i зайграe у шкле, запалie у iм дзесяткi рознакаляровых агеньчыкаe.
Гаспадыня, напэeна, заeважыла мой позiрк i сказала:
-- Гэта eсе апошняе з тых трох прыбораe, якiя засталiся ад продка,
Рамана Жысь-Яноeскага. Але ходзiць недарэчнае паданне, быццам гэта падарунак
яму... ад караля Стаха.
Праeда, сення яна неяк пажвавела, здавалася нават не такой непрыгожай,
вiдаць, ей падабалася новая роля.
Мы выпiлi вiна i паелi, амаль увесь час размаeляючы. Вiно было
чырвонае, як гранат, i надзвычай добрае. Я зусiм развесялieся, смяшыe
гаспадыню, i нават у яе з'явiлiся на шчоках дзве не вельмi здаровыя ружовыя
плямы.
-- А чаму вы дадалi да прозвiшча вашага продка гэты прыдомак "жысь"?
-- Даeняя гiсторыя, -- зноe змрочна сказала яна. -- Справа як быццам
была на паляваннi. Да глухаватага караля са спiны бег зубр, i пабачыe гэта
адзiн Раман. н крыкнуe яму: "Жысь!" -- гэта па-нашаму, мясцоваму, значыць
"сцеражыся!", i кароль павярнуeся, але, адбягаючы eбок, упаe. Тады Раман, з
рызыкай забiць караля, стрэлам трапie зубру e вока, i той павалieся амаль
побач з каралем. Пасля гэтага e наш герб далi пiшчаль, а да прозвiшча
прыдомак "жысь".
-- Такiя выпадкi маглi быць у тыя часы, -- сцвердзie я. -- Прабачце, я
прафан у геральдыцы. Яноeскiя, мне здаецца, вядуцца на нашай зямлi з
дванаццатага стагоддзя?
-- З трынаццатага, -- сказала яна. -- I лепей бы яны не вялiся. Гэтыя
законы роду чыстае глупства, але супраць iх не пойдзеш. Гэтыя камiны, гэта
правiла абавязкова жыць у гэтым доме камусьцi з нашчадкаe, забарона
прадаваць яго. А, мiж iншым, мы жабракi. I дом гэты -- жахлiвы дом. I на нас
як праклен якi ляжыць. Двойчы пазбаeлялi герба, труцiлi. Амаль нiхто з
продкаe не памер сваей смерцю. Вось гэтага e чырвоным плашчы жыeцом адпелi e
царкве, вось гэтая жанчына з непрыемным тварам, наша дальняя сваячка,
Дастаеeская (мiж iншым, адзiн з продкаe славутага пiсьменнiка), забiла мужа
i ледзь не знiшчыла пасерба, яе засудзiлi да страты. Што зробiш, нашчадкам
за eсе гэта трэба плацiць, i на мне род Яноeскiх згiне. А як мне хочацца
часам на цеплае сонца, пад шаты сапраeдных дрэe, якiя тут не растуць. Мне
часам сняцца яны -- маладыя, вялiзныя, пышныя, як зяленае воблака. I воды,
такiя светлыя, такiя поeныя, што дух займае, што спыняецца ад шчасця сэрца.
А тут гэтыя агiдныя ялiны, дрыгва, змрок...
Полымя камiна наружовiла яе твар. За вокнамi eжо залягла глыбокая
чорная ноч, i, вiдаць, пачалася злiва.
-- Ах, пан Беларэцкi, я такая шчаслiвая, што вы тут, што есць поруч
чалавек. Звычайна я e такiя вечары голасна спяваю, але я i песень добрых не
ведаю, усе старыя, з рукапiсных кнiг, сабраных дзедам. I там жахi: чалавек
цягне па расянцы чырвоны след, а звон, якi даeно патануe у дрыгве, гучыць па
начах, гучыць...
Прыходзяць днi, адыходзяць днi... --
заспявала яна глыбокiм дрыжачым голасам. --
Прыходзяць днi, адыходзяць днi,
На святло наплывае цень.
Б'ецца Сказко з Кiрдзяем Пацуком,
Б'ецца i ноч i дзень.
Кроe ад напругi з пазногцяe бяжыць,
З шабляe полымя мечуць паны,
I eпаe Сказко, i паклiкаe ен:
"Дзе ж вы, другi?" Не чуюць яны.
Любка Юр'еeна eчула голас яго,
Пазбiрала свой моцны род.
I "пабеглi есмо" на конях яны
Да далекiх рудых балот.
-- А далей дрэнна. Не хачу спяваць. Толькi i добра, што апошнiя радкi:
I яны пiлi адзiн аднаго,
I яны у згодзе жылi.
Пакуль сонца ззяла над грэшнай зямлей,
Пакуль разам у дол не сышлi.
Я быe глыбока, ад усяго сэрца расчулены. Такое пачуцце бывае толькi
тады, калi чалавек глыбока верыць у тое, пра што спявае. I якая цудоeная
старая песня!
А яна раптам уткнулася тварам у далонi i зарыдала. Дальбог, сэрца мае
аблiлося крывею. Што зробiш, я наогул недаравальна жаласлiвы.
Не памятаю, якiмi словамi я яе суцяшаe.
Паважаны чытач, да гэтага самага месца я быe, так бы мовiць, суровым
рэалiстам у сваiм апавяданнi. Вы ведаеце, я не вялiкi ахвотнiк да раманаe у
духу мадам Радклiф i першы не паверыe бы, каб хтосьцi расказаe мне такое.
Тон майго апавядання рэзка мяняецца.
Паверце мне, каб усе гэта было выдумкай -- я б выдумаe гэта зусiм
iначай. У мяне eсе ж добры густ, а такога нiводны з паважаючых сябе
раманiстаe не насмелieся б прапанаваць сур'езным людзям.
Але я распавядаю шчырую праeду. Мне нельга хлусiць, а гэта для мяне
занадта свае, занадта важлiвае. Таму буду распавядаць, як яно было.
Мы сядзелi некаторы час моeчкi; камiн дагараe, i цемра пасялiлася па
кутах вялiзнай залы, калi я глянуe на яе i спалохаeся: такiя шырокiя былi e
яе вочы, так дзieна нахiлена галава. I зусiм не было бачна вуснаe, так яны
збялелi.
-- Чуеце?
Я прыслухаeся. У мяне тонкi слых, але толькi праз хвiлiну я пачуe тое,
што чула яна.
Недзе e калiдоры, злева ад нас, трашчаe пад нечымi крокамi паркет.
Хтосьцi iшоe доeгiмi бясконцымi пераходамi, i крокi то зацiхалi, то
з'яeлялiся зноe.
-- Чуеце? Топ-топ-топ...
-- Надзея Раманаeна, што з вамi, што такое?!
-- Пусцiце мяне... Гэта Малы Чалавек... Гэта зноe ен... Па маю душу.
З усяго гэтага я зразумеe толькi тое, што e гэтым доме чыняцца нейкiя
недарэчныя жарты, што тут нейкi вiсус палохае жанчыну.
Не зважаючы на тое, што яна схапiла мяне за рукаe, iмкнучыся затрымаць,
я схапie камiнную качаргу i кiнуeся па сходах да калiдора. Гэта было справай
хвiлiны, i я расчынie нагою дзверы. Вялiзны калiдор быe напаeцемны, але я
добра бачыe, што e iм нiкога не было. Так, нiкога не было. Былi толькi
крокi, якiя гучалi па-ранейшаму трохi няeпэeнена, але гучна. Яны былi зусiм
блiзка ад мяне, але патрохi аддалялiся e другi канец калiдора.
Што заставалася рабiць? Ваяваць з тым, каго не бачыш? Я ведаe, што гэта
дарэмная справа, але я стукнуe качаргою проста e тое месца, адкуль чулiся
крокi. Качарга прарэзала пустое паветра i са звонам упала на падлогу.
Смешна? Мне было e той час, як вы здагадваецеся, не да смеху. У адказ
на мой дастахвальны i рыцарскi eдар нешта жаласна i глуха застагнала, пасля
пачулiся яшчэ два-тры крокi -- i eсе сцiхла.
Толькi тут я eспомнie, што гаспадыня засталася адна e гэтай вялiзнай
цемнай зале, i заспяшаeся да яе.
Я чакаe, што яна страцiла прытомнасць, звар'яцела ад жаху памерла, але
толькi не таго, што пабачыe. Яноeская стаяла ля камiна, i твар яе быe
суровы, змрочны, амаль спакойны, толькi з тым самым незразумелым выразам у
вачах.
-- Дарэмна вы кiнулiся туды, -- сказала яна. -- Вы, вядома, нiкога не
пабачылi. Я ведаю, бо бачу яго толькi я i часам яшчэ ахмiстрыня. Берман
бачыe яго.
-- Каго "яго"?
-- Малога Чалавека Балотных Ялiн.
-- А гэта што такое?
-- Не ведаю. Але ен з'яeляецца, калi e Балотных Ялiнах хтосьцi павiнен
памерцi наглай смерцю. н можа хадзiць яшчэ год, але дачакаецца свайго.
-- Магчыма, -- няeдала пажартаваe я. -- Будзе сабе хадзiць яшчэ год
семдзесят, пакуль вас не пахаваюць праeнукi.
Яна рэзка адкiнула галаву:
-- Я ненавiджу тых, хто жэнiцца. I не смейце жартаваць з гэтым. Гэта
занадта сур'езна. Так загiнула восем маiх продкаe, -- гэта толькi тыя, пра
каго запiсалi, -- i заeжды e запiсах упамiнаюць Малога Чалавека.
-- Надзея Раманаeна, не хвалюйцеся, але нашы продкi верылi, мiж iншым,
i e ведзьмакоe таксама. I заeжды знаходзiлiся людзi, якiя клялiся, што
бачылi iх.
-- А бацька? Мой бацька? Гэта не запiсы, гэта чула, гэта бачыла я сама.
Бацька быe атэiст, але e Малога Чалавека i ен верыe да таго самага часу,
пакуль яго не даканала дзiкае паляванне. Я чула, разумееце?! Тут вы мяне не
пераканаеце. Гэтыя крокi гучалi e нашым палацы перад яго смерцю амаль кожны
дзень.
Што мне было рабiць? Пераконваць яе, што гэта была слухавая
галюцынацыя? Але я не галюцынiраваe, я выразна чуe крокi i стогн. Казаць,
што гэта нейкi стары акустычны эфект? Не ведаю цi дапамагло б гэта, хоць
палова чутак пра прывiды e старых будынках грунтуецца менавiта на такiх
фокусах. Напрыклад, вядомы прывiд палаца Любамiрскiх у Дуброeне выявieся
нарэшце сасудам з ртуццю i залатымi манетамi, якi невядомы жартаeнiк год за
сто да адкрыцця таямнiцы замураваe у комiн якраз у тым месцы, дзе ен
выходзie на сонечны прыпек. Варта было начному холаду начаць змяняцца на
дзенную спякоту, як амаль ва eсiх пакоях другога паверха пачыналiся дзiкi
лямант i шоргат.
Але хiба пераканаеш у гэтым дурненькае дзяeчо? Таму я з важным выглядам
спытаe:
-- А хто ен такi, якi ен, гэты Малы Чалавек Балотных Ялiн?
-- Я яго бачыла тройчы i eсе наводдаль. Аднойчы гэта было перад самай
смерцю бацькi. Двойчы -- нядаeна. А чула, можа, сотню разоe. I я не
спалохалася, толькi апошнi раз, можа... трошкi. Я пайшла да яго, але ен
знiк. Гэта сапраeды малы чалавек, можа, па грудзi мне, ен худы i нагадвае
заморанага дзiценка. У яго сумныя вялiкiя вочы, надта доeгiя рукi i
ненатуральная выцягнутая галава. Апрануты ен, як дзвесце год таму, але на
заходнi манер. Вопратка зяленая. н звычайна зварочваe ад мяне за паваротку
калiдора i, пакуль я дабягала, знiкаe, хоць гэты калiдор зусiм глухi. Там
есць толькi пакой з даeно закiнутым рызманом. Але ен забiты дзюймовымi
цвiкамi: мы назнарок пасля спрабавалi адчынiць -- нельга.
Мне стала вельмi шкада яе. Няшчасная, напэeна, проста была на шляху да
вар'яцтва.
-- I гэта яшчэ не eсе, -- насмелiлася яна. -- Можа, трыста год не было
e гэтым палацы Блакiтнай Жанчыны -- бачыце, вось той, што на партрэце.
Сямейныя паданнi казалi, што яна задаволiла прагу помсты, але я не верыла.
Гэта была не такая асоба. Калi яе e 1501 годзе цягнулi на страту, яна
крыкнула мужу: "Косцi мае не супакояцца, пакуль не здохне апошняе змеяня
гэтай пароды". I пасля амаль сто год ад яе не было паратунку: то чума, то
невядома кiм падкiнутая e кубак атрута, то смерць ад невядомага начнога
жаху. Яна кiнула помсцiць толькi прапраeнукам... Але зараз я ведаю, што яна
трымае слова. Не так даeно яе пабачыe Берман на забiтым балконе, бачылi i
другiя. Не бачыла адна толькi я, але гэта яе звычай, спачатку паказвацца
iншым, а таму, каму трэба, толькi e часiну смерцi... Мой род знiкне на мне,
я гэта ведаю. Нядоeга засталося чакаць. Яны будуць задаволены.
Я eзяe яе руку i моцна сцiснуe, жадаючы прывесцi яе да прытомнасцi,
чымсьцi адцягнуцть ад гэтых слоe, якiя яна казала, быццам у сне.
-- Вы не павiнны непакоiцца. Калi на тое пайшло, я таксама зацiкавieся
гэтым. Зданям не месца e век пары. Я клянуся вам, што тыя два тыднi, што мне
засталося тут быць, я прысвячу гэтаму. Ч-чорт, бязглуздзiца нейкая! Толькi
не бойцеся.
Яна eсмiхнулася слабай цiхай усмешкай.
-- Што вы... я прывыкла. Такое тут робiцца кожную ноч.
I той самы незразумелы для мяне выраз на твары, якi так псаваe яе
аблiчча. Толькi тут я зразумеe яго. Гэта быe жах, застарэлы цемны жах. Не
той жах, якi прымушае на хвiлiну eстаць дыбарам валасы, а жах, якi
настойваецца гадамi, якi становiцца нарэшце звыклым станам для арганiзма, ад
якога не пазбаeляюцца нават у сне. Нябога была б, можа, i нядрэнная сабою,
каб не гэты eстойлiвы цемны жах.
А яна, нягледзячы на тое,што я быe блiзка, аж насоeвалася блiжэй да
мяне, толькi каб не бачыць спiною чакаючай цемры.
-- Ах, пан Беларэцкi, гэта жахлiва. Чым я вiнаватая, што павiнна
адказваць за грахi дзядоe? А на гэтыя слабыя плечы лег увесь цяжар без
астачы. н лiпкi i цемны. Каб вы ведалi, колькi крывi, забойстваe, сiрочых
слез, звычайнага бруду на кожным шляхецкiм гербе! Колькi забiтых, зашмаганых
да смерцi, пакрыeджаных! Мы не маем права на iснаванне, нават самыя
сумленныя, самыя лепшыя. У нашых жылах не блакiтная, а брудная кроe. Няeжо
вы думаеце, што eсе мы, да дваццатага калена, не павiнны адказваць за гэта,
адказваць жахам, галечай, смерцю? Мы былi такiя абыякавыя да народа, якi
пакутаваe з намi поруч i ад нас, мы лiчылi яго быдлам, мы лiлi вiно, а яны
лiлi кроe. Яны не бачылi нiчога, акрамя дрэннага хлеба. Пан Дубатоeк, мой
сусед, аднойчы прыехаe да бацькi i распавеe анекдот пра тое, як мацi-сялянка
прывяла сына да пана i той пачаставаe iх калдунамi з мясам. Дзiценак спытаe,
што гэта такое. Мацi, па вясковай далiкатнасцi, штурхнула яго нагою i
шапнула: "Маeчы!" Дзiценак з'еe тое, што было на талерцы, пасля eздыхнуe i
цiха сказаe: "А я дзесяць маeчоe з'еe". Усе, хто слухаe анекдот, смяялiся, а
я здатная была даць Дубатоeку ляпасу. Гэта не смешна, калi дзецi нiколi e
вочы не бачылi калдуноe, нiколi-нiколi не елi мяса. У iх рэдкiя валасы,
крывыя ногi, у чатырнаццаць год гэта зусiм дзецi, а e дваццаць пяць -- дзяды
са зморшчанымi старэчымi тварамi. Як iх нi гадуй -- яны народзяць такiх
самых дзяцей, калi наогул народзяць. Яны адказвалi нам паeстаннямi, лютавалi
e гэтых паeстаннях, бо да гэтага цярпелi цэлае стагоддзе нечуваную крыeду. I
мы пасля страчвалi iх. Вось гэты, на сцяне, у бабровым футры, закатаваe
нават свайго стрыечнага брата, якi стаe на бок вашчылаeцаe. Прозвiшча брата
было Агей Грынкевiч-Яноeскi.
Якiя мы былi абыякавыя. Такiя самыя двухногiя, як мы, елi траву, хоць
край наш, шчодры i багаты, лепшы на зямлi, нiколi не прымусiць чалавека
памерцi ад нястачы ежы. Мы гандлявалi радзiмай, прадавалi яе хцiвым
суседзям, а сяляне любiлi яе, сваю мачыху, i... падыхалi ад бясхлеб'я. I хто
абвiнавацiць iх, калi яны возьмуць вiлы i eваб'юць iх нам у грудзi? Мне
здаецца, што нават праз сто год, калi eсе мы вымрам, калi нашчадкi гэтых
няшчасных выпадкова адшукаюць нейкага шляхцiца -- яны будуць мець поeнае
права забiць яго. Зямля не для нас.
Я глядзеe на яе са здзieленнем. Гэты запал, гэта натхненне eласным
словам зрабiлi яе твар незвычайным. Я толькi тут зразумеe, што нiякая яна не
непрыгожая, што перада мною незвычайная дзяeчына, прыгожая дзieнай, трохi
вар'яцкай прыгажосцю. Ух! Якая гэта была прыгажосць!!! Напэeна, такiмi былi
нашы старажытныя "прарочыцы", якiя бiлiся e атрадах Мурашкi i Мужыцкага
Хрыста. Гэта была прыгажосць незямная, замучаная з горкiмi вуснамi i
вялiкiмi чорнымi сухiмi вачыма.
I раптам... усе гэта знiкла. Перада мною зноe сядзеe той самы заморак.
Толькi я eжо ведаe, якая яна на самай справе.
-- I eсе ж мне вельмi, вельмi не хочацца памiраць. Я так хачу сонца,
iншых, не бачаных мною лугоe, дзiцячага смеху. Я вельмi жадаю жыць, хоць i
не маю на гэта права. Толькi гэта i дало мне магчымасць вытрымаць гэтыя два
гады, хоць выйсця няма. Тут начныя крокi. Малы Чалавек, Блакiтная Жанчына. Я
ведаю, я памру. I eсе гэта дзiкае паляванне караля Стаха. Каб не яно -- мы,
магчыма, яшчэ жылi б. Яно заб'е нас.
I яна змоeкла, змоeкла на цэлую гадзiну, пакуль не прыйшоe час iсцi па
пакоях.
I калi да гэтага вечара я быe абыякавы да гэтай заморанай шляхцяначкi,
дык пасля яе палкiх слоe зразумеe, што нейкiм дзiвам з яе атрымаeся
сапраeдны чалавек. Гэтаму чалавеку трэба было абавязкова дапамагчы.
I, лежачы e цемры з адкрытымi вачыма, я амаль да ранку думаe, што калi
eчора я вырашыe ехаць праз два днi з брыдкага месца i далей ад радавiтай
гаспадынi, дык зараз я застануся тут на тыдзень, два, тры, на месяц, каб
разгадаць усе гэтыя таямнiцы i вярнуць сапраeднаму чалавеку заслужаны iм
спакой.
Першае, што я зрабie наступнага дня, гэта ададраe дошкi ад дзвярэй таго
адзiнага закалочанага пакоя, у якiм толькi i мог знiкнуць Малы Чалавек, калi
ен быe iстотай з плоцi i крывi. Цвiкi заржавелi, фiленгi на дзвярах былi
цэлымi, у пакоi ляжаe пласт пылу на тры пальцы. Там нiхто не мог схавацца, i
я зноe закалацie дзверы. Пасля я абследаваe усе пакоi e другiм крыле i
пераканаeся, што схавацца там няма дзе. Над калiдорам, дзе я чуe крокi, была
гара, на якой таксама не было слядоe. Справа былi дзверы e мой пакой i пакой
гаспадынi, глухi мур i за iм парк.
Ад усяго гэтага e мяне пачало круцiцца e галаве. Няeжо сапраeды iснуе
на свеце нешта зверхразумовае? З гэтым я, загартаваны "афеiст", нiяк не мог
згадзiцца.
Мне прыйшла e галаву думка, што трэба пайсцi e бiблiятэку i даведацца
нарэшце, што гэта за дзiкае паляванне, пра якое мне было нязручна распытваць
гаспадыню. Дарэчы, я спадзяваeся адшукаць там якi-небудзь стары план дома,
каб пасля распачаць метадычныя пошукi. Я ведаe, што e нашых старых палацах
бывалi часам так званыя "слухаeкi", гэта значыць таемныя прабоi e мурах. У
iх звычайна былi замураваны "галаснiкi", -- асобай формы гарлачы, што
eзмацнялi гукi, -- i гаспадар мог, знаходзячыся e другiм канцы палаца, добра
чуць, што гавораць госцi або слугi e гэтым канцы.
Магчыма, i тут было нешта падобнае. Якая-небудзь ахмiстрыня хадзiла
eначы на першым паверсе, а крокi яе былi чутны тут. Гэта была слабая надзея,
але чаго не здараецца...
I я накiраваeся e бiблiятэку, якая размяшчалася e бельэтажы, мiж першым
i другiм паверхамi, у асобным крыле.
Рэдка мне здаралася бачыць такiя запушчаныя пакоi. Паркет выбiты,
вялiзныя вокны e пыле, люстры на столi e пыльных чахлах. Вiдаць, гэта была
самая старажытная частка дома, "замчышча", вакол якога пасля eзнiк сам
палац. Гэта прыйшло e маю галаву, калi я пабачыe перад самай бiблiятэкаю
дзieны пакой. I тут быe камiн, але такi вялiзны, што зубра можна было
засмажыць, i нават гнезды ад пожагаe яшчэ засталiся на яго сценах. Вокны
маленькiя, з каляровых шкельцаe, сцены груба атынкаваныя; на столi
перакрыжоeваюцца цяжкiя квадратныя бэлькi, укрытыя закуранай разьбою. А на
сценах старая грубая зброя.
Словам, гэта быe пакой тых "добрых старых часоe", калi паны разам з
хлопамi збiралiся e адну залу i сядзелi зiмовымi вечарамi пры вогнiшчы. Панi
i чаляднiцы пралi, пан гуляe з хлопцамi e "дваццаць пальцаe" або e косцi.
Ах, iдылiчныя старыя часы! I куды, нашто вы толькi знiклi? Праeда, пасля мiж
адным i другiм магло здарыцца такое, што -- толькi паслухаеш -- кроe
ледзянее i жыць не хочацца, але ж гэта глупства, на гэта зважаюць толькi
сентыментальныя хлюпiкi.
Прабачце мне, шаноeныя чытачы, што я не магу прайсцi мiма нiводнага
пакоя, каб не распавясцiць пра яго. Што паробiш, на старасцi год чалавек
робiцца балбатлiвы. I, да таго ж, вы такога нiколi не бачылi i не пабачыце.
Магчыма, камусьцi будзе цiкава.
Бiблiятэка была пад стыль перадпакоя. Высокiя скляпеннi, вокны на
калонках, крэслы, абабiтыя рудой ад старасцi скурай, вялiзныя шафы моранага
дубу i кнiгi, кнiгi, кнiгi.
Ну, як прайсцi паeз iх i не сказаць вам хаця пару слоe! У мяне слiна
цячэ ад адных успамiнаe. Даeнiя пергаментныя кнiгi, кнiгi на першай порыстай
паперы, кнiгi на жоeтай ад старасцi, гладкай iльснянай паперы. Кнiгi ХVII
стагоддзя, якiя адразу адгадаеш па гатунку скуры на вокладках. Рудая скура
вокладак ХVIII стагоддзя; драeляныя дошкi, абцягнутыя тонкай чорнай скурай,
на вокладках кнiг ХVI стагоддзя.
I назвы, Божа, якiя назвы! "Катэхiзiс роускi", "Сапраeдная хронiка Яна
Збароeскага", "Варлам-iндзеянiн", "Прытча пра славiя", старыя шастадневы,
"Пчала працавiтая", рукапiсныя зборнiкi старых легенд, "Gista Romanorum" з
двухсот апавяданннe, "Трышчан i Iзота", "Бава" e беларускiм варыянце,
"Анафегмы", "Прамова Мялешкi" -- гэта быe скарб. А больш новыя манерныя
кнiгi з доeгiмi назвамi накшталт: "Плаценне амурнае, або тысяча спосабаe,
якiмi адарыраваны кавалер свой прадмет да згоды з амурнай пажадлiвасцю сваей
прывесцi можа". Але хопiць, iначай я рызыкую нiколi не скончыць свайго
апiсання.
Я так захапieся кнiгамi, што не адразу заeважыe у пакоi другога
чалавека. А ен мiж тым узняeся з крэсла i чакальна глядзеe на мяне, трохi
нахiлieшы галаву. На вуснах ягоных была прыемная eсмешка, вялiкiя вочы
ласкава eсмiхалiся. Адной рукою ен сарамлiва прытрымлiваe на жываце халат.
Мы адрэкамендавалiся.
-- Андрэй Беларэцкi.
-- Iгнась Берман-Гацэвiч, упраeляючы, -- сказаe ен цiхiм ветлiвым
голасам.
Мы селi. Я глядзеe на гэтага чалавека, зацiкаeлены. Што магло трымаць
яго e жахлiвых Балотных Ялiнах? Грошы? Iх не было. А ен, як быццам iмкнучыся
адказаць на мае думкi, сказаe:
-- Бачыце, якiя кнiгi. Дзеля iх i трымаюся тут. Кнiгалюб.
Кнiгалюб быe невысокi, дрэнна збiты чалавек. Твар яго, мяккi i
пяшчотны, занадта мяккi для мужчыны трыццацi пяцi год, быe румяны нежывым
румянцам, як на фарфоравай ляльцы. I наогул ен быe занадта "лялечны".
Вялiкiя шэрыя вочы, доeгiя вейкi, роeны прамы носiк, тонкiя, прыемна
складзеныя вусны. Пастушок з табакеркi. I барада e яго расла слабая, як у
многiх беларусаe з нездаровых балотных мясцiн.
-- Вы, напэeна, з паeночнай Меншчыны? -- спытаe я.
-- О, пан не памыляецца, не, -- сказаe ен. -- Да гэтага жыe у
губернскiм горадзе. А зараз тут.
Калi б у мяне спыталi, якая рыса гэтага чалавека перш за eсе кiдаецца e
вочы, я б сказаe: "Старамодная галантнасць". н быe цудоeна выхаваны, гэты
ляленыш, выхаваны e духу правiнцыяльнай шляхецкай гжэчнасцi, якая смяшыць
нас. Калi глядзiш на такiх людзей -- так i здаецца, што e iх сям'i дзецi,
гуляючы e схованкi, хавалiся пад шырачэзную, у шэсць полак, шарсцяную сукню
бабулi, якая -- бабуля, а не сукня -- вязала панчохi або цыравала новыя
шкарпэткi, каб не так хутка прадзерлiся.
I, аднак, гэта eражанне хутка рассейвалася. Нешта
пурытанскi-чапурыстае, жарсткавае было e гэтых вачах, у падцiснутых вуснах.
Але таго, што дадзена, не адбярэш. Гэта быe сапраeды абазнаны e кнiгах
чалавек. Праз дваццаць хвiлiн размовы я зразумеe гэта, мала таго,
пераканаeся, што гэты самавук ведае старажытную лiтаратуру не горш, як я,
чалавек з унiверсiтэцкай адукацыяй.
Таму я навеe размову на дзiкае паляванне. У Бермана вусны склалiся, як
курыная дупка.
-- Чаму пан цiкавiцца гэтым?
-- Я этнограф.
-- О, тады вядома, вядома. Але мая сцiплая асоба не можа расказаць
гэтага так, як трэба для высокага госця. Мы лепей дамо слова пажоeклым
старонкам кнiг. Пан разбiраецца e лiтаратурнай мове ХVII стагоддзя?
н адчынie адну з шафаe артыстычным рухам (пальцы e яго былi тонкiя i e
два разы даeжэй за нармальныя), узняeшы воблачка пылу.
I вось на маiх каленях ляжаe вялiзны том, спiсаны калiграфiчна
дробнымi, рудымi ад старасцi лiтарамi.
"Року цiсеча шэсць сот першага не было спакою на гэтай зямлi. Толькi
што копны суддзя Балвановiч справу разгледзеe пра забiцце i атрутны морд
праз хлопаe пана лiтасцiвага iхняга Янука Бабаеда. I e iншых мясцiнах
такаждзе спакою не было. Дубiна да места Вiцебскага падыходзie, пад Крычавам
i Мсцiславам i e нас хлопы морд, i забойства, i шкоду чынiлi. Чатырнаццаць
паноe забiлi. Iж без бытнасцi нашае, казалi, яшчэ траiх бiлi так, што ад
таго бiцця не ведалi, яко жывы будуць".
Але вам, напэeна, цяжка чытаць такое. Таму я проста пераскажу вам змест
гэтай старой легенды.
Справа была e тым, што e тыя часы бунтавалi не толькi хлопы. Бунтавала
i старажытная беларуская шляхта, пакрыeджаная новымi парадкамi. У ваколiцах
Балотных Ялiн было асаблiва неспакойна. Тут, у Хаданоeскай пушчы, сядзеe
кульгавы бацька Яраш Штамет, якi падтрымлiваe вельмi радавiтага беларускага
пана Стаха Горскага, што быe у сваяцтве праз продкаe колiшняму князю
вiленскаму Аляксандру. Гэты малады i славалюбiвы чалавек паставie перад
сабою мэту: дабiцца самастойцасцi. Для гэтага былi eсе прадумовы:
каралеeская кроe, якая цякла e яго жылах (тады на гэта вельмi зважалi),
падтрымка навакольнага панства, вялiзныя вайсковыя сiлы, падтрымка
праваслаeных i "лясных братоe", талент воiна, а галоeнае -- жахлiвая галеча,
цалкам безнадзейнае iснаванне сялян. Маладога кiраeнiка па eсiм наваколлi
называлi eжо, не саромячыся, каралем.
Але ен пакуль што збiраe сiлы i дыпламатычна туманie вочы прадстаeнiкам
дзяржаeнай улады. Сiлы яго, як казаe рукапiс, дасягалi eжо васьмi тысяч
коннiкаe, якiя часткова хавалiся e пушчы, часткова знаходзiлiся пры яго
палацы.
Нарэшце глыбокай восенню 1602 года eсе было гатова. Па навакольных
цэрквах сяляне eзялi прысягу каралю Стаху, i ен нечаканым ударам авалодаe
моцным замкам у сучасным павятовым гарадку. Чакалi толькi Яраша Штамета з
хлопцамi, а паколькi войска было моцным, а кароль рашучым -- цалкам магло
здарыцца, што e гiсторыю Беларусi была б запiсана новая яскравая старонка.
Не выказваe асаблiвага захаплення каралем Стахам толькi Раман Яноeскi,
моцны магнат, уладар Балотных Ялiн. Кароль падазраваe, што Раман уступie у
заганныя зносiны з гетманам лiтоeскiм i нават рымскай царквою. н папярэдзie
Яноeскага, што гэта небяспечна для яго скончыцца. Яноeскi запэeнie яго e
сваей павазе i адданасцi, i кароль Стах паверыe, нават аблабызаeся з
Раманам, нават змяшаe у кубку сваю i яго кроe, якую пасля выпiлi абодва
дагаворныя бакi. Стах нават даслаe Раману срэбную пасуду.
Невядома, што прымусiла Рамана рашыцца на наступнае. Цi славалюбства,
цi вераломства, цi, можа, яшчэ што. н жа быe сябрам законнаму каралю. н
запрасie караля Стаха на паляванне, i той выехаe да яго са сваiм невялiкiм
паляeнiчым атрадам чалавек у дваццаць. Штамет павiнен быe з'явiцца e замак
назаeтра, часу было досыць. Кароль вырашыe пабавiцца, тым больш што прадмет
палявання быe вельмi спакуслiвы: балотная рысь, iстота, якая нагадвала
памерамi i афарбоeкай тыгра i eжо тады была рэдкай у нашых пушчах, а пасля,
год праз сотню, зусiм знiкла, i пра яе нават забылi.
"I чорную здраду задумаe ен, пан Раман. Хоць i быe кароль Стах мужыцкiм
каралем, хоць i eзняeся супраць божых улад, але хiба не благаславie бы Бог i
яго eладу, каб ен захапie трон дзедзiч сваiх?
I прыехаe кароль Стах у Балотныя Ялiны, i тут яму палац агнямi
eпрыгожылi i пiр зрабiлi. I ен пie i пацяшаeся з панам Раманам i iншымi
панамi, а паноe тых была, можа, сотня i яшчэ тры дзесяткi. А eначы паехалi
яны на паляванне, бо ночы стаялi светлыя, а e такiя ночы балотная рысь
пакiдае сiтнягi, i ходзiць на нашай раeнiне ад Балотных Ялiн аж да eрочышчаe
Курганы i Пнюхi, i ловiць не толькi худобу, але i самотных людзей, -- таму ж
i ненавiдзяць яе eсе, таму i знiшчаюць, што яна -- людажэр: воeк прамiне, i
лясная рысь часцей за eсе прамiне, а балотная не прамiне.
I госцi eсе паехалi, а Раман, з паляваннем караля Стаха, i старым сваiм
верным даездчыкам Аляхно Варонай, i дробным шляхцiцам Дубатоeкам паехалi на
балотную рысь. А ноч такая была, што ледзь месяц свяцie, i смутна eсе было,
i скакалi па балотах, нягледзячы на восень, балотныя сiнiя агнi.
А агнi чалавечыя згаслi e хатах, i, можа, нават Бог, па нявызначанай
мудрасцi сваей, пагасie агнi i e некаторых душах чалавечых. I адбiлiся ад
загоншчыкаe сваiх пан Раман i кароль Стах.
Не паспелi i агледзецца яны, як скокнуe з купiны лемпарт балотны, збie
ударам сваiх грудзей у грудзi каня Рамана i выдраe у каня таго кавалак
жывата з кiшкамi разам, бо такi eжо звычай балотнай рысi. I eпаe пан Раман,
Гаспадыня, напэeна, заeважыла мой позiрк i сказала:
-- Гэта eсе апошняе з тых трох прыбораe, якiя засталiся ад продка,
Рамана Жысь-Яноeскага. Але ходзiць недарэчнае паданне, быццам гэта падарунак
яму... ад караля Стаха.
Праeда, сення яна неяк пажвавела, здавалася нават не такой непрыгожай,
вiдаць, ей падабалася новая роля.
Мы выпiлi вiна i паелi, амаль увесь час размаeляючы. Вiно было
чырвонае, як гранат, i надзвычай добрае. Я зусiм развесялieся, смяшыe
гаспадыню, i нават у яе з'явiлiся на шчоках дзве не вельмi здаровыя ружовыя
плямы.
-- А чаму вы дадалi да прозвiшча вашага продка гэты прыдомак "жысь"?
-- Даeняя гiсторыя, -- зноe змрочна сказала яна. -- Справа як быццам
была на паляваннi. Да глухаватага караля са спiны бег зубр, i пабачыe гэта
адзiн Раман. н крыкнуe яму: "Жысь!" -- гэта па-нашаму, мясцоваму, значыць
"сцеражыся!", i кароль павярнуeся, але, адбягаючы eбок, упаe. Тады Раман, з
рызыкай забiць караля, стрэлам трапie зубру e вока, i той павалieся амаль
побач з каралем. Пасля гэтага e наш герб далi пiшчаль, а да прозвiшча
прыдомак "жысь".
-- Такiя выпадкi маглi быць у тыя часы, -- сцвердзie я. -- Прабачце, я
прафан у геральдыцы. Яноeскiя, мне здаецца, вядуцца на нашай зямлi з
дванаццатага стагоддзя?
-- З трынаццатага, -- сказала яна. -- I лепей бы яны не вялiся. Гэтыя
законы роду чыстае глупства, але супраць iх не пойдзеш. Гэтыя камiны, гэта
правiла абавязкова жыць у гэтым доме камусьцi з нашчадкаe, забарона
прадаваць яго. А, мiж iншым, мы жабракi. I дом гэты -- жахлiвы дом. I на нас
як праклен якi ляжыць. Двойчы пазбаeлялi герба, труцiлi. Амаль нiхто з
продкаe не памер сваей смерцю. Вось гэтага e чырвоным плашчы жыeцом адпелi e
царкве, вось гэтая жанчына з непрыемным тварам, наша дальняя сваячка,
Дастаеeская (мiж iншым, адзiн з продкаe славутага пiсьменнiка), забiла мужа
i ледзь не знiшчыла пасерба, яе засудзiлi да страты. Што зробiш, нашчадкам
за eсе гэта трэба плацiць, i на мне род Яноeскiх згiне. А як мне хочацца
часам на цеплае сонца, пад шаты сапраeдных дрэe, якiя тут не растуць. Мне
часам сняцца яны -- маладыя, вялiзныя, пышныя, як зяленае воблака. I воды,
такiя светлыя, такiя поeныя, што дух займае, што спыняецца ад шчасця сэрца.
А тут гэтыя агiдныя ялiны, дрыгва, змрок...
Полымя камiна наружовiла яе твар. За вокнамi eжо залягла глыбокая
чорная ноч, i, вiдаць, пачалася злiва.
-- Ах, пан Беларэцкi, я такая шчаслiвая, што вы тут, што есць поруч
чалавек. Звычайна я e такiя вечары голасна спяваю, але я i песень добрых не
ведаю, усе старыя, з рукапiсных кнiг, сабраных дзедам. I там жахi: чалавек
цягне па расянцы чырвоны след, а звон, якi даeно патануe у дрыгве, гучыць па
начах, гучыць...
Прыходзяць днi, адыходзяць днi... --
заспявала яна глыбокiм дрыжачым голасам. --
Прыходзяць днi, адыходзяць днi,
На святло наплывае цень.
Б'ецца Сказко з Кiрдзяем Пацуком,
Б'ецца i ноч i дзень.
Кроe ад напругi з пазногцяe бяжыць,
З шабляe полымя мечуць паны,
I eпаe Сказко, i паклiкаe ен:
"Дзе ж вы, другi?" Не чуюць яны.
Любка Юр'еeна eчула голас яго,
Пазбiрала свой моцны род.
I "пабеглi есмо" на конях яны
Да далекiх рудых балот.
-- А далей дрэнна. Не хачу спяваць. Толькi i добра, што апошнiя радкi:
I яны пiлi адзiн аднаго,
I яны у згодзе жылi.
Пакуль сонца ззяла над грэшнай зямлей,
Пакуль разам у дол не сышлi.
Я быe глыбока, ад усяго сэрца расчулены. Такое пачуцце бывае толькi
тады, калi чалавек глыбока верыць у тое, пра што спявае. I якая цудоeная
старая песня!
А яна раптам уткнулася тварам у далонi i зарыдала. Дальбог, сэрца мае
аблiлося крывею. Што зробiш, я наогул недаравальна жаласлiвы.
Не памятаю, якiмi словамi я яе суцяшаe.
Паважаны чытач, да гэтага самага месца я быe, так бы мовiць, суровым
рэалiстам у сваiм апавяданнi. Вы ведаеце, я не вялiкi ахвотнiк да раманаe у
духу мадам Радклiф i першы не паверыe бы, каб хтосьцi расказаe мне такое.
Тон майго апавядання рэзка мяняецца.
Паверце мне, каб усе гэта было выдумкай -- я б выдумаe гэта зусiм
iначай. У мяне eсе ж добры густ, а такога нiводны з паважаючых сябе
раманiстаe не насмелieся б прапанаваць сур'езным людзям.
Але я распавядаю шчырую праeду. Мне нельга хлусiць, а гэта для мяне
занадта свае, занадта важлiвае. Таму буду распавядаць, як яно было.
Мы сядзелi некаторы час моeчкi; камiн дагараe, i цемра пасялiлася па
кутах вялiзнай залы, калi я глянуe на яе i спалохаeся: такiя шырокiя былi e
яе вочы, так дзieна нахiлена галава. I зусiм не было бачна вуснаe, так яны
збялелi.
-- Чуеце?
Я прыслухаeся. У мяне тонкi слых, але толькi праз хвiлiну я пачуe тое,
што чула яна.
Недзе e калiдоры, злева ад нас, трашчаe пад нечымi крокамi паркет.
Хтосьцi iшоe доeгiмi бясконцымi пераходамi, i крокi то зацiхалi, то
з'яeлялiся зноe.
-- Чуеце? Топ-топ-топ...
-- Надзея Раманаeна, што з вамi, што такое?!
-- Пусцiце мяне... Гэта Малы Чалавек... Гэта зноe ен... Па маю душу.
З усяго гэтага я зразумеe толькi тое, што e гэтым доме чыняцца нейкiя
недарэчныя жарты, што тут нейкi вiсус палохае жанчыну.
Не зважаючы на тое, што яна схапiла мяне за рукаe, iмкнучыся затрымаць,
я схапie камiнную качаргу i кiнуeся па сходах да калiдора. Гэта было справай
хвiлiны, i я расчынie нагою дзверы. Вялiзны калiдор быe напаeцемны, але я
добра бачыe, што e iм нiкога не было. Так, нiкога не было. Былi толькi
крокi, якiя гучалi па-ранейшаму трохi няeпэeнена, але гучна. Яны былi зусiм
блiзка ад мяне, але патрохi аддалялiся e другi канец калiдора.
Што заставалася рабiць? Ваяваць з тым, каго не бачыш? Я ведаe, што гэта
дарэмная справа, але я стукнуe качаргою проста e тое месца, адкуль чулiся
крокi. Качарга прарэзала пустое паветра i са звонам упала на падлогу.
Смешна? Мне было e той час, як вы здагадваецеся, не да смеху. У адказ
на мой дастахвальны i рыцарскi eдар нешта жаласна i глуха застагнала, пасля
пачулiся яшчэ два-тры крокi -- i eсе сцiхла.
Толькi тут я eспомнie, што гаспадыня засталася адна e гэтай вялiзнай
цемнай зале, i заспяшаeся да яе.
Я чакаe, што яна страцiла прытомнасць, звар'яцела ад жаху памерла, але
толькi не таго, што пабачыe. Яноeская стаяла ля камiна, i твар яе быe
суровы, змрочны, амаль спакойны, толькi з тым самым незразумелым выразам у
вачах.
-- Дарэмна вы кiнулiся туды, -- сказала яна. -- Вы, вядома, нiкога не
пабачылi. Я ведаю, бо бачу яго толькi я i часам яшчэ ахмiстрыня. Берман
бачыe яго.
-- Каго "яго"?
-- Малога Чалавека Балотных Ялiн.
-- А гэта што такое?
-- Не ведаю. Але ен з'яeляецца, калi e Балотных Ялiнах хтосьцi павiнен
памерцi наглай смерцю. н можа хадзiць яшчэ год, але дачакаецца свайго.
-- Магчыма, -- няeдала пажартаваe я. -- Будзе сабе хадзiць яшчэ год
семдзесят, пакуль вас не пахаваюць праeнукi.
Яна рэзка адкiнула галаву:
-- Я ненавiджу тых, хто жэнiцца. I не смейце жартаваць з гэтым. Гэта
занадта сур'езна. Так загiнула восем маiх продкаe, -- гэта толькi тыя, пра
каго запiсалi, -- i заeжды e запiсах упамiнаюць Малога Чалавека.
-- Надзея Раманаeна, не хвалюйцеся, але нашы продкi верылi, мiж iншым,
i e ведзьмакоe таксама. I заeжды знаходзiлiся людзi, якiя клялiся, што
бачылi iх.
-- А бацька? Мой бацька? Гэта не запiсы, гэта чула, гэта бачыла я сама.
Бацька быe атэiст, але e Малога Чалавека i ен верыe да таго самага часу,
пакуль яго не даканала дзiкае паляванне. Я чула, разумееце?! Тут вы мяне не
пераканаеце. Гэтыя крокi гучалi e нашым палацы перад яго смерцю амаль кожны
дзень.
Што мне было рабiць? Пераконваць яе, што гэта была слухавая
галюцынацыя? Але я не галюцынiраваe, я выразна чуe крокi i стогн. Казаць,
што гэта нейкi стары акустычны эфект? Не ведаю цi дапамагло б гэта, хоць
палова чутак пра прывiды e старых будынках грунтуецца менавiта на такiх
фокусах. Напрыклад, вядомы прывiд палаца Любамiрскiх у Дуброeне выявieся
нарэшце сасудам з ртуццю i залатымi манетамi, якi невядомы жартаeнiк год за
сто да адкрыцця таямнiцы замураваe у комiн якраз у тым месцы, дзе ен
выходзie на сонечны прыпек. Варта было начному холаду начаць змяняцца на
дзенную спякоту, як амаль ва eсiх пакоях другога паверха пачыналiся дзiкi
лямант i шоргат.
Але хiба пераканаеш у гэтым дурненькае дзяeчо? Таму я з важным выглядам
спытаe:
-- А хто ен такi, якi ен, гэты Малы Чалавек Балотных Ялiн?
-- Я яго бачыла тройчы i eсе наводдаль. Аднойчы гэта было перад самай
смерцю бацькi. Двойчы -- нядаeна. А чула, можа, сотню разоe. I я не
спалохалася, толькi апошнi раз, можа... трошкi. Я пайшла да яго, але ен
знiк. Гэта сапраeды малы чалавек, можа, па грудзi мне, ен худы i нагадвае
заморанага дзiценка. У яго сумныя вялiкiя вочы, надта доeгiя рукi i
ненатуральная выцягнутая галава. Апрануты ен, як дзвесце год таму, але на
заходнi манер. Вопратка зяленая. н звычайна зварочваe ад мяне за паваротку
калiдора i, пакуль я дабягала, знiкаe, хоць гэты калiдор зусiм глухi. Там
есць толькi пакой з даeно закiнутым рызманом. Але ен забiты дзюймовымi
цвiкамi: мы назнарок пасля спрабавалi адчынiць -- нельга.
Мне стала вельмi шкада яе. Няшчасная, напэeна, проста была на шляху да
вар'яцтва.
-- I гэта яшчэ не eсе, -- насмелiлася яна. -- Можа, трыста год не было
e гэтым палацы Блакiтнай Жанчыны -- бачыце, вось той, што на партрэце.
Сямейныя паданнi казалi, што яна задаволiла прагу помсты, але я не верыла.
Гэта была не такая асоба. Калi яе e 1501 годзе цягнулi на страту, яна
крыкнула мужу: "Косцi мае не супакояцца, пакуль не здохне апошняе змеяня
гэтай пароды". I пасля амаль сто год ад яе не было паратунку: то чума, то
невядома кiм падкiнутая e кубак атрута, то смерць ад невядомага начнога
жаху. Яна кiнула помсцiць толькi прапраeнукам... Але зараз я ведаю, што яна
трымае слова. Не так даeно яе пабачыe Берман на забiтым балконе, бачылi i
другiя. Не бачыла адна толькi я, але гэта яе звычай, спачатку паказвацца
iншым, а таму, каму трэба, толькi e часiну смерцi... Мой род знiкне на мне,
я гэта ведаю. Нядоeга засталося чакаць. Яны будуць задаволены.
Я eзяe яе руку i моцна сцiснуe, жадаючы прывесцi яе да прытомнасцi,
чымсьцi адцягнуцть ад гэтых слоe, якiя яна казала, быццам у сне.
-- Вы не павiнны непакоiцца. Калi на тое пайшло, я таксама зацiкавieся
гэтым. Зданям не месца e век пары. Я клянуся вам, што тыя два тыднi, што мне
засталося тут быць, я прысвячу гэтаму. Ч-чорт, бязглуздзiца нейкая! Толькi
не бойцеся.
Яна eсмiхнулася слабай цiхай усмешкай.
-- Што вы... я прывыкла. Такое тут робiцца кожную ноч.
I той самы незразумелы для мяне выраз на твары, якi так псаваe яе
аблiчча. Толькi тут я зразумеe яго. Гэта быe жах, застарэлы цемны жах. Не
той жах, якi прымушае на хвiлiну eстаць дыбарам валасы, а жах, якi
настойваецца гадамi, якi становiцца нарэшце звыклым станам для арганiзма, ад
якога не пазбаeляюцца нават у сне. Нябога была б, можа, i нядрэнная сабою,
каб не гэты eстойлiвы цемны жах.
А яна, нягледзячы на тое,што я быe блiзка, аж насоeвалася блiжэй да
мяне, толькi каб не бачыць спiною чакаючай цемры.
-- Ах, пан Беларэцкi, гэта жахлiва. Чым я вiнаватая, што павiнна
адказваць за грахi дзядоe? А на гэтыя слабыя плечы лег увесь цяжар без
астачы. н лiпкi i цемны. Каб вы ведалi, колькi крывi, забойстваe, сiрочых
слез, звычайнага бруду на кожным шляхецкiм гербе! Колькi забiтых, зашмаганых
да смерцi, пакрыeджаных! Мы не маем права на iснаванне, нават самыя
сумленныя, самыя лепшыя. У нашых жылах не блакiтная, а брудная кроe. Няeжо
вы думаеце, што eсе мы, да дваццатага калена, не павiнны адказваць за гэта,
адказваць жахам, галечай, смерцю? Мы былi такiя абыякавыя да народа, якi
пакутаваe з намi поруч i ад нас, мы лiчылi яго быдлам, мы лiлi вiно, а яны
лiлi кроe. Яны не бачылi нiчога, акрамя дрэннага хлеба. Пан Дубатоeк, мой
сусед, аднойчы прыехаe да бацькi i распавеe анекдот пра тое, як мацi-сялянка
прывяла сына да пана i той пачаставаe iх калдунамi з мясам. Дзiценак спытаe,
што гэта такое. Мацi, па вясковай далiкатнасцi, штурхнула яго нагою i
шапнула: "Маeчы!" Дзiценак з'еe тое, што было на талерцы, пасля eздыхнуe i
цiха сказаe: "А я дзесяць маeчоe з'еe". Усе, хто слухаe анекдот, смяялiся, а
я здатная была даць Дубатоeку ляпасу. Гэта не смешна, калi дзецi нiколi e
вочы не бачылi калдуноe, нiколi-нiколi не елi мяса. У iх рэдкiя валасы,
крывыя ногi, у чатырнаццаць год гэта зусiм дзецi, а e дваццаць пяць -- дзяды
са зморшчанымi старэчымi тварамi. Як iх нi гадуй -- яны народзяць такiх
самых дзяцей, калi наогул народзяць. Яны адказвалi нам паeстаннямi, лютавалi
e гэтых паeстаннях, бо да гэтага цярпелi цэлае стагоддзе нечуваную крыeду. I
мы пасля страчвалi iх. Вось гэты, на сцяне, у бабровым футры, закатаваe
нават свайго стрыечнага брата, якi стаe на бок вашчылаeцаe. Прозвiшча брата
было Агей Грынкевiч-Яноeскi.
Якiя мы былi абыякавыя. Такiя самыя двухногiя, як мы, елi траву, хоць
край наш, шчодры i багаты, лепшы на зямлi, нiколi не прымусiць чалавека
памерцi ад нястачы ежы. Мы гандлявалi радзiмай, прадавалi яе хцiвым
суседзям, а сяляне любiлi яе, сваю мачыху, i... падыхалi ад бясхлеб'я. I хто
абвiнавацiць iх, калi яны возьмуць вiлы i eваб'юць iх нам у грудзi? Мне
здаецца, што нават праз сто год, калi eсе мы вымрам, калi нашчадкi гэтых
няшчасных выпадкова адшукаюць нейкага шляхцiца -- яны будуць мець поeнае
права забiць яго. Зямля не для нас.
Я глядзеe на яе са здзieленнем. Гэты запал, гэта натхненне eласным
словам зрабiлi яе твар незвычайным. Я толькi тут зразумеe, што нiякая яна не
непрыгожая, што перада мною незвычайная дзяeчына, прыгожая дзieнай, трохi
вар'яцкай прыгажосцю. Ух! Якая гэта была прыгажосць!!! Напэeна, такiмi былi
нашы старажытныя "прарочыцы", якiя бiлiся e атрадах Мурашкi i Мужыцкага
Хрыста. Гэта была прыгажосць незямная, замучаная з горкiмi вуснамi i
вялiкiмi чорнымi сухiмi вачыма.
I раптам... усе гэта знiкла. Перада мною зноe сядзеe той самы заморак.
Толькi я eжо ведаe, якая яна на самай справе.
-- I eсе ж мне вельмi, вельмi не хочацца памiраць. Я так хачу сонца,
iншых, не бачаных мною лугоe, дзiцячага смеху. Я вельмi жадаю жыць, хоць i
не маю на гэта права. Толькi гэта i дало мне магчымасць вытрымаць гэтыя два
гады, хоць выйсця няма. Тут начныя крокi. Малы Чалавек, Блакiтная Жанчына. Я
ведаю, я памру. I eсе гэта дзiкае паляванне караля Стаха. Каб не яно -- мы,
магчыма, яшчэ жылi б. Яно заб'е нас.
I яна змоeкла, змоeкла на цэлую гадзiну, пакуль не прыйшоe час iсцi па
пакоях.
I калi да гэтага вечара я быe абыякавы да гэтай заморанай шляхцяначкi,
дык пасля яе палкiх слоe зразумеe, што нейкiм дзiвам з яе атрымаeся
сапраeдны чалавек. Гэтаму чалавеку трэба было абавязкова дапамагчы.
I, лежачы e цемры з адкрытымi вачыма, я амаль да ранку думаe, што калi
eчора я вырашыe ехаць праз два днi з брыдкага месца i далей ад радавiтай
гаспадынi, дык зараз я застануся тут на тыдзень, два, тры, на месяц, каб
разгадаць усе гэтыя таямнiцы i вярнуць сапраeднаму чалавеку заслужаны iм
спакой.
Першае, што я зрабie наступнага дня, гэта ададраe дошкi ад дзвярэй таго
адзiнага закалочанага пакоя, у якiм толькi i мог знiкнуць Малы Чалавек, калi
ен быe iстотай з плоцi i крывi. Цвiкi заржавелi, фiленгi на дзвярах былi
цэлымi, у пакоi ляжаe пласт пылу на тры пальцы. Там нiхто не мог схавацца, i
я зноe закалацie дзверы. Пасля я абследаваe усе пакоi e другiм крыле i
пераканаeся, што схавацца там няма дзе. Над калiдорам, дзе я чуe крокi, была
гара, на якой таксама не было слядоe. Справа былi дзверы e мой пакой i пакой
гаспадынi, глухi мур i за iм парк.
Ад усяго гэтага e мяне пачало круцiцца e галаве. Няeжо сапраeды iснуе
на свеце нешта зверхразумовае? З гэтым я, загартаваны "афеiст", нiяк не мог
згадзiцца.
Мне прыйшла e галаву думка, што трэба пайсцi e бiблiятэку i даведацца
нарэшце, што гэта за дзiкае паляванне, пра якое мне было нязручна распытваць
гаспадыню. Дарэчы, я спадзяваeся адшукаць там якi-небудзь стары план дома,
каб пасля распачаць метадычныя пошукi. Я ведаe, што e нашых старых палацах
бывалi часам так званыя "слухаeкi", гэта значыць таемныя прабоi e мурах. У
iх звычайна былi замураваны "галаснiкi", -- асобай формы гарлачы, што
eзмацнялi гукi, -- i гаспадар мог, знаходзячыся e другiм канцы палаца, добра
чуць, што гавораць госцi або слугi e гэтым канцы.
Магчыма, i тут было нешта падобнае. Якая-небудзь ахмiстрыня хадзiла
eначы на першым паверсе, а крокi яе былi чутны тут. Гэта была слабая надзея,
але чаго не здараецца...
I я накiраваeся e бiблiятэку, якая размяшчалася e бельэтажы, мiж першым
i другiм паверхамi, у асобным крыле.
Рэдка мне здаралася бачыць такiя запушчаныя пакоi. Паркет выбiты,
вялiзныя вокны e пыле, люстры на столi e пыльных чахлах. Вiдаць, гэта была
самая старажытная частка дома, "замчышча", вакол якога пасля eзнiк сам
палац. Гэта прыйшло e маю галаву, калi я пабачыe перад самай бiблiятэкаю
дзieны пакой. I тут быe камiн, але такi вялiзны, што зубра можна было
засмажыць, i нават гнезды ад пожагаe яшчэ засталiся на яго сценах. Вокны
маленькiя, з каляровых шкельцаe, сцены груба атынкаваныя; на столi
перакрыжоeваюцца цяжкiя квадратныя бэлькi, укрытыя закуранай разьбою. А на
сценах старая грубая зброя.
Словам, гэта быe пакой тых "добрых старых часоe", калi паны разам з
хлопамi збiралiся e адну залу i сядзелi зiмовымi вечарамi пры вогнiшчы. Панi
i чаляднiцы пралi, пан гуляe з хлопцамi e "дваццаць пальцаe" або e косцi.
Ах, iдылiчныя старыя часы! I куды, нашто вы толькi знiклi? Праeда, пасля мiж
адным i другiм магло здарыцца такое, што -- толькi паслухаеш -- кроe
ледзянее i жыць не хочацца, але ж гэта глупства, на гэта зважаюць толькi
сентыментальныя хлюпiкi.
Прабачце мне, шаноeныя чытачы, што я не магу прайсцi мiма нiводнага
пакоя, каб не распавясцiць пра яго. Што паробiш, на старасцi год чалавек
робiцца балбатлiвы. I, да таго ж, вы такога нiколi не бачылi i не пабачыце.
Магчыма, камусьцi будзе цiкава.
Бiблiятэка была пад стыль перадпакоя. Высокiя скляпеннi, вокны на
калонках, крэслы, абабiтыя рудой ад старасцi скурай, вялiзныя шафы моранага
дубу i кнiгi, кнiгi, кнiгi.
Ну, як прайсцi паeз iх i не сказаць вам хаця пару слоe! У мяне слiна
цячэ ад адных успамiнаe. Даeнiя пергаментныя кнiгi, кнiгi на першай порыстай
паперы, кнiгi на жоeтай ад старасцi, гладкай iльснянай паперы. Кнiгi ХVII
стагоддзя, якiя адразу адгадаеш па гатунку скуры на вокладках. Рудая скура
вокладак ХVIII стагоддзя; драeляныя дошкi, абцягнутыя тонкай чорнай скурай,
на вокладках кнiг ХVI стагоддзя.
I назвы, Божа, якiя назвы! "Катэхiзiс роускi", "Сапраeдная хронiка Яна
Збароeскага", "Варлам-iндзеянiн", "Прытча пра славiя", старыя шастадневы,
"Пчала працавiтая", рукапiсныя зборнiкi старых легенд, "Gista Romanorum" з
двухсот апавяданннe, "Трышчан i Iзота", "Бава" e беларускiм варыянце,
"Анафегмы", "Прамова Мялешкi" -- гэта быe скарб. А больш новыя манерныя
кнiгi з доeгiмi назвамi накшталт: "Плаценне амурнае, або тысяча спосабаe,
якiмi адарыраваны кавалер свой прадмет да згоды з амурнай пажадлiвасцю сваей
прывесцi можа". Але хопiць, iначай я рызыкую нiколi не скончыць свайго
апiсання.
Я так захапieся кнiгамi, што не адразу заeважыe у пакоi другога
чалавека. А ен мiж тым узняeся з крэсла i чакальна глядзеe на мяне, трохi
нахiлieшы галаву. На вуснах ягоных была прыемная eсмешка, вялiкiя вочы
ласкава eсмiхалiся. Адной рукою ен сарамлiва прытрымлiваe на жываце халат.
Мы адрэкамендавалiся.
-- Андрэй Беларэцкi.
-- Iгнась Берман-Гацэвiч, упраeляючы, -- сказаe ен цiхiм ветлiвым
голасам.
Мы селi. Я глядзеe на гэтага чалавека, зацiкаeлены. Што магло трымаць
яго e жахлiвых Балотных Ялiнах? Грошы? Iх не было. А ен, як быццам iмкнучыся
адказаць на мае думкi, сказаe:
-- Бачыце, якiя кнiгi. Дзеля iх i трымаюся тут. Кнiгалюб.
Кнiгалюб быe невысокi, дрэнна збiты чалавек. Твар яго, мяккi i
пяшчотны, занадта мяккi для мужчыны трыццацi пяцi год, быe румяны нежывым
румянцам, як на фарфоравай ляльцы. I наогул ен быe занадта "лялечны".
Вялiкiя шэрыя вочы, доeгiя вейкi, роeны прамы носiк, тонкiя, прыемна
складзеныя вусны. Пастушок з табакеркi. I барада e яго расла слабая, як у
многiх беларусаe з нездаровых балотных мясцiн.
-- Вы, напэeна, з паeночнай Меншчыны? -- спытаe я.
-- О, пан не памыляецца, не, -- сказаe ен. -- Да гэтага жыe у
губернскiм горадзе. А зараз тут.
Калi б у мяне спыталi, якая рыса гэтага чалавека перш за eсе кiдаецца e
вочы, я б сказаe: "Старамодная галантнасць". н быe цудоeна выхаваны, гэты
ляленыш, выхаваны e духу правiнцыяльнай шляхецкай гжэчнасцi, якая смяшыць
нас. Калi глядзiш на такiх людзей -- так i здаецца, што e iх сям'i дзецi,
гуляючы e схованкi, хавалiся пад шырачэзную, у шэсць полак, шарсцяную сукню
бабулi, якая -- бабуля, а не сукня -- вязала панчохi або цыравала новыя
шкарпэткi, каб не так хутка прадзерлiся.
I, аднак, гэта eражанне хутка рассейвалася. Нешта
пурытанскi-чапурыстае, жарсткавае было e гэтых вачах, у падцiснутых вуснах.
Але таго, што дадзена, не адбярэш. Гэта быe сапраeды абазнаны e кнiгах
чалавек. Праз дваццаць хвiлiн размовы я зразумеe гэта, мала таго,
пераканаeся, што гэты самавук ведае старажытную лiтаратуру не горш, як я,
чалавек з унiверсiтэцкай адукацыяй.
Таму я навеe размову на дзiкае паляванне. У Бермана вусны склалiся, як
курыная дупка.
-- Чаму пан цiкавiцца гэтым?
-- Я этнограф.
-- О, тады вядома, вядома. Але мая сцiплая асоба не можа расказаць
гэтага так, як трэба для высокага госця. Мы лепей дамо слова пажоeклым
старонкам кнiг. Пан разбiраецца e лiтаратурнай мове ХVII стагоддзя?
н адчынie адну з шафаe артыстычным рухам (пальцы e яго былi тонкiя i e
два разы даeжэй за нармальныя), узняeшы воблачка пылу.
I вось на маiх каленях ляжаe вялiзны том, спiсаны калiграфiчна
дробнымi, рудымi ад старасцi лiтарамi.
"Року цiсеча шэсць сот першага не было спакою на гэтай зямлi. Толькi
што копны суддзя Балвановiч справу разгледзеe пра забiцце i атрутны морд
праз хлопаe пана лiтасцiвага iхняга Янука Бабаеда. I e iншых мясцiнах
такаждзе спакою не было. Дубiна да места Вiцебскага падыходзie, пад Крычавам
i Мсцiславам i e нас хлопы морд, i забойства, i шкоду чынiлi. Чатырнаццаць
паноe забiлi. Iж без бытнасцi нашае, казалi, яшчэ траiх бiлi так, што ад
таго бiцця не ведалi, яко жывы будуць".
Але вам, напэeна, цяжка чытаць такое. Таму я проста пераскажу вам змест
гэтай старой легенды.
Справа была e тым, што e тыя часы бунтавалi не толькi хлопы. Бунтавала
i старажытная беларуская шляхта, пакрыeджаная новымi парадкамi. У ваколiцах
Балотных Ялiн было асаблiва неспакойна. Тут, у Хаданоeскай пушчы, сядзеe
кульгавы бацька Яраш Штамет, якi падтрымлiваe вельмi радавiтага беларускага
пана Стаха Горскага, што быe у сваяцтве праз продкаe колiшняму князю
вiленскаму Аляксандру. Гэты малады i славалюбiвы чалавек паставie перад
сабою мэту: дабiцца самастойцасцi. Для гэтага былi eсе прадумовы:
каралеeская кроe, якая цякла e яго жылах (тады на гэта вельмi зважалi),
падтрымка навакольнага панства, вялiзныя вайсковыя сiлы, падтрымка
праваслаeных i "лясных братоe", талент воiна, а галоeнае -- жахлiвая галеча,
цалкам безнадзейнае iснаванне сялян. Маладога кiраeнiка па eсiм наваколлi
называлi eжо, не саромячыся, каралем.
Але ен пакуль што збiраe сiлы i дыпламатычна туманie вочы прадстаeнiкам
дзяржаeнай улады. Сiлы яго, як казаe рукапiс, дасягалi eжо васьмi тысяч
коннiкаe, якiя часткова хавалiся e пушчы, часткова знаходзiлiся пры яго
палацы.
Нарэшце глыбокай восенню 1602 года eсе было гатова. Па навакольных
цэрквах сяляне eзялi прысягу каралю Стаху, i ен нечаканым ударам авалодаe
моцным замкам у сучасным павятовым гарадку. Чакалi толькi Яраша Штамета з
хлопцамi, а паколькi войска было моцным, а кароль рашучым -- цалкам магло
здарыцца, што e гiсторыю Беларусi была б запiсана новая яскравая старонка.
Не выказваe асаблiвага захаплення каралем Стахам толькi Раман Яноeскi,
моцны магнат, уладар Балотных Ялiн. Кароль падазраваe, што Раман уступie у
заганныя зносiны з гетманам лiтоeскiм i нават рымскай царквою. н папярэдзie
Яноeскага, што гэта небяспечна для яго скончыцца. Яноeскi запэeнie яго e
сваей павазе i адданасцi, i кароль Стах паверыe, нават аблабызаeся з
Раманам, нават змяшаe у кубку сваю i яго кроe, якую пасля выпiлi абодва
дагаворныя бакi. Стах нават даслаe Раману срэбную пасуду.
Невядома, што прымусiла Рамана рашыцца на наступнае. Цi славалюбства,
цi вераломства, цi, можа, яшчэ што. н жа быe сябрам законнаму каралю. н
запрасie караля Стаха на паляванне, i той выехаe да яго са сваiм невялiкiм
паляeнiчым атрадам чалавек у дваццаць. Штамет павiнен быe з'явiцца e замак
назаeтра, часу было досыць. Кароль вырашыe пабавiцца, тым больш што прадмет
палявання быe вельмi спакуслiвы: балотная рысь, iстота, якая нагадвала
памерамi i афарбоeкай тыгра i eжо тады была рэдкай у нашых пушчах, а пасля,
год праз сотню, зусiм знiкла, i пра яе нават забылi.
"I чорную здраду задумаe ен, пан Раман. Хоць i быe кароль Стах мужыцкiм
каралем, хоць i eзняeся супраць божых улад, але хiба не благаславie бы Бог i
яго eладу, каб ен захапie трон дзедзiч сваiх?
I прыехаe кароль Стах у Балотныя Ялiны, i тут яму палац агнямi
eпрыгожылi i пiр зрабiлi. I ен пie i пацяшаeся з панам Раманам i iншымi
панамi, а паноe тых была, можа, сотня i яшчэ тры дзесяткi. А eначы паехалi
яны на паляванне, бо ночы стаялi светлыя, а e такiя ночы балотная рысь
пакiдае сiтнягi, i ходзiць на нашай раeнiне ад Балотных Ялiн аж да eрочышчаe
Курганы i Пнюхi, i ловiць не толькi худобу, але i самотных людзей, -- таму ж
i ненавiдзяць яе eсе, таму i знiшчаюць, што яна -- людажэр: воeк прамiне, i
лясная рысь часцей за eсе прамiне, а балотная не прамiне.
I госцi eсе паехалi, а Раман, з паляваннем караля Стаха, i старым сваiм
верным даездчыкам Аляхно Варонай, i дробным шляхцiцам Дубатоeкам паехалi на
балотную рысь. А ноч такая была, што ледзь месяц свяцie, i смутна eсе было,
i скакалi па балотах, нягледзячы на восень, балотныя сiнiя агнi.
А агнi чалавечыя згаслi e хатах, i, можа, нават Бог, па нявызначанай
мудрасцi сваей, пагасie агнi i e некаторых душах чалавечых. I адбiлiся ад
загоншчыкаe сваiх пан Раман i кароль Стах.
Не паспелi i агледзецца яны, як скокнуe з купiны лемпарт балотны, збie
ударам сваiх грудзей у грудзi каня Рамана i выдраe у каня таго кавалак
жывата з кiшкамi разам, бо такi eжо звычай балотнай рысi. I eпаe пан Раман,