперадзе нес на спiне вялiзны дубовы крыж.
I eсе галасней i галасней плыло над галовамi людзей, над мокрай глейкай
галошанне баб-лямантух:
-- А i на каго ж ты нас пакiнуe?! А i чаго ж ты заснуe, радзiмец?! А
чаго ж твае вочы ясныя закрылiся, ручкi белыя склалiся? А хто ж нас
абаронiць ад судзей няправедных?! А паны ж кругом нелiтасцiвы, а агнусека ж
на iхняй шыi няма! А галубочак ты наш, а куды ж ты ад нас адляцеe, а чаго ж
ты пакiнуe бедных дзетачак? А хiба ж вакол нявест няма, што з зямелькаю ты
абвянчаeся, саколiк?! А што ж гэта ты за хатачку абраe?! А нi вокан жа e ен,
нi дзвярэй! А не небачка ж вольнае над вiльчыкам -- сырая зямля!!! А не
жоначка ж пад бокам -- дошка халодная! А нi сяброeкi ж там, а нi каханачкi!
А хто ж цябе e вусны пацалуе?! А i хто ж табе галоeку пачэша?! А i чаго ж
гэта прымерклi агеньчыкi?! А i чаго ж гэта ялiны зажурылiся?! То не жонка
твая плача, каханая! Не яна ж гэта плача прад вяселлiцам! А то ж плачуць над
табою людзi добрыя! То не зорачка e небе засвяцiлася! То затлела e ручках
свечачка васковая!
Труна плыла над сапраeднымi чалавечымi рыданнямi, якiх не купiш нават у
прафесiянальных лямантух.
I вось глыбокi дол. Калi развiтвалiся, Яноeская eпала на каленi i
пацалавала руку чалавека, якi загiнуe за яе. Я ледзь адарваe яе, калi труну
сталi спушчаць у яму. У гэты самы час дзесяткi тры сялян падцягнулi на
палазах вялiзны шэры камень i пачалi eсцягваць яго на горб, дзе была
выкапана самотная магiла. Крыж быe выбiты на каменi i яшчэ iмя i прозвiшча
-- каравымi няeмелымi лiтарамi.
Загрукаталi аб вечка труны камякi зямлi, хаваючы ад мяне дарагi твар.
Пасля на зраeнанае месца паставiлi вялiзны шэры камень. Рыгор i яшчэ пяцера
сялян eзялi старыя стрэльбы i раз-поразу пачалi страляць у раeнадушнае
нiзкае неба. Апошнi з Свецiловiчаe-Яноeскiх адплываe у нязнаны шлях.
-- Хутка i са мною так, -- шапнула мне Яноeская. -- Хоць бы хутчэй.
Грукаталi стрэлы. Закамянеласць ляжала на тварах людзей.
Потым, паводле старажытнага шляхецкага звычаю, молатам быe раструшчаны
аб надгробны камень радавы герб.
Род застаeся без нашчадка. Вымер.
Я адчуваe, што звар'яцею, калi не буду займацца росшукамi, калi не
знайду хутка вiнаватых i не пакараю iх. Калi няма Бога, калi няма
справядлiвасцi e начальнiкаe -- я буду сам i богам i суддзею.
I, дальбог, пекла eздрыганецца, калi яны трапяць мне e рукi: жылы буду
цягнуць з жывых.
Ад Рыгора я даведаeся, што яго знаемыя шукаюць у пушчы, што ен сам
добра абшукаe месца забойства i даведаeся, што чакаe Свецiловiча худы высокi
чалавек, якi скурыe пад хвоямi, чакаючы, папяросу.
Акрамя таго, ен, адшукаe папяровы клак, якi вылецеe са стрэльбы
забойцы, а таксама кулю, якой быe забiты мой друг. Калi я разгарнуe клак,
пераканаeся, што гэта кавалак паперы, занадта моцнай для газеты: хутчэй за
eсе eрывак ад аркуша нейкага часопiса.
Я заeважыe словы: "За кожным з iх есць нейкая правiна, калi iх вядуць
на страту... Ваша сiяцельства, вы забылi пра страчанага на крыжы...
Прабачце, Бог адняe у мяне розум..."
Чымсьцi вельмi знаемым павеяла на мяне ад гэтых слоe. Дзе я мог чытаць
нешта падобнае?! I раптам я eспомнie: гэта была надзiва смелая водпаведзь
доктара Гааза, здаецца, Мураeеву, пасля якой нават гэты шалены бульдог адчуe
сябе нiякавата. Гааз пратэставаe супраць частых пакаранняe смерцю e Вiльне.
Мураeеe рэзка абарваe яго, заeважыeшы, што калi чалавека вядуць на страту,
дык за iм абавязкова павiнна быць нейкая правiна. Тут Гааз сказаe свае словы
пра Хрыста, i нават Мураeеe трохi засаромеeся, калi наогул такое пачуцце
зразумелае несусветным мярзотнiкам. Я нават прыпомнie, дзе я чытаe пра гэта:
у часопiсе "Паeночна-Заходняя старасветчына". Калi я спытаe у Яноeскай, хто
яго выпiсвае тут, яна абыякава адказала, што акрамя iх -- нiхто. I вось тут
мяне чакаe удар: у бiблiятэцы я высветлie, што e гэтым нумары часопiса не
хапае некалькiх старонак i, мiж iншым, патрэбнай мне.
Я аж пахаладзеe: справа выяeлялася больш сур'езнай, натхнiцель дзiкага
палявання быe тут, у палацы. I хто гэта быe? Не я, i не Яноeская, i не
дурная ахмiстрыня, якая кожны дзень плакала, пабачыeшы гаспадыню, i, вiдаць
было, раскайвалася ва eсiм. Значыцца, толькi Берман-Гацэвiч.
Гэта было цалкам лагiчна: ен -- былы злачынец, ен -- абазнаны e
гiсторыi чалавек. Магчыма, гэта ен страляe у мяне, забie Свецiловiча i
выдраe аркуш з часопiса. Незразумела было толькi, чаму ен пераконваe мяне e
тым, што сур'езная небяспека менавiта e дзiкiм паляваннi, а не e Малым
Чалавеку? I яшчэ e тым, што ен не мог забiць Рамана, бо не ен запрасie
Надзею да Кульшаe i быe дома пад час забойства. Але хiба Свецiловiч у апошнi
дзень не казаe, што гэта блiзкi чалавек, якi быe на бале e Яноeскiх? Хiба ен
не казаe, што на яго нельга нават падумаць?I ен жа ж так спалохаeся, калi я
зайшоe да яго, гэты Берман! I хiба ен не мог быць проста натхняльнiкам гэтай
мярзоты? Праeда, невядома e гэтым выпадку, як можна растлумачыць iснаванне
Блакiтнай Жанчыны? Але гэта наогул самы цемны факт з усей гэтай гiсторыi.
I, галоeнае, незразумела было, якая Берману e гэтым выгада?
Але такi вырадак пекла можа нешта прыдумаць. Я eзяe у Яноeскай асабiсты
архie Рамана i прагледзеe матэрыялы яго апошнiх дзен. Нiчога суцяшальнага,
хiба толькi запiс, што Берман пачынае яму не падабацца, знiкае кудысь з
хаты, занадта цiкавiцца генеалогiяй Яноeскiх, разглядае старыя планы палаца.
Гэта быe ужо знамянальны факт! Чаму не выказаць меркаванне, што i e
з'яeленнi Малога Чалавека, праeдзiвей казаць, яго крокаe, вiнен таксама
Берман. Мог жа ж ен адкапаць старыя планы, скарыстацца нейкай акустычнай
таямнiцай палаца i кожную ноч пужаць людзей крокамi.
Я паразмаeляe з Рыгорам, i той сказаe, што гэта цалкам магчыма, абяцаe
нават дапамагчы, бо ягоныя дзядзька i дзед былi мулярамi Яноeскiх яшчэ пры
прыгоне.
-- Хаваецца недзе тут, зладзюга, але хто ен, дзе хады e сценах, як ен
трапляе туды -- невядома, -- буркнуe Рыгор. -- Нiчога, адшукаем. Знойдзем.
Толькi вы вельмi сцеражыцеся. Толькi i бачыe я на сваiм вяку, што двух
людзяных паноe, дык адзiн ужо загiнуe. Шкада будзе, калi i з табою што
здарыцца. Тады i eся гэта ваша паскудная парода не мае права хлеб харчыць i
паветра псаваць.
Бермана вырашылi пакуль што не выдаляць, каб не спудзiць перадчасна.
Пасля гэтага я eзяeся за дакладны аналiз лiста невядомага да
Свецiловiча. Я перапэцкаe дванаццаць аркушаe паперы, пакуль не аднавie крыху
тэкст лiста.
"Андрусь! Я даведаeся, што ты цiкавiшся дзiкiм паляваннем караля Стаха
i тым, што Надзеi Раманаeне пагражае небяспека: (далей нiчога не
атрымлiвалася)...мая до... (зноe вялiкi пропуск) ...пакутавае. Сення я
размаeляe з панам Беларэцкiм. н згодзен са мною i пайшоe у павет...
Дрыкганты -- галоeныя ка... Калi атрымаеш лiст -- адразу прыходзь да...
нiны, дзе тры асобныя хвоi. Я i Беларэцкi будзем чакаць... iчкiна... што
гэта коiцца на зя... Прыходзь неадменна. Лiст спалi, бо мне асаблiва
небяспеч... Тв... ся... Над iмi таксама жахлiвая небяспека, якую можаш
папярэдзiць толькi ты... (зноe выпалена многа) ...одзь.
Твой добразычлiвы Лiкол..."
Д'ябал ведае, што такое! Я амаль нiчога не атрымаe ад гэтай
расшыфроeкi. Ну, пераканаeся, што тут было нешта злачыннае. Ну, даведаeся
яшчэ, што невядомы "Лiкол..." (што за паганскае iмя!) спрытна выкарыстаe
нашы адносiны, пра якiя мог толькi здагадвацца. I нiчога! Нiчога больш! А
мiж тым вялiзны шэры камень лег на магiле чалавека, якi быe або мог быць
(чалавек -- гэта тое, чым ен будзе, а не тое, чым ен з'яeляецца зараз) для
маей краiны чымсьцi e сто разоe большым за мяне. I не сення, дык заeтра такi
менавiта камень мог прыцiснуць i мяне. Куды тады падзенецца Надзея
Раманаeна?
Той дзень прынес яшчэ адну навiну: прынеслi цыдульку, у якой
высакапышнымi словамi i на адменна дрэннай паперы мяне выклiкалi e суд да
павятовага мястэчка. Трэба было ехаць. Я дамовieся з Рыгорам наконт каня,
перадаe яму свае меркаваннi пра лiст, а ен распавеe, што за хатай Гарабурды
сочаць i нiчога падазронага не заeважаюць.
Думкi мае зноe звярнулiся да Бермана.
У гэты спакойны i не па-асенняму цiхi вечар я доeга думаe над тым, што
чакае мяне e павеце, i вырашыe нi e якiм разе не затрымлiвацца там. Я зусiм
быe збiраeся пайсцi адсыпацца перад дарогаю, калi раптам, звярнуeшы за
паваротку алеi, пабачыe на замшэлай лаве Яноeскую. Чорна-зяленае ад векавых
ялiн святло клала празрыстыя адбiткi на яе блакiтную сукню, на рукi з
заламанымi пальцамi, якiя ляжалi на каленях, на вочы, трохi неасэнсаваныя,
як гэта заeжды бывае e чалавека, якi цалкам паглыбieся e свае думкi.
Слова, што я даe самому сабе, было цвердым, памяць мертвага друга
зрабiла гэтае слова яшчэ больш моцным, i eсе ж я некалькi хвiлiн з нейкiм
лiкуючым захапленнем думаe пра тое, што мог бы абняць гэтую худзенькую
постаць, прыцiснуць да грудзей, да eсяго сябе. I пакутлiва бiлася мае сэрца,
бо я ведаe, што нiколi гэта не будзе.
Але выйшаe я да яе з-за дрэe амаль спакойны. Вось узняла галаву,
пабачыла мяне, i якiм мiлым, цеплым агнем заззялi прамянiстыя вочы.
-- Гэта вы, пан Беларэцкi. Сядайце тут, поруч.
Памаeчала i сказала з дзieным перакананнем:
-- Я не пытаюся e вас, чаму вы пабiлi гэтага чалавека. Я ведаю, калi вы
зрабiлi гэта, значыць, iначай нельга было. Але я вельмi непакоюся за вас, Вы
павiнны ведаць, суда тут няма. Гэта кручкi, гэта хлусы, гэта... дрэнныя i
наскрозь прадажныя людзi. Яны могуць засудзiць вас. I, хоць невялiкая
правiна шляхцiцу пабiць палiцэйскага, яны могуць выслаць вас адсюль. Яны
eсе, разам са злачынцамi, утвараюць адзiны вялiзны саюз. Дарэмна малiць iх
аб правасуддзi: няхутка, можа, нават нiколi, не пабачыць яго гэты
высакародны i няшчасны люд. Нашто вы зрабiлi гэта?
-- Я заступieся за жанчыну, Надзея Раманаeна. Вы ведаеце, у нас такi
звычай.
I тут яна так пранiкнена глянула мне e вочы, што я пахаладзеe. Адкуль
гэты дзiценак мог навучыцца чытаць у сэрцах, што надало яму такую сiлу?
-- Гэтая жанчына, паверце, магла i пацярпець. Занадта дорага, калi вас
вышлюць, заплоцiць гэтая жанчына за насалоду, якую вы атрымалi, даeшы па
зубах пшутаватаму пошламу дурню.
-- Не непакойцеся, я вярнуся. А гэты час ваш спакой будзе абараняць
Рыгор.
Вочы яе закрылiся панура. Пасля яна сказала:
-- Ах, нiчога вы не зразумелi... Хiба справа e гэтай небяспецы? Не
трэба, не трэба вам ехаць у павет... Пражывiце тут яшчэ дзень-два i пакiньце
Ялiны назаeжды.
Яе рука з удрыгваючымi пальцамi лягла на мой рукаe.
-- Чуеце, я вас вельмi-вельмi прашу...
Я быe такi няeважлiвы, што сказаe:
-- У канцы гэтага лiста да нябожчыка Свецiловiча стаiць подпiс, частка
яго, "Лiкол...". Цi няма e наваколлi шляхцiца, у якога iмя або прозвiшча
пачыналася б так?
Твар яе адразу спахмурнеe, як хмурнее дзень, калi знiкае сонца.
-- Не, -- уражаным i дрыжачым, як ад крыeды, голасам адказала яна. --
Хiба што Лiкаловiч... Гэты прыдомак да прозвiшча нябожчыка Кульшы.
-- Ну, гэта наeрад цi, -- раeнадушна сказаe я.
Я толькi праз гадзiну зразумеe, якой я быe грубай жывелiнай. Гэта
здарылася, калi я глянуe на яе i пабачыe, як з-пад далонi, якой яна прыкрыла
вочы, выкацiлася i папаeзла eнiз цяжкая, нечалавеча самотная сляза, хутчэй
знемагаючага ад адчаю мужчыны, чым дзяeчыны-напаeдзiценка.
Я заeжды жаласна губляюся i раблюся Слiняем Кiсялевiчам ад жаночых i
дзiцячых слез, а гэта сляза была такая, якой крый Божа пабачыць камусьцi e
жыццi, ды яшчэ ад жанчыны, для якой бы ахвотна распляскаeся e блiн, каб
толькi яна была вяселай.
-- Надзея Раманаeна, што вы? -- замармытаe я, i вусны мае мiмаволi
склалiся ва eсмешачку прыблiзна такога гатунку, якая бывае на твары дурня,
калi ен прысутнiчае на пахаваннi.
-- Нiчога, -- амаль спакойна eжо адказала яна. -- Проста я нiколi не
буду... сапраeдным чалавекам. Я плачу... па Свецiловiчу... па вас, па сабе.
I нават не па iм я плачу, а па загубленай яго маладосцi, -- я добра разумею
гэта! -- па шчасцi, якое нам заказана, па шчырасцi, якой у нас няма.
Знiшчаюць лепшых, знiшчаюць вартых. Памятаеце, як казалi колiсь: "Не iмамы
князя, правадыра i прарока i, як лiсце, мяцемся па грэшнай зямлi". Нельга
спадзявацца на лепшае, самотна сэрцу i душы, i нiхто не адкажа iм. I дагарае
жыцце.
Устала, сутаргавым рухам зламала галiнку, якую трымала e руках.
-- Бывайце, дарагi пан Беларэцкi. Можа, мы i не пабачымся больш. Да
канца жыцця я буду eдзячная вам... Вось i eсе. I канец.
I тут мяне на хвiлiну прарвала. Не адчуваючы, што паeтараю словы
Свецiловiча, я выпалie:
-- Няхай заб'юць -- i мертвым прыцягнуся сюды!..
Нiчога не адказала, толькi зноe паклала руку мне на рукаe, моeчкi
глянула e вочы, пайшла. Я застаeся адзiн.
Можна было меркаваць, што сонца зрабiла адно абяртанне (я eжываю слова
"меркаваць" толькi таму, што сонца не паказвалася з-за хмар), калi я апоeднi
з'явieся e павет. Гэта быe плоскi, як праснак, гарадок, горшы за самае
дрэннае мястэчка, i аддзялялi яго ад яноeскага наваколля толькi верст
васемнаццаць -- дваццаць чэзлых лясоe. Конь мой цокаe капытамi па брудных
вулiцах, вакол былi замест хат нейкiя куратнiкi, i адзiным, што адрознiвала
гэта ад вескi, былi паласатыя будкi, ля якiх стаялi вусатыя цэрберы e
латаных мундзiрах, ды яшчэ дзве-тры каменныя крамы на высокiх арках. Худыя
яeрэйскiя козы iранiчнымi вачыма глядзелi на мяне з гнiлых стрэх.
Затое трохi далей узвышалiся магутныя замшэлыя муры даeняй унiяцкай
царквы з дзвюма вялiзнымi стральчастымi вежамi над чатырохкутнiкам змрочнай
каменнай плебанii.
I над усiм гэтым вiсела такая самая, як i паeсюль, брыдота запусцення:
на дахах, памiж рабрыстых лат, раслi даволi вялiкiя бярозкi.
На галоeнай плошчы бруд быe па калена, перад абшарпаным шэрым будынкам
павятовага суда, амаль на ганку, ляжала штук шэсць свiней, якiя дрыжалi ад
холаду i часам рабiлi дарэмныя спробы падлезцi пад сябровак, каб сагрэцца.
Гэта кожны раз суправаджалася эксцэсамi e выглядзе пакрыeджанага рохкання.
Я прывязаe каня да канавязi i падняeся па рыпучых прыступках у калiдор,
дзе кiсла пахла папяровым пылам, чарнiлам i мышамi. Дзверы e канцылярыю,
абабiтыя пашарпанай цыратай, ледзь адарваe, так яны набраклi. Увайшоe i
спачатку нiчога не разгледзеe: такое скупое, у тытуневым дыме, святло
прабiвалася праз вузкiя маленькiя вокны. Лысы скурчаны чалавечак, у якога
ззаду з прарэхi выбiваeся хвосцiк кашулi, узвеe на мяне вочы i лыпнуe iмi.
Тут я вельмi здзiвieся: верхняе павека засталося нерухомым, а нiжняе закрыла
eсе вока, як у жабы. Я назваe сябе.
-- Вы з'явiлiся? -- здзiвieся чалавек-жаба. -- А мы...
-- А вы думалi, -- працягнуe я, -- што я не з'яeлюся e суд, ад'еду
адсюль, уцяку. Вядзiце мяне да вашага суддзi.
Пратакалiст вылез з-за канторкi i патопаe перада мною e глыб гэтага
дымнага пекла.
У наступным пакоi за вялiкiм сталом сядзелi тры чалавекi e сурдутах,
зашмальцаваных да таго, што нагадвалi стары мультан.
Твары павярнулiся да мяне, i я заeважыe у вачах аднолькавы выраз
хцiвасцi, здзieлення перад тым, што я eсе ж з'явieся, i нахабства.
Гэта былi суддзя, пракурор i адвакат, адзiн з тых "аблакатаe", што
абдзiралi клiентаe як лiпку, а пасля здраджвалi. Галодны, хцiвы i прадажны
судовы кручок з галавою, падобнай на агурок.
I наогул гэта былi не бацькi i не дзецi судовай рэформы, а хутчэй
пад'ячыя дапятроeскiх часоe.
-- Пан Беларэцкi, -- мятым голасам прагаварыe суддзя, -- мы ажыдалi
вас. Очань прыемна... Мы паважаем людзей са сталiчным бляскам. -- I ен, не
запрашаючы мяне сесцi, утаропieся e нейкую паперку. -- Вы, навернае,
ведаеце, што зрабiлi что-та падобнае да крымiналу, кагда пабiлi прыстава за
какой-та нявiнны жарт? Гэта -- дзействiе eгалоeна наказуемае, iба какурат
супярэчыць норавам нашага наваколля, а такжа i зводам законаe iмперыi
Расейскай.
I ен паглядзеe на мяне праз акуляры з вельмi ганарлiвым выглядам. н
быe цалкам задаволены, гэты нашчадак Шамякi, задаволены тым, што чынiць суд
i расправу e павеце.
Я зразумеe, што, калi я не наступлю яму на мазоль, я загiнуe. Таму я
прысунуe да сябе крэсла i сеe на яго верхам.
-- Мне здаецца, што e яноeскiм наваколлi трохi забылiся на
далiкатнасць. Таму я сяду сам.
Пракурор, ветлiвы малады чалавек з сiнякамi пад вачыма, як быццам ад
ганебнай хваробы, суха сказаe:
-- Пра далiкатнасць пану трэба моeчаць. Вы з'явiлiся сюды i адразу
парушылi спокуй мiрных абыватэляe. Скандалы, збуйства, спроба завязаць дуэлю
са смяротным канцом на бале e шаноeнай панi Яноскей. I, да таго ж, палiчылi
за годнае пабiць палiцэйскега чына пры выкананнi службовых абовензкув.
Чужак, а лезеце e наша жыце...
Халоднае шаленства заварушылася e мяне недзе пад сэрцам.
-- Брудныя жарты e хаце, у гаспадара якой ясi, трэба караць не бiзуном
па твары, а сумленнай куляю. н абражае гонар людзей, якiя бездапаможныя
перад iм, не могуць адказаць. Суд павiнен займацца менавiта такiмi справамi,
змагацца за справядлiвасць. Вы кажаце пра мiрных абывацеляe. Чаму ж вы не
звяртаеце eвагi на тое, як гэтых мiрных абывацеляe забiваюць невядомыя
злачынцы. Вашу акругу тэрарызуюць, а вы седзiце тут са сваiмi eваходзячымi i
сыходзячымi... Ганьба!
-- Размова пра забойства гасударственава праступнiка, а аднака
абыватэля i шляхцiца Свецiловiча будзе весцiся не з вамi, -- зарыпеe суддзя.
разгадку жыцця, вочы былi мiрна закрыты, i доeгiя веi зацянялi iх. Рукi,
такiя прыгожыя i моцныя, што жанчыны маглi б цалаваць iх у хвiлiну шчасця,
ляжалi eздоeж цела, як быццам адпачывалi.
Як скарбячая мацi, сядзеe я, паклаeшы на каленi сына, якi прайшоe
пакуты на крыжы. Я выe над iмi i кляe Бога, бязлiтаснага да свайго народа,
да лепшых яго сыноe.
-- Божа! Божа! Усемагутны, усяведны! Каб ты знiк, адступнiк, якi прадаe
свой народ.
Нешта бабухнула нада мною, i e наступны момант цэлы акiян вады,
жахлiвая злiва абурылася на балоты i пусткi, на загублены e лясах край.
Стагналi пад iм ялiны, прыгiналiся да зямлi. н бie мне e спiну, якою я
закрыe твар мертвага, выe, наeскос, парывамi паласаваe зямлю.
Я сядзеe, як звар'яцелы, не заeважаючы нiчога. Словы лепшага чалавека,
якiя я чуe некалькi гадзiн таму, гучалi e маiх вушах.
"Сэрца мае балiць... iдуць, гiнуць, блытаюць, бо сорамна стаяць... i не
eваскрэснуць пасля распяцця... Але, думаеш, усiх перадушылi? Гады, гады
наперадзе! Якая залатая, якая чароeная далячынь, якая будучыня чакае!..
Сонца!"
Я застагнаe. Сонца закацiлася за хмары, будучыня, забiтая i халадзеючая
пад дажджом, ляжыць тут, на маiх каленях.
Я плакаe, дождж залiваe мае вочы, лieся e рот. А рукi мае eсе гладзiлi
гэту залатую юнацкую галаву.
-- Радзiма мая! Гаротная мацi! Плач!
Крукi здалек чуюць мертвага. Наступнага дня з'явieся e яноeскае
наваколле станавы прыстаe, вусаты i вельмi прыгожы мужчына. н з'явieся без
доктара, агледзеe месца забойства, сказаe важка, што слядоe нiякiх знайсцi
нельга з-за злiвы (Рыгор, ходзячы за iм, толькi eсмiхнуeся горка e вусы),
пасля агледзеe цела забiтага, пакруцieшы белымi пульхнымi пальцамi яго
галаву, i пасля сказаe:
-- Н-ну i пеканулi!.. Адразу лег.
Пасля ен закусваe i пie гарэлку e дальнiм пакоi хаты Свецiловiча,
непадалек ад залы, дзе ляжаe на стале нябожчык i дзе ягоны дзядзька
захлынаeся ад слез, а я сядзеe, лiтаральна прыбiты горам i дакорамi
сумлення. Для мяне нiчога не iснавала e тыя хвiлiны, акрамя тонкай свечкi,
якую трымаe у тонкiх прыгожых руках Андрэй: яна клала ружовыя водблiскi на
белую, з карункамi на грудзях, кашулю, якую дзядзька выцягнуe з куфра. Але ж
трэба было мне даведацца, што думаюць улады пра гэта забойства i што яны
думаюць рабiць.
-- Нiчога, на жаль, нiчога, -- адказаe прыемным пералieчатым голасам
станавы, гуляючы чорнымi аксамiтнымi бровамi. -- Гэта дзiкi кут -- i
расследаванне тут немагчыма. Я разумею вашу высакародную тугу... Але што тут
магчыма зрабiць? Тут некалькi год таму была сапраeдная вендэта (ен вымаeляe
"вандэта", i, вiдаць, гэта слова вельмi яму падабалася). I што мы маглi
зрабiць? Такi eжо звычай. Напрыклад, мы таксама маглi б прыцягнуць да
адказнасцi вас, бо вы, як самi кажаце, ужывалi зброю супраць гэтых... м-м...
паляeнiчых. Мы не зробiм гэтага. I што нам да гэтага? Магчыма, гэта было
забойства з-за прыгожага полу. Кажуць, што ен быe закаханы e гэтую (ен сыта
варухнуe бровамi) ...у гаспадыню Балотных Ялiн. Нiчога сабе... А можа, гэта
i наогул было самагубства? Нябожчык быe "меланхолiк", х-хе, пакутнiк за
народ.
-- Але ж я сам бачыe дзiкае паляванне.
Твар станавога пачырванеe.
-- Дазвольце мне не паверыць. Казкi аджылi-с. Мне здаецца, што наогул
ваша знаемства i з iм трошкi... М-м... п-падазронае. Я не хачу наводзiць на
вас цень, але... вельмi падазроным з'яeляецца таксама тое, што вы так упарта
iмкнецеся зварацiць увагу следства на другiх, на нейкае дзiкае паляванне.
Я выцягнуe з запiсной кнiжкi закалены аркушык паперы:
-- У мяне есць дакумент, што яго выбавiлi з хаты.
Твар станавога зусiм пачырванеe, вочы забегалi.
-- Якi дакумент? -- жадобна спытаe ен, i рука яго працягнулася да мяне.
-- Вы павiнны перадаць яго следству, i, калi пабачаць, што ен чагосьцi
варты, яго падшыюць да справы.
Я схаваe аркушык, такiмi няпэeнымi здалiся мне яго вочы i гэтая
сквапная працягнутая рука.
-- Я сам перадам яго, калi i каму палiчу патрэбным.
-- Ну што ж, -- станавы праглынуe нешта, -- ваша справа-с, шаноeны. Але
я параie бы вам не дражнiць гусей. Тут варварскае насельнiцтва (i ен
шматзначна паглядзеe на мяне), могуць i забiць.
-- Я гэтага не вельмi баюся. Скажу толькi, што, калi палiцыя займаецца
замест прамых спраe разважаннямi, самi грамадзяне павiнны абараняць сябе. А
калi выканаeчыя eлады прыкладваюць усе намаганнi, каб толькi замяць справу,
-- гэта пахне вельмi непрыемна i штурхае людзей на самыя нечаканыя думкi.
-- Гэта што, -- бровы станавога карцiнна папаeзлi некуды да валос, --
абраза eлад?
-- Крый мяне Божа! Але гэта дае мне права даць копiю з гэтага лiста
некуды e губерню.
-- Справа вашая, -- станавы пакалупаe у зубах. -- Але паслухайце,
дарагi пан Беларэцкi. Трэба прымiрыцца. Наeрад цi нават у губернi будзе
прыемна начальству, калi яно даведаецца, што вучоны так абараняе былога
крамольнiка.
н галантна, грудным барытонам, умаeляe мяне. Бацька не мог бы быць
такiм уважлiвым да сына.
-- Чакайце, -- спытаe я, -- у нас што, есць закон, па якому лiбералы
аб'яeляюцца па-за законам, агалошваюцца парыямi? Мярзотнiк можа iх забiць i
не несцi адказнасцi?
-- Не перабольшвайце, дарагi Беларэцкi, -- з пыхатай самазадаволенасцю
сказаe прыгажун, -- вы схiльны перабольшваць жахi e жыццi.
Гэты неразумны хрэн (iншага слова я не магу падабраць) лiчыe, напэeна,
што смерць чалавека -- "перабольшванне жахаe".
-- А я вам кажу, -- сказаe я з залпам, -- што справу трэба перадаваць у
суд, распачаць судовае даследаванне. Тут -- злосная задума. Людзей тут
робяць вар'ятамi, i, вядома, з намерамi. На eсю ваколiцу яны наводзяць жах,
тэрарызуюць народ, забiваюць людзей.
На твары станавога блукала памяркоeная eсмешка, ен прыхлебваe чаек.
-- Не вар-та, не варта так, дарагi пане. Народ ад гэтага цiшэе. Забiты
быe, па чутках, не вольны ад Бахусавай забавы. I, наогул, такiм небяспечна
выказваць яeнае спачуванне. Палiтычна ненадзейны, не варты даверу,
нядобранамерны, амаральны, не спрыяючы добрым норавам i... яeны сепаратыст,
мужычы жаласнiк, так бы мовiць, рыдалец над малодшым братам.
Я быe раз'юшаны, але пакуль што стрымлiваeся. Мне не выпадала сварыцца
яшчэ i з палiцыяй.
-- Вы не жадаеце eмешвацца e справу па забойству шляхцiца
Свецiловiча...
-- Крый Божа, крый Божа! -- перабie ен мяне. -- Мы проста сумняваемся,
цi eдасца нам яе разблытаць, i не можам прымушаць нашага следчага прыкласцi
eсе сiлы для вырашэння справы аб чалавеку, якi eсiм сумленным, сапраeдным
сынам нашай вялiкай радзiмы быe глыбока антыпатычны накiраваннем сваiх
думак.
I ен з чароeнай ветлiвасцю зрабie далонню жэст у паветры.
-- Добра. Калi iмперскi расейскi суд не хоча прымушаць следчага па
справе аб забойстве шляхцiца Свецiловiча, дык, можа, ен захоча прымусiць
следчага разблытаць справу пра замах на розум i самае жыцце Надзеi Яноeскай,
гаспадынi Балотных Ялiн?
н здагадлiва паглядзеe на мяне, паружавеe ад нейкай прыемнай думкi,
плямкнуe некалькi разоe поeнымi, чырвонымi, вiльготнымi вуснамi i спытаe:
-- А вы што тут так за яе распiнаецеся? Напэeна, самi скарыстацца
вырашылi. Га? Што ж, ухваляю: у ложку яна, напэeна, гучыць нядрэнна.
Кроe кiнулася мне e твар, ноздры раздулiся. Абраза няшчаснаму другу,
абраза каханай, якую я нават у думках не мог назваць сваей, злiлiся e адно.
Не памятаю, што тут было далей, як апынуeся e маей руцэ нейкi карбач. Я
прасвiсцеe глоткай:
-- Ты... ты... гнiда.
I пасля з маху аперазаe яго карбачом па ружова-смаглым твары.
Я чакаe, што ен адразу выхапiць рэвальвер i заб'е мяне. Але гэты
здаровы мужчына толькi войкаe. Я стукнуe яго яшчэ раз па твары i пасля
гiдлiва адкiнуe карбач.
н выбег з пакоя, пачвалаe ад мяне з нечаканай хуткасцю i толькi сажняe
праз дзвесце падаe голас, закрычаe: "Гвалт!"
Рыгор, калi даведаeся пра гэту справу, не eхвалie мяне, сказаe, што я
сапсаваe усе, што праз дзень мяне, напэeна, выклiчуць у павет i, магчыма,
дадуць тыдзень або вышлюць за павятовыя межы, а я патрэбен тут, бо
пачынаюцца самыя цемныя ночы. Але я не шкадаваe. Уся нянавiсць мая вылiлася
e гэты eдар. I няхай павятовыя eлады пальцам аб палец не стукнуць, каб
дапамагчы мне, але затое цяпер я добра ведаю, хто мой друг, а хто вораг.
Астатнiя падзеi гэтага i наступнага дня вельмi смутна адлюстравалiся e
маей памяцi. Горка, узахлеб, плакаe над нябожчыкам стары добры Дубатоeк, якi
ледзь рухаeся яшчэ ад майго пачастунку; стаяла над труной бледная Надзея
Раманаeна, захутаная e чорную мантылью, такая сумная i прыгожая, такая
чыстая.
Пасля, як у сне, запомнie я хаeтурнае шэсце. Я веe пад руку Яноeскую i
бачыe, як на фоне шэрага асенняга неба iшлi людзi без шапак, як скарлючаныя
бярозкi кiдалi iм пад ногi жоeтае мертвае лiсце. Твар забiтага, прыгожы i
сумны, плыe над плячыма людзей.
Бабы, мужыкi, макраносыя дзецi, дзяды iшлi за труною, i цiхае рыданне
гучала e паветры. Рыгор наперадзе нес на спiне вялiзны дубовы крыж.
I eсе галасней i галасней плыло над галовамi людзей, над мокрай глейкай
галошанне баб-лямантух:
-- А i на каго ж ты нас пакiнуe?! А i чаго ж ты заснуe, радзiмец?! А
чаго ж твае вочы ясныя закрылiся, ручкi белыя склалiся? А хто ж нас
абаронiць ад судзей няправедных?! А паны ж кругом нелiтасцiвы, а агнусека ж
на iхняй шыi няма! А галубочак ты наш, а куды ж ты ад нас адляцеe, а чаго ж
ты пакiнуe бедных дзетачак? А хiба ж вакол нявест няма, што з зямелькаю ты
абвянчаeся, саколiк?! А што ж гэта ты за хатачку абраe?! А нi вокан жа e ен,
нi дзвярэй! А не небачка ж вольнае над вiльчыкам -- сырая зямля!!! А не
жоначка ж пад бокам -- дошка халодная! А нi сяброeкi ж там, а нi каханачкi!
А хто ж цябе e вусны пацалуе?! А i хто ж табе галоeку пачэша?! А i чаго ж
гэта прымерклi агеньчыкi?! А i чаго ж гэта ялiны зажурылiся?! То не жонка
твая плача, каханая! Не яна ж гэта плача прад вяселлiцам! А то ж плачуць над
табою людзi добрыя! То не зорачка e небе засвяцiлася! То затлела e ручках
свечачка васковая!
Труна плыла над сапраeднымi чалавечымi рыданнямi, якiх не купiш нават у
прафесiянальных лямантух.
I вось глыбокi дол. Калi развiтвалiся, Яноeская eпала на каленi i
пацалавала руку чалавека, якi загiнуe за яе. Я ледзь адарваe яе, калi труну
сталi спушчаць у яму. У гэты самы час дзесяткi тры сялян падцягнулi на
палазах вялiзны шэры камень i пачалi eсцягваць яго на горб, дзе была
выкапана самотная магiла. Крыж быe выбiты на каменi i яшчэ iмя i прозвiшча
-- каравымi няeмелымi лiтарамi.
Загрукаталi аб вечка труны камякi зямлi, хаваючы ад мяне дарагi твар.
Пасля на зраeнанае месца паставiлi вялiзны шэры камень. Рыгор i яшчэ пяцера
сялян eзялi старыя стрэльбы i раз-поразу пачалi страляць у раeнадушнае
нiзкае неба. Апошнi з Свецiловiчаe-Яноeскiх адплываe у нязнаны шлях.
-- Хутка i са мною так, -- шапнула мне Яноeская. -- Хоць бы хутчэй.
Грукаталi стрэлы. Закамянеласць ляжала на тварах людзей.
Потым, паводле старажытнага шляхецкага звычаю, молатам быe раструшчаны
аб надгробны камень радавы герб.
Род застаeся без нашчадка. Вымер.
Я адчуваe, што звар'яцею, калi не буду займацца росшукамi, калi не
знайду хутка вiнаватых i не пакараю iх. Калi няма Бога, калi няма
справядлiвасцi e начальнiкаe -- я буду сам i богам i суддзею.
I, дальбог, пекла eздрыганецца, калi яны трапяць мне e рукi: жылы буду
цягнуць з жывых.
Ад Рыгора я даведаeся, што яго знаемыя шукаюць у пушчы, што ен сам
добра абшукаe месца забойства i даведаeся, што чакаe Свецiловiча худы высокi
чалавек, якi скурыe пад хвоямi, чакаючы, папяросу.
Акрамя таго, ен, адшукаe папяровы клак, якi вылецеe са стрэльбы
забойцы, а таксама кулю, якой быe забiты мой друг. Калi я разгарнуe клак,
пераканаeся, што гэта кавалак паперы, занадта моцнай для газеты: хутчэй за
eсе eрывак ад аркуша нейкага часопiса.
Я заeважыe словы: "За кожным з iх есць нейкая правiна, калi iх вядуць
на страту... Ваша сiяцельства, вы забылi пра страчанага на крыжы...
Прабачце, Бог адняe у мяне розум..."
Чымсьцi вельмi знаемым павеяла на мяне ад гэтых слоe. Дзе я мог чытаць
нешта падобнае?! I раптам я eспомнie: гэта была надзiва смелая водпаведзь
доктара Гааза, здаецца, Мураeеву, пасля якой нават гэты шалены бульдог адчуe
сябе нiякавата. Гааз пратэставаe супраць частых пакаранняe смерцю e Вiльне.
Мураeеe рэзка абарваe яго, заeважыeшы, што калi чалавека вядуць на страту,
дык за iм абавязкова павiнна быць нейкая правiна. Тут Гааз сказаe свае словы
пра Хрыста, i нават Мураeеe трохi засаромеeся, калi наогул такое пачуцце
зразумелае несусветным мярзотнiкам. Я нават прыпомнie, дзе я чытаe пра гэта:
у часопiсе "Паeночна-Заходняя старасветчына". Калi я спытаe у Яноeскай, хто
яго выпiсвае тут, яна абыякава адказала, што акрамя iх -- нiхто. I вось тут
мяне чакаe удар: у бiблiятэцы я высветлie, што e гэтым нумары часопiса не
хапае некалькiх старонак i, мiж iншым, патрэбнай мне.
Я аж пахаладзеe: справа выяeлялася больш сур'езнай, натхнiцель дзiкага
палявання быe тут, у палацы. I хто гэта быe? Не я, i не Яноeская, i не
дурная ахмiстрыня, якая кожны дзень плакала, пабачыeшы гаспадыню, i, вiдаць
было, раскайвалася ва eсiм. Значыцца, толькi Берман-Гацэвiч.
Гэта было цалкам лагiчна: ен -- былы злачынец, ен -- абазнаны e
гiсторыi чалавек. Магчыма, гэта ен страляe у мяне, забie Свецiловiча i
выдраe аркуш з часопiса. Незразумела было толькi, чаму ен пераконваe мяне e
тым, што сур'езная небяспека менавiта e дзiкiм паляваннi, а не e Малым
Чалавеку? I яшчэ e тым, што ен не мог забiць Рамана, бо не ен запрасie
Надзею да Кульшаe i быe дома пад час забойства. Але хiба Свецiловiч у апошнi
дзень не казаe, што гэта блiзкi чалавек, якi быe на бале e Яноeскiх? Хiба ен
не казаe, што на яго нельга нават падумаць?I ен жа ж так спалохаeся, калi я
зайшоe да яго, гэты Берман! I хiба ен не мог быць проста натхняльнiкам гэтай
мярзоты? Праeда, невядома e гэтым выпадку, як можна растлумачыць iснаванне
Блакiтнай Жанчыны? Але гэта наогул самы цемны факт з усей гэтай гiсторыi.
I, галоeнае, незразумела было, якая Берману e гэтым выгада?
Але такi вырадак пекла можа нешта прыдумаць. Я eзяe у Яноeскай асабiсты
архie Рамана i прагледзеe матэрыялы яго апошнiх дзен. Нiчога суцяшальнага,
хiба толькi запiс, што Берман пачынае яму не падабацца, знiкае кудысь з
хаты, занадта цiкавiцца генеалогiяй Яноeскiх, разглядае старыя планы палаца.
Гэта быe ужо знамянальны факт! Чаму не выказаць меркаванне, што i e
з'яeленнi Малога Чалавека, праeдзiвей казаць, яго крокаe, вiнен таксама
Берман. Мог жа ж ен адкапаць старыя планы, скарыстацца нейкай акустычнай
таямнiцай палаца i кожную ноч пужаць людзей крокамi.
Я паразмаeляe з Рыгорам, i той сказаe, што гэта цалкам магчыма, абяцаe
нават дапамагчы, бо ягоныя дзядзька i дзед былi мулярамi Яноeскiх яшчэ пры
прыгоне.
-- Хаваецца недзе тут, зладзюга, але хто ен, дзе хады e сценах, як ен
трапляе туды -- невядома, -- буркнуe Рыгор. -- Нiчога, адшукаем. Знойдзем.
Толькi вы вельмi сцеражыцеся. Толькi i бачыe я на сваiм вяку, што двух
людзяных паноe, дык адзiн ужо загiнуe. Шкада будзе, калi i з табою што
здарыцца. Тады i eся гэта ваша паскудная парода не мае права хлеб харчыць i
паветра псаваць.
Бермана вырашылi пакуль што не выдаляць, каб не спудзiць перадчасна.
Пасля гэтага я eзяeся за дакладны аналiз лiста невядомага да
Свецiловiча. Я перапэцкаe дванаццаць аркушаe паперы, пакуль не аднавie крыху
тэкст лiста.
i тым, што Надзеi Раманаeне пагражае небяспека:
атрымлiвалася)
размаeляe з панам Беларэцкiм. н згодзен са мною i пайшоe у павет...
Дрыкганты -- галоeныя ка... Калi атрымаеш лiст -- адразу прыходзь да...
нiны, дзе тры асобныя хвоi. Я i Беларэцкi будзем чакаць... iчкiна... што
гэта коiцца на зя... Прыходзь неадменна. Лiст спалi, бо мне асаблiва
небяспеч... Тв... ся... Над iмi таксама жахлiвая небяспека, якую можаш
папярэдзiць толькi ты...
Твой добразычлiвы Лiкол..."
Д'ябал ведае, што такое! Я амаль нiчога не атрымаe ад гэтай
расшыфроeкi. Ну, пераканаeся, што тут было нешта злачыннае. Ну, даведаeся
яшчэ, што невядомы "Лiкол..." (што за паганскае iмя!) спрытна выкарыстаe
нашы адносiны, пра якiя мог толькi здагадвацца. I нiчога! Нiчога больш! А
мiж тым вялiзны шэры камень лег на магiле чалавека, якi быe або мог быць
(чалавек -- гэта тое, чым ен будзе, а не тое, чым ен з'яeляецца зараз) для
маей краiны чымсьцi e сто разоe большым за мяне. I не сення, дык заeтра такi
менавiта камень мог прыцiснуць i мяне. Куды тады падзенецца Надзея
Раманаeна?
Той дзень прынес яшчэ адну навiну: прынеслi цыдульку, у якой
высакапышнымi словамi i на адменна дрэннай паперы мяне выклiкалi e суд да
павятовага мястэчка. Трэба было ехаць. Я дамовieся з Рыгорам наконт каня,
перадаe яму свае меркаваннi пра лiст, а ен распавеe, што за хатай Гарабурды
сочаць i нiчога падазронага не заeважаюць.
Думкi мае зноe звярнулiся да Бермана.
У гэты спакойны i не па-асенняму цiхi вечар я доeга думаe над тым, што
чакае мяне e павеце, i вырашыe нi e якiм разе не затрымлiвацца там. Я зусiм
быe збiраeся пайсцi адсыпацца перад дарогаю, калi раптам, звярнуeшы за
паваротку алеi, пабачыe на замшэлай лаве Яноeскую. Чорна-зяленае ад векавых
ялiн святло клала празрыстыя адбiткi на яе блакiтную сукню, на рукi з
заламанымi пальцамi, якiя ляжалi на каленях, на вочы, трохi неасэнсаваныя,
як гэта заeжды бывае e чалавека, якi цалкам паглыбieся e свае думкi.
Слова, што я даe самому сабе, было цвердым, памяць мертвага друга
зрабiла гэтае слова яшчэ больш моцным, i eсе ж я некалькi хвiлiн з нейкiм
лiкуючым захапленнем думаe пра тое, што мог бы абняць гэтую худзенькую
постаць, прыцiснуць да грудзей, да eсяго сябе. I пакутлiва бiлася мае сэрца,
бо я ведаe, што нiколi гэта не будзе.
Але выйшаe я да яе з-за дрэe амаль спакойны. Вось узняла галаву,
пабачыла мяне, i якiм мiлым, цеплым агнем заззялi прамянiстыя вочы.
-- Гэта вы, пан Беларэцкi. Сядайце тут, поруч.
Памаeчала i сказала з дзieным перакананнем:
-- Я не пытаюся e вас, чаму вы пабiлi гэтага чалавека. Я ведаю, калi вы
зрабiлi гэта, значыць, iначай нельга было. Але я вельмi непакоюся за вас, Вы
павiнны ведаць, суда тут няма. Гэта кручкi, гэта хлусы, гэта... дрэнныя i
наскрозь прадажныя людзi. Яны могуць засудзiць вас. I, хоць невялiкая
правiна шляхцiцу пабiць палiцэйскага, яны могуць выслаць вас адсюль. Яны
eсе, разам са злачынцамi, утвараюць адзiны вялiзны саюз. Дарэмна малiць iх
аб правасуддзi: няхутка, можа, нават нiколi, не пабачыць яго гэты
высакародны i няшчасны люд. Нашто вы зрабiлi гэта?
-- Я заступieся за жанчыну, Надзея Раманаeна. Вы ведаеце, у нас такi
звычай.
I тут яна так пранiкнена глянула мне e вочы, што я пахаладзеe. Адкуль
гэты дзiценак мог навучыцца чытаць у сэрцах, што надало яму такую сiлу?
-- Гэтая жанчына, паверце, магла i пацярпець. Занадта дорага, калi вас
вышлюць, заплоцiць гэтая жанчына за насалоду, якую вы атрымалi, даeшы па
зубах пшутаватаму пошламу дурню.
-- Не непакойцеся, я вярнуся. А гэты час ваш спакой будзе абараняць
Рыгор.
Вочы яе закрылiся панура. Пасля яна сказала:
-- Ах, нiчога вы не зразумелi... Хiба справа e гэтай небяспецы? Не
трэба, не трэба вам ехаць у павет... Пражывiце тут яшчэ дзень-два i пакiньце
Ялiны назаeжды.
Яе рука з удрыгваючымi пальцамi лягла на мой рукаe.
-- Чуеце, я вас вельмi-вельмi прашу...
Я быe такi няeважлiвы, што сказаe:
-- У канцы гэтага лiста да нябожчыка Свецiловiча стаiць подпiс, частка
яго, "Лiкол...". Цi няма e наваколлi шляхцiца, у якога iмя або прозвiшча
пачыналася б так?
Твар яе адразу спахмурнеe, як хмурнее дзень, калi знiкае сонца.
-- Не, -- уражаным i дрыжачым, як ад крыeды, голасам адказала яна. --
Хiба што Лiкаловiч... Гэты прыдомак да прозвiшча нябожчыка Кульшы.
-- Ну, гэта наeрад цi, -- раeнадушна сказаe я.
Я толькi праз гадзiну зразумеe, якой я быe грубай жывелiнай. Гэта
здарылася, калi я глянуe на яе i пабачыe, як з-пад далонi, якой яна прыкрыла
вочы, выкацiлася i папаeзла eнiз цяжкая, нечалавеча самотная сляза, хутчэй
знемагаючага ад адчаю мужчыны, чым дзяeчыны-напаeдзiценка.
Я заeжды жаласна губляюся i раблюся Слiняем Кiсялевiчам ад жаночых i
дзiцячых слез, а гэта сляза была такая, якой крый Божа пабачыць камусьцi e
жыццi, ды яшчэ ад жанчыны, для якой бы ахвотна распляскаeся e блiн, каб
толькi яна была вяселай.
-- Надзея Раманаeна, што вы? -- замармытаe я, i вусны мае мiмаволi
склалiся ва eсмешачку прыблiзна такога гатунку, якая бывае на твары дурня,
калi ен прысутнiчае на пахаваннi.
-- Нiчога, -- амаль спакойна eжо адказала яна. -- Проста я нiколi не
буду... сапраeдным чалавекам. Я плачу... па Свецiловiчу... па вас, па сабе.
I нават не па iм я плачу, а па загубленай яго маладосцi, -- я добра разумею
гэта! -- па шчасцi, якое нам заказана, па шчырасцi, якой у нас няма.
Знiшчаюць лепшых, знiшчаюць вартых. Памятаеце, як казалi колiсь: "Не iмамы
князя, правадыра i прарока i, як лiсце, мяцемся па грэшнай зямлi". Нельга
спадзявацца на лепшае, самотна сэрцу i душы, i нiхто не адкажа iм. I дагарае
жыцце.
Устала, сутаргавым рухам зламала галiнку, якую трымала e руках.
-- Бывайце, дарагi пан Беларэцкi. Можа, мы i не пабачымся больш. Да
канца жыцця я буду eдзячная вам... Вось i eсе. I канец.
I тут мяне на хвiлiну прарвала. Не адчуваючы, што паeтараю словы
Свецiловiча, я выпалie:
-- Няхай заб'юць -- i мертвым прыцягнуся сюды!..
Нiчога не адказала, толькi зноe паклала руку мне на рукаe, моeчкi
глянула e вочы, пайшла. Я застаeся адзiн.
Можна было меркаваць, што сонца зрабiла адно абяртанне (я eжываю слова
"меркаваць" толькi таму, што сонца не паказвалася з-за хмар), калi я апоeднi
з'явieся e павет. Гэта быe плоскi, як праснак, гарадок, горшы за самае
дрэннае мястэчка, i аддзялялi яго ад яноeскага наваколля толькi верст
васемнаццаць -- дваццаць чэзлых лясоe. Конь мой цокаe капытамi па брудных
вулiцах, вакол былi замест хат нейкiя куратнiкi, i адзiным, што адрознiвала
гэта ад вескi, былi паласатыя будкi, ля якiх стаялi вусатыя цэрберы e
латаных мундзiрах, ды яшчэ дзве-тры каменныя крамы на высокiх арках. Худыя
яeрэйскiя козы iранiчнымi вачыма глядзелi на мяне з гнiлых стрэх.
Затое трохi далей узвышалiся магутныя замшэлыя муры даeняй унiяцкай
царквы з дзвюма вялiзнымi стральчастымi вежамi над чатырохкутнiкам змрочнай
каменнай плебанii.
I над усiм гэтым вiсела такая самая, як i паeсюль, брыдота запусцення:
на дахах, памiж рабрыстых лат, раслi даволi вялiкiя бярозкi.
На галоeнай плошчы бруд быe па калена, перад абшарпаным шэрым будынкам
павятовага суда, амаль на ганку, ляжала штук шэсць свiней, якiя дрыжалi ад
холаду i часам рабiлi дарэмныя спробы падлезцi пад сябровак, каб сагрэцца.
Гэта кожны раз суправаджалася эксцэсамi e выглядзе пакрыeджанага рохкання.
Я прывязаe каня да канавязi i падняeся па рыпучых прыступках у калiдор,
дзе кiсла пахла папяровым пылам, чарнiлам i мышамi. Дзверы e канцылярыю,
абабiтыя пашарпанай цыратай, ледзь адарваe, так яны набраклi. Увайшоe i
спачатку нiчога не разгледзеe: такое скупое, у тытуневым дыме, святло
прабiвалася праз вузкiя маленькiя вокны. Лысы скурчаны чалавечак, у якога
ззаду з прарэхi выбiваeся хвосцiк кашулi, узвеe на мяне вочы i лыпнуe iмi.
Тут я вельмi здзiвieся: верхняе павека засталося нерухомым, а нiжняе закрыла
eсе вока, як у жабы. Я назваe сябе.
-- Вы з'явiлiся? -- здзiвieся чалавек-жаба. -- А мы...
-- А вы думалi, -- працягнуe я, -- што я не з'яeлюся e суд, ад'еду
адсюль, уцяку. Вядзiце мяне да вашага суддзi.
Пратакалiст вылез з-за канторкi i патопаe перада мною e глыб гэтага
дымнага пекла.
У наступным пакоi за вялiкiм сталом сядзелi тры чалавекi e сурдутах,
зашмальцаваных да таго, што нагадвалi стары мультан.
Твары павярнулiся да мяне, i я заeважыe у вачах аднолькавы выраз
хцiвасцi, здзieлення перад тым, што я eсе ж з'явieся, i нахабства.
Гэта былi суддзя, пракурор i адвакат, адзiн з тых "аблакатаe", што
абдзiралi клiентаe як лiпку, а пасля здраджвалi. Галодны, хцiвы i прадажны
судовы кручок з галавою, падобнай на агурок.
I наогул гэта былi не бацькi i не дзецi судовай рэформы, а хутчэй
пад'ячыя дапятроeскiх часоe.
-- Пан Беларэцкi, -- мятым голасам прагаварыe суддзя, -- мы ажыдалi
вас. Очань прыемна... Мы паважаем людзей са сталiчным бляскам. -- I ен, не
запрашаючы мяне сесцi, утаропieся e нейкую паперку. -- Вы, навернае,
ведаеце, што зрабiлi что-та падобнае да крымiналу, кагда пабiлi прыстава за
какой-та нявiнны жарт? Гэта -- дзействiе eгалоeна наказуемае, iба какурат
супярэчыць норавам нашага наваколля, а такжа i зводам законаe iмперыi
Расейскай.
I ен паглядзеe на мяне праз акуляры з вельмi ганарлiвым выглядам. н
быe цалкам задаволены, гэты нашчадак Шамякi, задаволены тым, што чынiць суд
i расправу e павеце.
Я зразумеe, што, калi я не наступлю яму на мазоль, я загiнуe. Таму я
прысунуe да сябе крэсла i сеe на яго верхам.
-- Мне здаецца, што e яноeскiм наваколлi трохi забылiся на
далiкатнасць. Таму я сяду сам.
Пракурор, ветлiвы малады чалавек з сiнякамi пад вачыма, як быццам ад
ганебнай хваробы, суха сказаe:
-- Пра далiкатнасць пану трэба моeчаць. Вы з'явiлiся сюды i адразу
парушылi спокуй мiрных абыватэляe. Скандалы, збуйства, спроба завязаць дуэлю
са смяротным канцом на бале e шаноeнай панi Яноскей. I, да таго ж, палiчылi
за годнае пабiць палiцэйскега чына пры выкананнi службовых абовензкув.
Чужак, а лезеце e наша жыце...
Халоднае шаленства заварушылася e мяне недзе пад сэрцам.
-- Брудныя жарты e хаце, у гаспадара якой ясi, трэба караць не бiзуном
па твары, а сумленнай куляю. н абражае гонар людзей, якiя бездапаможныя
перад iм, не могуць адказаць. Суд павiнен займацца менавiта такiмi справамi,
змагацца за справядлiвасць. Вы кажаце пра мiрных абывацеляe. Чаму ж вы не
звяртаеце eвагi на тое, як гэтых мiрных абывацеляe забiваюць невядомыя
злачынцы. Вашу акругу тэрарызуюць, а вы седзiце тут са сваiмi eваходзячымi i
сыходзячымi... Ганьба!
-- Размова пра забойства гасударственава праступнiка, а аднака
абыватэля i шляхцiца Свецiловiча будзе весцiся не з вамi, -- зарыпеe суддзя.