асiмiляваць яе, палякам, усiм, каму не лянота, каму хочацца, забыeшы гонар,
забыeшы сумленне.
* Тут адлюстроeваецца мiф пра "заваеву" беларускiх земляe племем лiтва.
(Заeв. рэдактара)
На нас пачалi аглядацца танцуючыя.
-- Бачыце, аглядаюцца. Калi чалавек крычыць -- iм не падабаецца. Яны
тут усе -- адно кодла. Топчуць маленькiх, выракаюцца сумлення, прадаюць
багатым дзядам дзяeчат. Вось бачыце гэтага Саву-Стахоeскага: я б каня не
паставie з iм у адной стайнi, баючыся за конскую мараль. А гэта Хобалева,
павятовая Месалiна. I гэты, Асановiч, звеe у магiлу прыгонную дзяeчыну.
Зараз у яго няма на гэта права, але ен усе адно распуснiчае. Няшчасная
Беларусь! Добры, памяркоeны, рамантычны народ у руках такой поскудзi. I
пакуль гэты народ будзе дурнем, так будзе заeседы. Аддае чужынцам лепшых
сваiх сыноe, лепшых паэтаe, дзетак сваiх наракае чужынцамi, прарокаe сваiх,
быццам вельмi багаты. А сваiх герояe аддае на прэнг, а сам сядзiць у клетцы
над мiскай з бульбай ды бручкай i лыпае вачыма. Дорага б я даe таму
чалавеку, якi скiне нарэшце з шыi народа eсiх гэтых гнiлых шляхцюкоe, тупых
Homo Novus'аe, пыхатых выскачак, прадажных журналiстаe i зробiць яго
гаспадаром уласнага лесу. Усю кроe аддаe бы.
Вiдаць, пачуццi мае абвастрылiся: я eсе адчуваe на спiне чыйсьцi
позiрк. Калi Свецiловiч скончыe -- я павярнуeся i... стаe ашаломлены. Надзея
Яноeская стаяла i слухала нас. Але гэта была не яна, гэта была мара, лясны
дух, казачная здань. Яна была e сярэдневяковай жаночай вопратцы: сукня, на
якую пайшло пяцьдзесят локцяe залацiстага варшанскага атласа, паверх яе
другая, белая з блакiтнымi, адлiваючымi срэбрам, разводамi i шматлiкiмi
разрузамi на рукавах i падоле. Стан, сцiснуты e снуроeку, быe перавiты
тонкiм залацiстым снурам, якi падаe амаль да зямлi двума кутасамi. А на
плячах быe тонкi рубок з белага табiну. Валасы былi eзяты e сетку i
eпрыгожаны шлягавым вянком, старажытным жаночым уборам, якi трохi нагадваe
караблiк, зроблены са срэбных нiцей. З абодвух рагоe гэтага караблiка звiсаe
да зямлi тонкi белы вэлюм.
Гэта была каралеeна-лебедзь, уладарка бурштынавага палаца, словам, чорт
ведае што, толькi не даeняе брыдкае качане. Я сам пабачыe, як вочы Дубатоeка
вырачылiся i нiжняя скiвiца адвiсла: ен, вiдаць, i сам не чакаe такога.
Вiскнула скрыпка. Стала цiшыня.
А яна iшла проста да мяне.
Гэта даволi нязручны eбор, i звычайна ен псуе нязвыклую да яго жанчыну
-- скоeвае яе рухi, робiць цяжкай i мехаватай, але гэтая несла яго, як
каралева, быццам усе жыцце толькi яго i насiла: горда адкiнуeшы галаву, яна
плыла паважна, жаноцкi. I лукава, i ганарлiва eсмiхалiся з-пад вэлюму яе
вялiкiя вочы, абуджаныя пачуццем уласнай прыгажосцi.
Дубатоeк аж рохкнуe ад здзieлення i пайшоe да яе, усе паскараючы крок.
З незразумелым выразам болю e вачах узяe яе твар у далонi i пацалаваe у
лоб,буркнуeшы нешта накшталт "такую прыгажосць!..".
А пасля вусны яго зноe расплылiся eсмешкаю:
-- Каралева! Прыгажуня мая! Дачакалiся, святыя балеснiчкi! Яноeская,
Яноeская да мезенца!!! Дазволь, донечка, ножку.
I гэты вялiзны мехаваты чалавек, крэкчучы, распасцерся на падлозе i
дакрануeся вуснамi да наска яе маленькiх туфлiкаe. Пасля eзняeся i
зарагатаe:
-- Ну, доня, трэба табе з такiм капiталам сядзець цiхутка, як мыш, а то
яшчэ eкрадуць.
I раптам падмiргнуe:
-- А што, каб нам старыною трахнуць, як ты яшчэ дзяeчынкай са мною
скакала? Падаруй старому бабру адзiн танец, а там хоць i памiраць.
Белая каралева працягнула яму руку.
-- Гэй, лябедзiкi! -- крыкнуe iнвалiдам Дубатоeк. -- Давайце спачатку
нашага "Ветрыку" кругi з два, а потым, з майго месца, -- ведаеце, якое? --
пераходзьце на мазура!
I сакрэтна звярнуeся да мяне:
-- Усiм добрыя нашы танцы, але такога агнявога, як польскi мазур, няма.
"Лявонiха" -- толькi яна i магла б паспрачацца, але для яе трэба некалькi
пар, а гэтыя бабздыры i слiнцяйчыкi хiба могуць? Тут трэба балетнымi нагамi
валодаць, вось як у мяне.
I зарагатаe. А я з жахам глядзеe на яго ногi-шынкi i думаe: "Што ен
зробiць з добрага танца?!"
Мiж тым усе адышлi eбок, расчысцiлi месца. Я чуe галасы:
-- Сам... Сам будзе скакаць.
Я не пайшоe ад гэтай прафанацыi далей толькi таму, што жадаe паглядзець
на забыты танец, пра якi я толькi аднойчы чуe i якi, як кажуць, быe вельмi
распаeсюджаны год восемдзесят таму.
Вялiзная туша Дубатоeка выпрасталася, ен хмыкнуe i eзяe Яноeскую
шчопанню зверху за празрыстую кiсць левай рукi.
З першымi ж тактамi "Ветрыку" ен стукнуe абцасамi i пайшоe трайным
крокам, то з правай, то з левай нагi. I яго туша рухалася нечакана легка,
спачатку прыстукваючы абцасамi пасля кожных трох крокаe, а пасля проста так,
на цыпках. А поруч з iм плыла яна, проста плыла e паветры, залацiстая,
белая, блакiтная, як райская птушка, i вэлюм яе вieся e паветры.
Пасля яны круцiлiся, плылi, то зблiжаючыся, то аддаляючыся, то
перасякаючы адзiн аднаму шлях. Не, гэта не была прафанацыя, як не з'яeляецца
прафанацыяй танец старога нацяжэлага танцора, якi быe калiсьцi вялiкiм
майстрам. Гэта быe сапраeды "Ветрык", якi паступова пераходзie у буру, i
вось ужо толькi круцieся e паветры вэлюм, мiльгацелi ногi... I раптам музыкi
раeнулi мазура. Гэта быe не цалкам мазур, гэта была нейкая спрадвечная
мясцовая варыяцыя на яго тэму, якая eключала e сябе элементы таго самага
"Ветрыку".
I тут туша памчалася наперад, загрукала абцасамi, па-кацячы мякка
пачала заносiцца e паветра, стукаючы e iм нагой аб нагу. А поруч плыла яна,
легкая, усмешлiвая, вялiкасная.
Гэта было сапраeднае дзiва, нябачаны цуд: два чалавекi e старажытных
вопратках стваралi перад намi гэтую казку.
Зрабieшы круг, Дубатоeк падвеe Яноeскую да мяне. н быe чырвоны як рак.
-- Замарыла яна мяне... "Вы, дзядзечка, як малады". Ма-ала-ды,
ма-ла-ды! Не, няма чаго казаць, з'ездзieся конь. Пашлюць мяне хутка да
Абрама па пiва. Вам, маладыя, жыць, вам песнi спяваць, скокi скакаць. Скачы,
хлопча.
Зноe пачалiся танцы. Свецiловiч танцаваць не любie. Варона дзьмуeся i
таксама не падыходзie, i мне давялося танцаваць з ею да самай вячэры. I як
яна танцавала! Я мiмаволi заглядзеeся на гэты дзiцячы твар, якi раптам стаe
такiм жвавым i прыемна хiтраватым. Мы танцавалi, i нам усе было мала, мы
мчалiся па зале, плылi e паветры, сцены круцiлiся вакол, i на iх нельга было
нiчога заeважыць. Напэeна, i яна адчувала тое самае, што я, а мае пачуцце
можна параeнаць толькi з тымi снамi, якiя часам бываюць у юнацтве: табе
снiцца, што ты танцуеш, i нязначае шчасце ахапляе сэрца. Бачыe я толькi яе
ружовы закiнуты твар, галаву, якая злегку пахiствалася e такт музыцы.
Пайшлi вячэраць. Калi я веe яе e сталовую, мне здалося, што я чую e
кутку залы нейкае шыпенне. Я глянуe туды, у змрок, пабачыe нечыя вочы -- там
сядзелi старыя панны -- i пайшоe далей. I выразна пачуe, адышоeшы, як сухi
голас сказаe:
-- Весялiцца, як перад пагiбеллю. Награшылi, прагнявiлi Бога i яшчэ
весяляцца. Кляты род... Нiчога, хутка прыйдзе дзiкае паляванне... Ач,
бессаромнiца, цэлы вечар з гэтым чужынцам, з бязбожнiкам. Сябра сабе
знайшла... Нiчога, пабажуся, што i на яе кароль Стах паeстане. Пачынаюцца
цемныя ночы.
Гэтыя халодныя словы напоeнiлi мяне трывогай. Сапраeды, я паеду i,
магчыма, пазбаeлю гэту дзяeчыну магчымасцi выйсцi замуж. Нашто я з ею цэлы
вечар? Што я раблю? Я ж зусiм, зусiм не кахаю яе i нiколi не буду кахаць, бо
ведаю свае сэрца. I я цверда вырашыe не танцаваць больш з ею i не сядзець
поруч за сталом. I наогул, трэба ехаць. Хопiць гэтай панска-шляхецкай
iдылii, хутчэй да простых людзей, да працы. Я пасадзie яе i стаe поруч,
цверда намерваючыся спаймаць Свецiловiча i пасадзiць з ею. Але eсе мае
намеры расплылiся дымам. Свецiловiч як увайшоe, так i сеe у канцы стала. А
Дубатоeк шчыльна сеe справа ад гаспадынi i буркнуe:
-- Што стаiш? Сядай, браце.
I калi я сеe, дадаe:
-- Добры з цябе шляхцiц бы атрымаeся год сто таму. Рукi моцныя, вочы
сталевыя. I сабою гожы. Толькi цiкава мне ведаць, цi сур'езны ты чалавек? Цi
не шалыган ты часам?
I я быe вымушаны сядзець поруч з гаспадыняй: служыць ей, дакранацца
рукою да яе рукi, часам датыкацца каленам да яе калена. I добра мне было, i
e той жа час злосць разбiрала на Дубатоeка. Сядзiць хмуры, як цмок, глядзiць
на мяне дапытлiва. На мужа сваей падапечнай прымервае, цi што?
Хутка eсе развесялiлiся. Было шмат з'едзена i яшчэ больш выпiта. Твары
пачырванелi, досцiпы сыпалiся градам. А Дубатоeк пie i еe больш за eсiх,
адпускаючы жарты, ад якiх усе за жываты бралiся.
I злосць мая паступова прайшла. Я нават быe удзячны Дубатоeку, што ен
затрымаe мяне тут.
А пасля зноe былi танцы, i толькi гадзiн у пяць ночы госцi пачалi
раз'язджацца. Дубатоeк ад'язджаe адным з апошнiх. Праходзячы мiма нас,ен
падышоe блiжэй i хрыпата сказаe:
-- Вось што, хлопча. Запрашаю цябе да мяне праз дзень на халастую
гулянку. А як ты, донька, можа, i ты паедзеш да нас, з пасербiцай пасядзiш?
-- Не, дзядзечка, дзякую. Я застануся дома.
Волат уздыхнуe:
-- Губiш ты сябе, доня. Ну, добра. А цябе чакаю. Глядзi. У мяне хата
без гэтых заморскiх жартаe, табе гэта цiкава.
Мы развiталiся з iм, шчыра развiтаeся я з Свецiловiчам.
Дом пусцеe, зацiхалi крокi, ен зноe ставаe глухiм i нямым, магчыма,
яшчэ на васемнаццаць год. Слугi хадзiлi i гасiлi свечкi. Яна знiкла, i, калi
я eвайшоe у залу, я пабачыe яе e яе казачным уборы ля палаючага камiна. Зноe
цемра агарнула куты залы, у якой яшчэ, здавалася, жылi гукi музыкi i смех.
Дом пачаe жыць звычайным жыццем -- цемным, глухiм i змрочным.
Я падышоe блiжэй i раптам пабачыe яе бледны твар, на якiм згаслi
апошнiя сляды радасцi. Вецер завыe у комiне.
-- Пан Беларэцкi, -- сказала яна. -- Як глуха. Я адвыкла ад гэтага.
Пройдземся з вамi яшчэ адзiн вальс, перш чым назаeседы...
Голас яе перасекся. Я паклаe руку на яе стан, i мы, падпарадкоeваючыся
eнутранай музыцы, якая яшчэ гучала e нашых вушах, паплылi па зале. Шоргат
нашых ног глуха аддаваeся над столлю. Мне было чамусьцi нават страшна, нiбы
я прысутнiчаe на пахаваннi, а яна зноe перажывала eвесь вечар. Стан яе,
тонкi i гнуткi, трошкi хiстаeся пад маей рукою, веяe яе вэлюм, жарам
успыхвала сукня, калi мы траплялi e водблiск камiннага полымя, рабiлася
блакiтнай, калi мы траплялi e цемру. Гэты старажытны eбор, гэты вэлюм, якi
кранаeся часам майго твару, гэты стан пад маей рукою i задуменныя апушчаныя
вочы, напэeна, нiколi не будуць забыты мной.
I раптам яна прыткнулася лбом на iмгненне да майго пляча.
-- Усе. Не магу больш. Даволi. Гэта eсе. Дзякуй вам... за eсе.
Я паглядзеe на яе i пабачыe вочы, якiя блiшчалi ад нявыплаканых слез.
Гэта было сапраeды eсе. Яна пайшла e свой пакой, а я eсе глядзеe на
маленькую фiгурку e старажытным убраннi, якая iшла па зале, губляючыся e
цемры пад позiркамi продкаe са сцяны.
Я забыeся e гэту ноч пагасiць свечку на столiку ля акна i ляжаe у
шырокiм, як луг, ложку, ужо засынаючы, калi маю дрымоту перарвалi зноe крокi
e калiдоры. Ведаючы, што зноe нiкога не заeважу, калi выгляну, я ляжаe
спакойна. Хутка крокi знiклi. Я пачаe быe зноe драмаць, калi раптам
страпянуeся.
Праз шыбу глядзеe на мяне чалавечы твар.
Чалавек быe сапраeды вельмi маленькi (я бачыe яго амаль па пояс), у
каптане з шырокiм каeняром. Гэта быe чалавек i eсе ж нечалавечая iстота. Яе
галоeка была сцiснута з бакоe i ненатуральна выцягнута e даeжыню, рэдкiя
доeгiя валасы звiсалi з яе. Але самым дзieным быe твар Малога Чалавека. н
быe амаль такi зялены, як вопратка, рот вялiкi i без вуснаe, нос маленькi, а
нiжнiя павекi былi непамерна вялiкiя, як у жабы. Я параeнаe яго з малпай,
але хутчэй гэта быe твар сапраeднай жабы. I вочы, шырокiя, цемныя, глядзелi
на мяне з тупой злосцю i яшчэ чымсьцi незразумелым. Пасля з'явiлася
ненатуральна доeгая зеленаватая рука. Iстота глуха застагнала, i гэта
абудзiла мяне ад здранцвення. Я кiнуeся да акна i заeважыe, што Малога
Чалавека няма. н знiк.
Я з трэскам адчынie акно -- халоднае паветра лiнула e пакой. Высунуeшы
галаву, я глядзеe на eсе бакi -- нiкога. н як выпарыeся. Скокнуць унiз ен
не мог, у гэтым месцы пад двума паверхамi быe яшчэ трэцi (дом стаяe часткова
на схiле), вокны справа i злева былi зачынены, ды i карнiз быe такi вузкi,
што па iм не прабегла б i мыш. Я зачынie акно i задумаeся, упершыню eзяeшы
пад сумненне свае разумовыя здольнасцi.
Што гэта было? Я не верыe нi e Бога, нi e зданi, але жывым чалавекам
гэтая iстота быць не магла. Ды i скуль яна магла з'явiцца, куды магла
знiкнуць? Дзе магла iснаваць? Нешта нядобрае i таемнае было e гэтым доме.
Што гэта такое? Няeжо сапраeды здань?
гэтага. А можа, я п'яны? Не, я амаль не пie. Ды i скуль з'явiлiся б зноe тыя
крокi, што зараз гучаць у калiдоры? Цi гучалi яны тады, калi я бачыe твар
гэтай пачвары e акне.
Цiкаeнасць мая дайшла да мяжы немагчымага. Не, я не паеду адсюль
заeтра, як думаe, я павiнен разгадаць усе гэта. Жанчына, якая падаравала мне
сення яшчэ адзiн добры eспамiн, вар'яцее тут ад жаху, тут робiцца нешта
несумяшчальнае з законамi натуры, а я паеду? Але хто дапаможа мне? Хто? Хто
дапаможа мне e пошуках? I прыпомнiлiся мне словы Свецiловiча: "Прыпаeзу да
яе ног i памру". Так, з iм я i павiнен сустрэцца. Мы спаймаем гэтую
поскудзь, а калi не -- я паверу e iснаванне зяленых зданяe i анелаe божых.
Праз дзень я падыходзie да дома Дубатоeка. Я не жадаe iсцi, але
гаспадыня сказала: "Iдзiце, я загадваю. Мне не будзе тут страшна".
I я пайшоe. Пайсцi мне давялося зусiм у другi бок ад дома, па паeдневы
eсход. Зарослая травою алея, паабапал якой стаяe змрочны, як лес, парк,
давяла мяне да агароджы. У адным месцы тут не было прэнта (гэта была
таямнiца Надзеi Яноeскай, якую яна мне выкрыла), i можна было пралезцi. Гэта
было добра, бо мне не давялося, такiм чынам, iсцi на поeнач, па той алеi, па
якой я прыехаe, абмiнаць увесь парк i толькi тады iсцi да дома Дубатоeка. А
так я пралез праз агароджу i выбраeся па роeнае месца. Злева i наeпрост ад
мяне былi бязмежныя верасовыя пусткi з рэдкiмi купамi дрэe, справа нейкiя
зарасцi, за iмi поeная, як вока, рэчка, потым балотны скарлючаны лес, а
пасля, вiдаць, сапраeдная i безнадзейная дрыгва. Недзе вельмi далека
вiднелiся за верасовымi пусткамi верхавiны дрэe, вiдаць, абсада дома
Дубатоeка.
Я павольна iшоe пусткаю, толькi часам трапляючы на штосьцi падобнае да
сцежкi. I хоць асенняе поле было змрочным i непрытульным, хоць двойчы над
маей галавою пралятаe вялiзны крук -- мне было тут легка пасля Балотных
Ялiн. Тут было eсе звычайным: iмхi на купiнах балотцаe, сухi верас памiж
iмi, мышка-малютка, якая цягнула з высокага бадзяку белы пух, вiдаць, у свае
гняздо, гатуючыся на зiму.
Я падышоe да дома Дубатоeка толькi e прысмерку, калi вокны яго былi
ярка асветлены. Гэта быe самы звычайны шляхецкi дом. Старажытнай пабудовы,
прысадзiсты, з вельмi маленькiмi акенцамi, ен быe крыты гонтай, чыста
пабелены, меe ганак з чатырма калонамi. Правiнцыяльны архiтэктар не ведаe,
вiдаць, вядомага сакрэту, i таму калоны здавалiся трохi пукатымi eсярэдзiне,
як бачонкi. Акружала дом старая абсада з жоeтых, амаль ужо абляпаных
агромнiстых лiп. За домам вялiкi пераважна фруктовы сад, за iм -- хустка
eзаранай зямлi.
Я, вiдаць, спазнieся, бо за вокнамi eжо грымелi галасы. Сустрэлi мяне
горача i страсна.
-- Бацюхны, свентыя пакутнiчкi! -- крычаe Дубатоeк. -- З'явieся-такi,
з'явieся, блудны сын. За стол яго, за стол. Антось, дзе ты там, лабiдуда?
Разгонную госцю. Прахлопалi, чэрцi, нават не салютавалi яму, страмянной не
паднеслi. У, елупы...
За сталом сядзела чалавек дзесяць, усе мужчыны. Знаемыя мне былi толькi
Свецiловiч, Алесь Варона i Стахоeскi. Амаль усе eжо былi даволi п'яныя i
разглядалi мяне чамусьцi з павышанай цiкаeнасцю. Стол ламаeся ад страe:
вiдаць, Дубатоeк быe з мясцовых заможных шляхцюкоe. Заможнасць была, аднак,
адносная. Есцi i пiць было што, але пакоi, праз якiя я iшоe, не вызначалiся
багатым абсталяваннем. Сцены пабеленыя, аканiцы разьбленыя i ярка
афарбаваныя, мэбля старая i не вельмi прыгожая, затое вельмi цяжкая.
Старасвеччына глядзела з кожнага кута. У сталовай, акрамя шырокага дубовага
стала, табурэтаe, абцягнутых зяленай шаeкавiстай палаценкай, двух данцыгскiх
крэслаe, абабiтых пазалочаным саф'янам, ды трайнога люстэрка e карычневай
раме, якая перадавала горад з царкоeнымi главамi, нiчога не было. Страката
апранутыя госцi глядзелi на мяне.
-- Што вы вочы eтаропiлi! -- гаркнуe Дубатоeк. -- Сталiчнага чалавека
не бачылi, мядзведзi, цi што? Ану, дапамажыце госцю, пакладзiце на яго
блюда, што вам па густу.
Валасатыя зяпы заeсмiхалiся, лапы началi рухацца. Хутка на маiм блюдзе
ляжаe вялiзны гусь з бруснiчным варэннем, iндыковая ножка з яблыкамi,
саленыя грыбы, дзесятак калдуноe, а з усiх бакоe толькi i чутна было:
-- А вось пампушкi з часнаком... А вось, пане, кавалак шыначкi дзiкага
япрука, наперчаны, агнем гарыць. Памяццю мацi заклiнаючы -- вазьмiце... А
вось цудоeная... А вось незвычайны...
-- Вось як у нас па-беларуску частуюць, -- рагатаe гаспадар, пабачыeшы,
што я зусiм разгубieся.
Перада мною вырасла гара. Я паспрабаваe пратэставаць, але выклiкаe такi
выбух абурэння (у аднаго з гасцей нават слезы пацяклi; праeда, ен быe трохi
нападпiтку), што я здаeся.
Лабiдуда Антось прынес мне на падносе "разгонную" чарку. Я вельмi моцны
на хмель чалавек, але тут я разгубieся. У чарцы было не менш як на бутэльку
нейкай жоeтай празрыстай вадкасцi.
-- Не магу.
-- Як гэта не магу? Не можа толькi цнатлiвая дзеeка, ды i тая хутка
згаджаецца.
-- Многа, пан Дубатоeк.
-- Многа, калi тры жонкi e хаце, ды i то не для кожнага... Э-э, хлопцы,
нас не паважаюць. Прасiце шаноeнага госця.
-- Не чынiце крыeды... Выпiце, -- зараeлi госцi мядзведжымi галасамi.
Давялося выпiць. Вадкасць апалiла eсе мае вантробы, вогненныя кругi
захадзiлi e галаве, але я стрымаeся, не скрывieся.
-- Мужчына! -- пахвалie Дубатоeк.
-- Што гэта? -- праглынуeшы добры кавалак шынкi, спытаe я.
-- Го! Старку польскую ведаеш, гарэлку ведаеш, хахлацкi спатыкач
таксама, а нашага "трыс дзiвiнiрыс" не ведаеш. Гэта, браце, па-лiтоeску*
"тройчы дзевяць", гарэлка на дваццацi сямi травах. Мы яе сакрэт у лiтоeцаe
выведалi стагоддзi таму. Зараз яе i самi лiтоeцы забылi, а мы яшчэ памятаем.
Пi на здароeечка, пасля я цябе стаeным медам пачастую.
* Тут маюцца на eвазе балты-жамойты. (Заeв. рэдактара)
-- А гэта што? -- спытаe я, торкаючы вiдэльцам у нешта цемнае на
талерцы.
-- Каханенькi ты мой, гэта ласiныя губы e падсалоджаным воцаце. Еш,
браце, сiлкуйся. Гэта страва для волатаe. Продкi нашы, зямля iм пухам, не
дурныя былi. Еш, абавязкова iх еш.
А праз хвiлiну, забыeшыся, што рэкамендаваe "губы", крычаe:
-- Не, браце, ты e мяне адсюль, не пакаштаваeшы халодных пiрагоe з
гусiнай пячонкай, не пойдзеш. Антось, сюды!
Падышоe Антось з пiрагамi. Я быe адмовieся.
-- Падай да госця e ногi. Бi дурной галавою e падлогу, прасi, бо госць
нас крыeдзiць.
Праз хвiлiну я быe таксама нападпiтку. Вакол крычалi, спявалi, але я не
забываe есцi. Дубатоeк вiсеe у мяне на плячы i дуднie нешта, што я не вельмi
i слухаe. Пакой пачынаe разгойдвацца.
А-а вып'ем чарку,
А за ей дру-гу-ю, --
роe нехта. I раптам я прыпомнie далекi дом у яловым парку, бараду моху
на дрэвах, камiн, сумную постаць ля яго. Мне стала сумна. "Я п'яная свiння,
-- паeтараe я, -- нельга раскашаваць, калi iншаму дрэнна". I так мне стала
шкада яе, што я паспрабаваe заплакаць i... адразу зрабieся цвярозым. Госцi
eставалi з-за стала.
-- Панове, -- казаe Дубатоeк, -- вы прагуляйцеся трошкi, трэба стол
паднавiць.
Божа, гэта быe яшчэ толькi пачатак! А яны ж былi eжо добра напiтыя.
Было восем гадзiн вечара. Нiчога. Яшчэ рана. Я ведаe, што, так раптоeна
працверазеeшы, я больш не буду сення п'яным, але eсе ж вырашыe пiць
асцярожна, бо яшчэ e балоце загразнеш -- будзе тады штука.
Разважалiся. Дубатоeк паказваe добрую калекцыю зброi. Вельмi хвалie
адну старую шаблю, якую выпрасie у Рамана Яноeскага. Казаe, што расейскi
булат бярэ медную пласцiну, польская "зыгмунтоeка" даволi тоeсты цвiк, а
гэта -- наша, сакрэт яшчэ татары пры Вiтаeце завезлi. I eнутры ртуць, удар
такi, што не тонкую медную пласцiнку возьме, але i тоeстую. Яму не верылi.
н раскрычаeся, загадаe Антосю прынесцi чурак. Антось унес у пакой кароткае
бервяно таeшчынею e тры чалавечыя шыi, паставie на падлогу.
Усе прыцiхлi. Дубатоeк прымерыeся, выскалieся, i раптам шабля апiсала e
паветры амаль нябачнае паeкола.
Хакнуeшы нутром, Дубатоeк пацягнуe шаблю на сябе i... перасек бервяно
наeскос. Памахаe кiсцю рукi e паветры. Усе маeчалi, прыгаломшаныя.
-- Вось як трэба, -- каротка сказаe ен.
У гэтай пярэрве мне eдалося адвесцi Свецiловiча на ганак i, напамятаeшы
яму ягоныя словы, расказаць пра eсе, што адбывалася e Балотных Ялiнах. н
надта eсхваляваeся, сказаe, што чуe пра eсе гэта i раней, але не вельмi
верыe.
-- Цяпер верыце?
-- Вам веру, -- проста сказаe ен. -- I абяцаю вам, пакуль я жывы,
нiводны волас не eпадзе з яе галавы. Д'ябал гэта, здань або штосьцi iншае --
я стану на ягоным шляху.
Мы дамовiлiся, што ен i я будзем расследаваць гэту справу разам, што ен
праз дзень прыйдзе да мяне i раскажа, пра што ен даведаeся e наваколлi
(розныя пагалоскi i плеткi маглi прынесцi пэeную карысць). Дубатоeка
вырашылi пакуль што e справу не блытаць: стары мог разнервавацца i, па сваiм
звычаi, секчы з пляча.
Вячэра цягнулася далей. Зноe частавалi, зноe пiлi. Я заeважыe, што
Дубатоeк падлiвае сабе i мне роeна, п'е i дапытлiва паглядае на мяне. Калi я
выпiваe чарку, на яго твары з'яeляeся выраз задавальнення. Гэта было
сваероднае падбухторванне на спаборнiцтва. А e пярэрвах ен прапаноeваe то
"блiны з мачанкаю", то "надзвычайныя штонiкi з мясам, так i плаваюць у
масле, святыя такiх не елi". Вiдаць, ен апрабоeваe мяне з усiх бакоe. Я пie
i амаль не п'янеe.
Астатнiя, акрамя Свецiловiча, былi eжо e тым стане, калi кожны не
слухае, што кажа другi, калi твары чырвоныя, калi адзiн спявае, другi
расказвае сябру пра гiсторыю з яго каханкай, трэцi наддзiраецца, каб
звярнуць увагу eсiх на нейкi каларытны факт сваей бiяграфii, а чацверты сам
сабе распавядае, якая добрая e яго была мацi, i якi ен п'янюга, i якi ен
ганебны: няварты такой мацi сын.
Спявалi, цалавалiся. Нехта выe:
Мая жонка e хаце,
А я п'ю, гуляю.
Карчмару вала, а душу
Д'яблу прапiваю.
Другi цягнуe свае:
Раскажыце мне, добры людзейкi,
Дзе мой любы начуе.
Калi e дальняй дарозе --
Памажы яму, Божа,
Як ва eдовачкi на пасцелечцы --
Пакарай яго, Божа.
Як ва eдовачкi на пасцелечцы...
Хтосьцi прыeзняe галаву ад стала i праспяваe свой варыянт апошняга
радка:
Пам-мажы яму... тож-жа.
Усе зарагаталi.
Мiж тым Дубатоeк пакруцie галавою, як быццам адганяючы ачмурэнне, устаe
i агаласie:
-- Я нарэшце знайшоe сярод маладых сапраeднага шляхцiца. н пie сення
больш за мяне, я адурэe, а ен свежы, як хмыз пад дажджом. Вы eсе тут не
вытрымалi б i паловы гэтага. Дзевяць з вас ляжалi б без ног, а адзiн мыкаe.
Гэта мужчына! Гэта чалавек! Яго, i толькi яго, я з задавальненнем узяe бы e
сябры юнацтва.
Усе пачалi крычаць "славу". Толькi адзiн Варона глядзеe на мяне змрочна
i з'едлiва. Пiлi за мае здароeе, за шляхту -- соль зямлi, за маю будучую
жонку.
Калi захапленне трошкi прыцiхла, Дубатоeк паглядзеe мне e вочы i
давяральна спытаe:
-- Ажэнiшся?
Я няпэeна хiтнуe галавою, хоць добра разумеe, пра што ен пытае. н,
вiдаць, быe упэeнены e гэтым, а мне не хацелася яго пераконваць у
адваротным. Старому я спадабаeся, ен быe падпiты зараз i мог вельмi
пакрыeдзiцца, калi б я шчыра сказаe яму, што я нiколi пра гэта не думаe i
думаць не хачу.
-- Яна прыгожая, -- замест адказу сцвердзie Дубатоeк i eздыхнуe,
адводзячы eбок вочы.
-- Хто? -- спытаe я.
-- Мая падапечная.
Справа зайшла занадта далека, i больш круцiць нельга было, атрымалася
б, што я скампраметаваe дзяeчыну.
-- Я не думаe пра гэта, -- сказаe я. -- А каб нават i думаe, дык гэта
справа не мая. Спыталi б перш за eсе e яе.
-- Унiкаеш сур'езнага адказу, -- раптам з'едлiва працадзie Варона (я не
чакаe, што ен можа чуць нашу цiхую размову). -- Не хочаш проста i шчыра
сказаць сур'езным людзям, што гонiшся за грашыма, за радавiтай жонкаю.
Я збялеe. Iмкнучыся трымацца спакойна, адказаe:
-- Я не збiраюся жанiцца. I наогул лiчу, што размова пра дзяeчыну e
халастой падпiтай кампанii -- не пасуе сапраeднаму чалавеку. Зацiхнiце, пан
Варона, не прыцягвайце eвагi п'яных да бязвiннай дзяeчыны, не псуйце яе
рэпутацыi, i я, хоць гэта жахлiвая абраза, дарую вам яе.
-- Хо! -- сказаe Варона. -- н мне даруе. Гэты кот, гэтае хамуйла.
-- Замаeчыце! -- крыкнуe я. -- Як вы абражаеце яе адным з гэтых слоe,
падумайце?!
-- Панове! Панове! -- супакойваe нас Дубатоeк. -- Варона, ты п'яны.
-- Думайце самi. Я спусцie вам аднойчы вашу правiну, я не буду гэтага
рабiць больш, -- прашыпеe Варона.
-- Мярзотнiк! -- гаркнуe я, шалеючы.
-- Гэта я?
-- Так, вы! -- крыкнуe я так страшна, што нават той, хто спаe, узняe
галаву ад стала. -- Я прымушу вас замазаць глотку.
Сталовы нож прасвiсцеe у паветры i плазам стукнуeся мне e грудзi. Я
eскочыe з месца, схапie Варону за грудзi i трахануe. У той самы час Дубатоeк
схапie нас за плечы i расцягнуe, моeчкi штурхнуeшы Варону e грудзi.
-- Саромся, Алесь! -- загрымеe ен. -- Ты шчанюк... Зараз жа мiрыся.
-- Не, чакай, Дубатоeк. Справа сур'езная. Позна. Закрануты мой гонар,
-- рыкаe Варона.
-- I мой гонар, як гаспадара. Хто цяпер прыедзе да мяне e госцi? Усе
скажуць, што e мяне можна нарвацца на такое, -- гудзеe Дубатоeк.
-- Пляваць, -- выкрыкнуe, ашчэрыeшыся, Варона.
Дубатоeк моeчкi даe яму поeху.
-- Цяпер ты будзеш перш за eсе бiцца на шаблях, са мною, бо ен толькi
eзяe цябе за грудзi, -- прасiпеe ен такiм голасам, што многiя здрыганулiся.
-- Я зраблю так, што мой госць пойдзе адсюль жывы i здаровы.
-- Памыляешся, -- амаль спакойна сказаe Варона. -- Хто першы абразie,
той першы i e чарзе. А пасля eжо справа будзе i з табою, хоць i забi мяне.
-- Алесь, -- амаль благаe Дубатоeк. -- Не рабi ганьбы маей хаце.
-- н будзе бiцца са мною, -- цверда сказаe Варона.
-- Ну i добра, -- нечакана згадзieся гаспадар. -- Нiчога, пан
Беларэцкi. Будзьце мужнымi. Гэты свiнтух зараз такi п'яны, што не зможа
трымаць пулгака. Я, бадай што, стану поруч з вамi, гэта будзе самае
небяспечнае ад куль месца на eсiм месцы дуэлi.
-- Што вы, пане Рыгор... -- я паклаe далонь яму на члячо. -- Не трэба.
забыeшы сумленне.
(Заeв. рэдактара)
На нас пачалi аглядацца танцуючыя.
-- Бачыце, аглядаюцца. Калi чалавек крычыць -- iм не падабаецца. Яны
тут усе -- адно кодла. Топчуць маленькiх, выракаюцца сумлення, прадаюць
багатым дзядам дзяeчат. Вось бачыце гэтага Саву-Стахоeскага: я б каня не
паставie з iм у адной стайнi, баючыся за конскую мараль. А гэта Хобалева,
павятовая Месалiна. I гэты, Асановiч, звеe у магiлу прыгонную дзяeчыну.
Зараз у яго няма на гэта права, але ен усе адно распуснiчае. Няшчасная
Беларусь! Добры, памяркоeны, рамантычны народ у руках такой поскудзi. I
пакуль гэты народ будзе дурнем, так будзе заeседы. Аддае чужынцам лепшых
сваiх сыноe, лепшых паэтаe, дзетак сваiх наракае чужынцамi, прарокаe сваiх,
быццам вельмi багаты. А сваiх герояe аддае на прэнг, а сам сядзiць у клетцы
над мiскай з бульбай ды бручкай i лыпае вачыма. Дорага б я даe таму
чалавеку, якi скiне нарэшце з шыi народа eсiх гэтых гнiлых шляхцюкоe, тупых
Homo Novus'аe, пыхатых выскачак, прадажных журналiстаe i зробiць яго
гаспадаром уласнага лесу. Усю кроe аддаe бы.
Вiдаць, пачуццi мае абвастрылiся: я eсе адчуваe на спiне чыйсьцi
позiрк. Калi Свецiловiч скончыe -- я павярнуeся i... стаe ашаломлены. Надзея
Яноeская стаяла i слухала нас. Але гэта была не яна, гэта была мара, лясны
дух, казачная здань. Яна была e сярэдневяковай жаночай вопратцы: сукня, на
якую пайшло пяцьдзесят локцяe залацiстага варшанскага атласа, паверх яе
другая, белая з блакiтнымi, адлiваючымi срэбрам, разводамi i шматлiкiмi
разрузамi на рукавах i падоле. Стан, сцiснуты e снуроeку, быe перавiты
тонкiм залацiстым снурам, якi падаe амаль да зямлi двума кутасамi. А на
плячах быe тонкi рубок з белага табiну. Валасы былi eзяты e сетку i
eпрыгожаны шлягавым вянком, старажытным жаночым уборам, якi трохi нагадваe
караблiк, зроблены са срэбных нiцей. З абодвух рагоe гэтага караблiка звiсаe
да зямлi тонкi белы вэлюм.
Гэта была каралеeна-лебедзь, уладарка бурштынавага палаца, словам, чорт
ведае што, толькi не даeняе брыдкае качане. Я сам пабачыe, як вочы Дубатоeка
вырачылiся i нiжняя скiвiца адвiсла: ен, вiдаць, i сам не чакаe такога.
Вiскнула скрыпка. Стала цiшыня.
А яна iшла проста да мяне.
Гэта даволi нязручны eбор, i звычайна ен псуе нязвыклую да яго жанчыну
-- скоeвае яе рухi, робiць цяжкай i мехаватай, але гэтая несла яго, як
каралева, быццам усе жыцце толькi яго i насiла: горда адкiнуeшы галаву, яна
плыла паважна, жаноцкi. I лукава, i ганарлiва eсмiхалiся з-пад вэлюму яе
вялiкiя вочы, абуджаныя пачуццем уласнай прыгажосцi.
Дубатоeк аж рохкнуe ад здзieлення i пайшоe да яе, усе паскараючы крок.
З незразумелым выразам болю e вачах узяe яе твар у далонi i пацалаваe у
лоб,буркнуeшы нешта накшталт "такую прыгажосць!..".
А пасля вусны яго зноe расплылiся eсмешкаю:
-- Каралева! Прыгажуня мая! Дачакалiся, святыя балеснiчкi! Яноeская,
Яноeская да мезенца!!! Дазволь, донечка, ножку.
I гэты вялiзны мехаваты чалавек, крэкчучы, распасцерся на падлозе i
дакрануeся вуснамi да наска яе маленькiх туфлiкаe. Пасля eзняeся i
зарагатаe:
-- Ну, доня, трэба табе з такiм капiталам сядзець цiхутка, як мыш, а то
яшчэ eкрадуць.
I раптам падмiргнуe:
-- А што, каб нам старыною трахнуць, як ты яшчэ дзяeчынкай са мною
скакала? Падаруй старому бабру адзiн танец, а там хоць i памiраць.
Белая каралева працягнула яму руку.
-- Гэй, лябедзiкi! -- крыкнуe iнвалiдам Дубатоeк. -- Давайце спачатку
нашага "Ветрыку" кругi з два, а потым, з майго месца, -- ведаеце, якое? --
пераходзьце на мазура!
I сакрэтна звярнуeся да мяне:
-- Усiм добрыя нашы танцы, але такога агнявога, як польскi мазур, няма.
"Лявонiха" -- толькi яна i магла б паспрачацца, але для яе трэба некалькi
пар, а гэтыя бабздыры i слiнцяйчыкi хiба могуць? Тут трэба балетнымi нагамi
валодаць, вось як у мяне.
I зарагатаe. А я з жахам глядзеe на яго ногi-шынкi i думаe: "Што ен
зробiць з добрага танца?!"
Мiж тым усе адышлi eбок, расчысцiлi месца. Я чуe галасы:
-- Сам... Сам будзе скакаць.
Я не пайшоe ад гэтай прафанацыi далей толькi таму, што жадаe паглядзець
на забыты танец, пра якi я толькi аднойчы чуe i якi, як кажуць, быe вельмi
распаeсюджаны год восемдзесят таму.
Вялiзная туша Дубатоeка выпрасталася, ен хмыкнуe i eзяe Яноeскую
шчопанню зверху за празрыстую кiсць левай рукi.
З першымi ж тактамi "Ветрыку" ен стукнуe абцасамi i пайшоe трайным
крокам, то з правай, то з левай нагi. I яго туша рухалася нечакана легка,
спачатку прыстукваючы абцасамi пасля кожных трох крокаe, а пасля проста так,
на цыпках. А поруч з iм плыла яна, проста плыла e паветры, залацiстая,
белая, блакiтная, як райская птушка, i вэлюм яе вieся e паветры.
Пасля яны круцiлiся, плылi, то зблiжаючыся, то аддаляючыся, то
перасякаючы адзiн аднаму шлях. Не, гэта не была прафанацыя, як не з'яeляецца
прафанацыяй танец старога нацяжэлага танцора, якi быe калiсьцi вялiкiм
майстрам. Гэта быe сапраeды "Ветрык", якi паступова пераходзie у буру, i
вось ужо толькi круцieся e паветры вэлюм, мiльгацелi ногi... I раптам музыкi
раeнулi мазура. Гэта быe не цалкам мазур, гэта была нейкая спрадвечная
мясцовая варыяцыя на яго тэму, якая eключала e сябе элементы таго самага
"Ветрыку".
I тут туша памчалася наперад, загрукала абцасамi, па-кацячы мякка
пачала заносiцца e паветра, стукаючы e iм нагой аб нагу. А поруч плыла яна,
легкая, усмешлiвая, вялiкасная.
Гэта было сапраeднае дзiва, нябачаны цуд: два чалавекi e старажытных
вопратках стваралi перад намi гэтую казку.
Зрабieшы круг, Дубатоeк падвеe Яноeскую да мяне. н быe чырвоны як рак.
-- Замарыла яна мяне... "Вы, дзядзечка, як малады". Ма-ала-ды,
ма-ла-ды! Не, няма чаго казаць, з'ездзieся конь. Пашлюць мяне хутка да
Абрама па пiва. Вам, маладыя, жыць, вам песнi спяваць, скокi скакаць. Скачы,
хлопча.
Зноe пачалiся танцы. Свецiловiч танцаваць не любie. Варона дзьмуeся i
таксама не падыходзie, i мне давялося танцаваць з ею да самай вячэры. I як
яна танцавала! Я мiмаволi заглядзеeся на гэты дзiцячы твар, якi раптам стаe
такiм жвавым i прыемна хiтраватым. Мы танцавалi, i нам усе было мала, мы
мчалiся па зале, плылi e паветры, сцены круцiлiся вакол, i на iх нельга было
нiчога заeважыць. Напэeна, i яна адчувала тое самае, што я, а мае пачуцце
можна параeнаць толькi з тымi снамi, якiя часам бываюць у юнацтве: табе
снiцца, што ты танцуеш, i нязначае шчасце ахапляе сэрца. Бачыe я толькi яе
ружовы закiнуты твар, галаву, якая злегку пахiствалася e такт музыцы.
Пайшлi вячэраць. Калi я веe яе e сталовую, мне здалося, што я чую e
кутку залы нейкае шыпенне. Я глянуe туды, у змрок, пабачыe нечыя вочы -- там
сядзелi старыя панны -- i пайшоe далей. I выразна пачуe, адышоeшы, як сухi
голас сказаe:
-- Весялiцца, як перад пагiбеллю. Награшылi, прагнявiлi Бога i яшчэ
весяляцца. Кляты род... Нiчога, хутка прыйдзе дзiкае паляванне... Ач,
бессаромнiца, цэлы вечар з гэтым чужынцам, з бязбожнiкам. Сябра сабе
знайшла... Нiчога, пабажуся, што i на яе кароль Стах паeстане. Пачынаюцца
цемныя ночы.
Гэтыя халодныя словы напоeнiлi мяне трывогай. Сапраeды, я паеду i,
магчыма, пазбаeлю гэту дзяeчыну магчымасцi выйсцi замуж. Нашто я з ею цэлы
вечар? Што я раблю? Я ж зусiм, зусiм не кахаю яе i нiколi не буду кахаць, бо
ведаю свае сэрца. I я цверда вырашыe не танцаваць больш з ею i не сядзець
поруч за сталом. I наогул, трэба ехаць. Хопiць гэтай панска-шляхецкай
iдылii, хутчэй да простых людзей, да працы. Я пасадзie яе i стаe поруч,
цверда намерваючыся спаймаць Свецiловiча i пасадзiць з ею. Але eсе мае
намеры расплылiся дымам. Свецiловiч як увайшоe, так i сеe у канцы стала. А
Дубатоeк шчыльна сеe справа ад гаспадынi i буркнуe:
-- Што стаiш? Сядай, браце.
I калi я сеe, дадаe:
-- Добры з цябе шляхцiц бы атрымаeся год сто таму. Рукi моцныя, вочы
сталевыя. I сабою гожы. Толькi цiкава мне ведаць, цi сур'езны ты чалавек? Цi
не шалыган ты часам?
I я быe вымушаны сядзець поруч з гаспадыняй: служыць ей, дакранацца
рукою да яе рукi, часам датыкацца каленам да яе калена. I добра мне было, i
e той жа час злосць разбiрала на Дубатоeка. Сядзiць хмуры, як цмок, глядзiць
на мяне дапытлiва. На мужа сваей падапечнай прымервае, цi што?
Хутка eсе развесялiлiся. Было шмат з'едзена i яшчэ больш выпiта. Твары
пачырванелi, досцiпы сыпалiся градам. А Дубатоeк пie i еe больш за eсiх,
адпускаючы жарты, ад якiх усе за жываты бралiся.
I злосць мая паступова прайшла. Я нават быe удзячны Дубатоeку, што ен
затрымаe мяне тут.
А пасля зноe былi танцы, i толькi гадзiн у пяць ночы госцi пачалi
раз'язджацца. Дубатоeк ад'язджаe адным з апошнiх. Праходзячы мiма нас,ен
падышоe блiжэй i хрыпата сказаe:
-- Вось што, хлопча. Запрашаю цябе да мяне праз дзень на халастую
гулянку. А як ты, донька, можа, i ты паедзеш да нас, з пасербiцай пасядзiш?
-- Не, дзядзечка, дзякую. Я застануся дома.
Волат уздыхнуe:
-- Губiш ты сябе, доня. Ну, добра. А цябе чакаю. Глядзi. У мяне хата
без гэтых заморскiх жартаe, табе гэта цiкава.
Мы развiталiся з iм, шчыра развiтаeся я з Свецiловiчам.
Дом пусцеe, зацiхалi крокi, ен зноe ставаe глухiм i нямым, магчыма,
яшчэ на васемнаццаць год. Слугi хадзiлi i гасiлi свечкi. Яна знiкла, i, калi
я eвайшоe у залу, я пабачыe яе e яе казачным уборы ля палаючага камiна. Зноe
цемра агарнула куты залы, у якой яшчэ, здавалася, жылi гукi музыкi i смех.
Дом пачаe жыць звычайным жыццем -- цемным, глухiм i змрочным.
Я падышоe блiжэй i раптам пабачыe яе бледны твар, на якiм згаслi
апошнiя сляды радасцi. Вецер завыe у комiне.
-- Пан Беларэцкi, -- сказала яна. -- Як глуха. Я адвыкла ад гэтага.
Пройдземся з вамi яшчэ адзiн вальс, перш чым назаeседы...
Голас яе перасекся. Я паклаe руку на яе стан, i мы, падпарадкоeваючыся
eнутранай музыцы, якая яшчэ гучала e нашых вушах, паплылi па зале. Шоргат
нашых ног глуха аддаваeся над столлю. Мне было чамусьцi нават страшна, нiбы
я прысутнiчаe на пахаваннi, а яна зноe перажывала eвесь вечар. Стан яе,
тонкi i гнуткi, трошкi хiстаeся пад маей рукою, веяe яе вэлюм, жарам
успыхвала сукня, калi мы траплялi e водблiск камiннага полымя, рабiлася
блакiтнай, калi мы траплялi e цемру. Гэты старажытны eбор, гэты вэлюм, якi
кранаeся часам майго твару, гэты стан пад маей рукою i задуменныя апушчаныя
вочы, напэeна, нiколi не будуць забыты мной.
I раптам яна прыткнулася лбом на iмгненне да майго пляча.
-- Усе. Не магу больш. Даволi. Гэта eсе. Дзякуй вам... за eсе.
Я паглядзеe на яе i пабачыe вочы, якiя блiшчалi ад нявыплаканых слез.
Гэта было сапраeды eсе. Яна пайшла e свой пакой, а я eсе глядзеe на
маленькую фiгурку e старажытным убраннi, якая iшла па зале, губляючыся e
цемры пад позiркамi продкаe са сцяны.
Я забыeся e гэту ноч пагасiць свечку на столiку ля акна i ляжаe у
шырокiм, як луг, ложку, ужо засынаючы, калi маю дрымоту перарвалi зноe крокi
e калiдоры. Ведаючы, што зноe нiкога не заeважу, калi выгляну, я ляжаe
спакойна. Хутка крокi знiклi. Я пачаe быe зноe драмаць, калi раптам
страпянуeся.
Праз шыбу глядзеe на мяне чалавечы твар.
Чалавек быe сапраeды вельмi маленькi (я бачыe яго амаль па пояс), у
каптане з шырокiм каeняром. Гэта быe чалавек i eсе ж нечалавечая iстота. Яе
галоeка была сцiснута з бакоe i ненатуральна выцягнута e даeжыню, рэдкiя
доeгiя валасы звiсалi з яе. Але самым дзieным быe твар Малога Чалавека. н
быe амаль такi зялены, як вопратка, рот вялiкi i без вуснаe, нос маленькi, а
нiжнiя павекi былi непамерна вялiкiя, як у жабы. Я параeнаe яго з малпай,
але хутчэй гэта быe твар сапраeднай жабы. I вочы, шырокiя, цемныя, глядзелi
на мяне з тупой злосцю i яшчэ чымсьцi незразумелым. Пасля з'явiлася
ненатуральна доeгая зеленаватая рука. Iстота глуха застагнала, i гэта
абудзiла мяне ад здранцвення. Я кiнуeся да акна i заeважыe, што Малога
Чалавека няма. н знiк.
Я з трэскам адчынie акно -- халоднае паветра лiнула e пакой. Высунуeшы
галаву, я глядзеe на eсе бакi -- нiкога. н як выпарыeся. Скокнуць унiз ен
не мог, у гэтым месцы пад двума паверхамi быe яшчэ трэцi (дом стаяe часткова
на схiле), вокны справа i злева былi зачынены, ды i карнiз быe такi вузкi,
што па iм не прабегла б i мыш. Я зачынie акно i задумаeся, упершыню eзяeшы
пад сумненне свае разумовыя здольнасцi.
Што гэта было? Я не верыe нi e Бога, нi e зданi, але жывым чалавекам
гэтая iстота быць не магла. Ды i скуль яна магла з'явiцца, куды магла
знiкнуць? Дзе магла iснаваць? Нешта нядобрае i таемнае было e гэтым доме.
Што гэта такое? Няeжо сапраeды здань?
гэтага. А можа, я п'яны? Не, я амаль не пie. Ды i скуль з'явiлiся б зноe тыя
крокi, што зараз гучаць у калiдоры? Цi гучалi яны тады, калi я бачыe твар
гэтай пачвары e акне.
Цiкаeнасць мая дайшла да мяжы немагчымага. Не, я не паеду адсюль
заeтра, як думаe, я павiнен разгадаць усе гэта. Жанчына, якая падаравала мне
сення яшчэ адзiн добры eспамiн, вар'яцее тут ад жаху, тут робiцца нешта
несумяшчальнае з законамi натуры, а я паеду? Але хто дапаможа мне? Хто? Хто
дапаможа мне e пошуках? I прыпомнiлiся мне словы Свецiловiча: "Прыпаeзу да
яе ног i памру". Так, з iм я i павiнен сустрэцца. Мы спаймаем гэтую
поскудзь, а калi не -- я паверу e iснаванне зяленых зданяe i анелаe божых.
Праз дзень я падыходзie да дома Дубатоeка. Я не жадаe iсцi, але
гаспадыня сказала: "Iдзiце, я загадваю. Мне не будзе тут страшна".
I я пайшоe. Пайсцi мне давялося зусiм у другi бок ад дома, па паeдневы
eсход. Зарослая травою алея, паабапал якой стаяe змрочны, як лес, парк,
давяла мяне да агароджы. У адным месцы тут не было прэнта (гэта была
таямнiца Надзеi Яноeскай, якую яна мне выкрыла), i можна было пралезцi. Гэта
было добра, бо мне не давялося, такiм чынам, iсцi на поeнач, па той алеi, па
якой я прыехаe, абмiнаць увесь парк i толькi тады iсцi да дома Дубатоeка. А
так я пралез праз агароджу i выбраeся па роeнае месца. Злева i наeпрост ад
мяне былi бязмежныя верасовыя пусткi з рэдкiмi купамi дрэe, справа нейкiя
зарасцi, за iмi поeная, як вока, рэчка, потым балотны скарлючаны лес, а
пасля, вiдаць, сапраeдная i безнадзейная дрыгва. Недзе вельмi далека
вiднелiся за верасовымi пусткамi верхавiны дрэe, вiдаць, абсада дома
Дубатоeка.
Я павольна iшоe пусткаю, толькi часам трапляючы на штосьцi падобнае да
сцежкi. I хоць асенняе поле было змрочным i непрытульным, хоць двойчы над
маей галавою пралятаe вялiзны крук -- мне было тут легка пасля Балотных
Ялiн. Тут было eсе звычайным: iмхi на купiнах балотцаe, сухi верас памiж
iмi, мышка-малютка, якая цягнула з высокага бадзяку белы пух, вiдаць, у свае
гняздо, гатуючыся на зiму.
Я падышоe да дома Дубатоeка толькi e прысмерку, калi вокны яго былi
ярка асветлены. Гэта быe самы звычайны шляхецкi дом. Старажытнай пабудовы,
прысадзiсты, з вельмi маленькiмi акенцамi, ен быe крыты гонтай, чыста
пабелены, меe ганак з чатырма калонамi. Правiнцыяльны архiтэктар не ведаe,
вiдаць, вядомага сакрэту, i таму калоны здавалiся трохi пукатымi eсярэдзiне,
як бачонкi. Акружала дом старая абсада з жоeтых, амаль ужо абляпаных
агромнiстых лiп. За домам вялiкi пераважна фруктовы сад, за iм -- хустка
eзаранай зямлi.
Я, вiдаць, спазнieся, бо за вокнамi eжо грымелi галасы. Сустрэлi мяне
горача i страсна.
-- Бацюхны, свентыя пакутнiчкi! -- крычаe Дубатоeк. -- З'явieся-такi,
з'явieся, блудны сын. За стол яго, за стол. Антось, дзе ты там, лабiдуда?
Разгонную госцю. Прахлопалi, чэрцi, нават не салютавалi яму, страмянной не
паднеслi. У, елупы...
За сталом сядзела чалавек дзесяць, усе мужчыны. Знаемыя мне былi толькi
Свецiловiч, Алесь Варона i Стахоeскi. Амаль усе eжо былi даволi п'яныя i
разглядалi мяне чамусьцi з павышанай цiкаeнасцю. Стол ламаeся ад страe:
вiдаць, Дубатоeк быe з мясцовых заможных шляхцюкоe. Заможнасць была, аднак,
адносная. Есцi i пiць было што, але пакоi, праз якiя я iшоe, не вызначалiся
багатым абсталяваннем. Сцены пабеленыя, аканiцы разьбленыя i ярка
афарбаваныя, мэбля старая i не вельмi прыгожая, затое вельмi цяжкая.
Старасвеччына глядзела з кожнага кута. У сталовай, акрамя шырокага дубовага
стала, табурэтаe, абцягнутых зяленай шаeкавiстай палаценкай, двух данцыгскiх
крэслаe, абабiтых пазалочаным саф'янам, ды трайнога люстэрка e карычневай
раме, якая перадавала горад з царкоeнымi главамi, нiчога не было. Страката
апранутыя госцi глядзелi на мяне.
-- Што вы вочы eтаропiлi! -- гаркнуe Дубатоeк. -- Сталiчнага чалавека
не бачылi, мядзведзi, цi што? Ану, дапамажыце госцю, пакладзiце на яго
блюда, што вам па густу.
Валасатыя зяпы заeсмiхалiся, лапы началi рухацца. Хутка на маiм блюдзе
ляжаe вялiзны гусь з бруснiчным варэннем, iндыковая ножка з яблыкамi,
саленыя грыбы, дзесятак калдуноe, а з усiх бакоe толькi i чутна было:
-- А вось пампушкi з часнаком... А вось, пане, кавалак шыначкi дзiкага
япрука, наперчаны, агнем гарыць. Памяццю мацi заклiнаючы -- вазьмiце... А
вось цудоeная... А вось незвычайны...
-- Вось як у нас па-беларуску частуюць, -- рагатаe гаспадар, пабачыeшы,
што я зусiм разгубieся.
Перада мною вырасла гара. Я паспрабаваe пратэставаць, але выклiкаe такi
выбух абурэння (у аднаго з гасцей нават слезы пацяклi; праeда, ен быe трохi
нападпiтку), што я здаeся.
Лабiдуда Антось прынес мне на падносе "разгонную" чарку. Я вельмi моцны
на хмель чалавек, але тут я разгубieся. У чарцы было не менш як на бутэльку
нейкай жоeтай празрыстай вадкасцi.
-- Не магу.
-- Як гэта не магу? Не можа толькi цнатлiвая дзеeка, ды i тая хутка
згаджаецца.
-- Многа, пан Дубатоeк.
-- Многа, калi тры жонкi e хаце, ды i то не для кожнага... Э-э, хлопцы,
нас не паважаюць. Прасiце шаноeнага госця.
-- Не чынiце крыeды... Выпiце, -- зараeлi госцi мядзведжымi галасамi.
Давялося выпiць. Вадкасць апалiла eсе мае вантробы, вогненныя кругi
захадзiлi e галаве, але я стрымаeся, не скрывieся.
-- Мужчына! -- пахвалie Дубатоeк.
-- Што гэта? -- праглынуeшы добры кавалак шынкi, спытаe я.
-- Го! Старку польскую ведаеш, гарэлку ведаеш, хахлацкi спатыкач
таксама, а нашага "трыс дзiвiнiрыс" не ведаеш. Гэта, браце, па-лiтоeску*
"тройчы дзевяць", гарэлка на дваццацi сямi травах. Мы яе сакрэт у лiтоeцаe
выведалi стагоддзi таму. Зараз яе i самi лiтоeцы забылi, а мы яшчэ памятаем.
Пi на здароeечка, пасля я цябе стаeным медам пачастую.
-- А гэта што? -- спытаe я, торкаючы вiдэльцам у нешта цемнае на
талерцы.
-- Каханенькi ты мой, гэта ласiныя губы e падсалоджаным воцаце. Еш,
браце, сiлкуйся. Гэта страва для волатаe. Продкi нашы, зямля iм пухам, не
дурныя былi. Еш, абавязкова iх еш.
А праз хвiлiну, забыeшыся, што рэкамендаваe "губы", крычаe:
-- Не, браце, ты e мяне адсюль, не пакаштаваeшы халодных пiрагоe з
гусiнай пячонкай, не пойдзеш. Антось, сюды!
Падышоe Антось з пiрагамi. Я быe адмовieся.
-- Падай да госця e ногi. Бi дурной галавою e падлогу, прасi, бо госць
нас крыeдзiць.
Праз хвiлiну я быe таксама нападпiтку. Вакол крычалi, спявалi, але я не
забываe есцi. Дубатоeк вiсеe у мяне на плячы i дуднie нешта, што я не вельмi
i слухаe. Пакой пачынаe разгойдвацца.
А-а вып'ем чарку,
А за ей дру-гу-ю, --
роe нехта. I раптам я прыпомнie далекi дом у яловым парку, бараду моху
на дрэвах, камiн, сумную постаць ля яго. Мне стала сумна. "Я п'яная свiння,
-- паeтараe я, -- нельга раскашаваць, калi iншаму дрэнна". I так мне стала
шкада яе, што я паспрабаваe заплакаць i... адразу зрабieся цвярозым. Госцi
eставалi з-за стала.
-- Панове, -- казаe Дубатоeк, -- вы прагуляйцеся трошкi, трэба стол
паднавiць.
Божа, гэта быe яшчэ толькi пачатак! А яны ж былi eжо добра напiтыя.
Было восем гадзiн вечара. Нiчога. Яшчэ рана. Я ведаe, што, так раптоeна
працверазеeшы, я больш не буду сення п'яным, але eсе ж вырашыe пiць
асцярожна, бо яшчэ e балоце загразнеш -- будзе тады штука.
Разважалiся. Дубатоeк паказваe добрую калекцыю зброi. Вельмi хвалie
адну старую шаблю, якую выпрасie у Рамана Яноeскага. Казаe, што расейскi
булат бярэ медную пласцiну, польская "зыгмунтоeка" даволi тоeсты цвiк, а
гэта -- наша, сакрэт яшчэ татары пры Вiтаeце завезлi. I eнутры ртуць, удар
такi, што не тонкую медную пласцiнку возьме, але i тоeстую. Яму не верылi.
н раскрычаeся, загадаe Антосю прынесцi чурак. Антось унес у пакой кароткае
бервяно таeшчынею e тры чалавечыя шыi, паставie на падлогу.
Усе прыцiхлi. Дубатоeк прымерыeся, выскалieся, i раптам шабля апiсала e
паветры амаль нябачнае паeкола.
Хакнуeшы нутром, Дубатоeк пацягнуe шаблю на сябе i... перасек бервяно
наeскос. Памахаe кiсцю рукi e паветры. Усе маeчалi, прыгаломшаныя.
-- Вось як трэба, -- каротка сказаe ен.
У гэтай пярэрве мне eдалося адвесцi Свецiловiча на ганак i, напамятаeшы
яму ягоныя словы, расказаць пра eсе, што адбывалася e Балотных Ялiнах. н
надта eсхваляваeся, сказаe, што чуe пра eсе гэта i раней, але не вельмi
верыe.
-- Цяпер верыце?
-- Вам веру, -- проста сказаe ен. -- I абяцаю вам, пакуль я жывы,
нiводны волас не eпадзе з яе галавы. Д'ябал гэта, здань або штосьцi iншае --
я стану на ягоным шляху.
Мы дамовiлiся, што ен i я будзем расследаваць гэту справу разам, што ен
праз дзень прыйдзе да мяне i раскажа, пра што ен даведаeся e наваколлi
(розныя пагалоскi i плеткi маглi прынесцi пэeную карысць). Дубатоeка
вырашылi пакуль што e справу не блытаць: стары мог разнервавацца i, па сваiм
звычаi, секчы з пляча.
Вячэра цягнулася далей. Зноe частавалi, зноe пiлi. Я заeважыe, што
Дубатоeк падлiвае сабе i мне роeна, п'е i дапытлiва паглядае на мяне. Калi я
выпiваe чарку, на яго твары з'яeляeся выраз задавальнення. Гэта было
сваероднае падбухторванне на спаборнiцтва. А e пярэрвах ен прапаноeваe то
"блiны з мачанкаю", то "надзвычайныя штонiкi з мясам, так i плаваюць у
масле, святыя такiх не елi". Вiдаць, ен апрабоeваe мяне з усiх бакоe. Я пie
i амаль не п'янеe.
Астатнiя, акрамя Свецiловiча, былi eжо e тым стане, калi кожны не
слухае, што кажа другi, калi твары чырвоныя, калi адзiн спявае, другi
расказвае сябру пра гiсторыю з яго каханкай, трэцi наддзiраецца, каб
звярнуць увагу eсiх на нейкi каларытны факт сваей бiяграфii, а чацверты сам
сабе распавядае, якая добрая e яго была мацi, i якi ен п'янюга, i якi ен
ганебны: няварты такой мацi сын.
Спявалi, цалавалiся. Нехта выe:
Мая жонка e хаце,
А я п'ю, гуляю.
Карчмару вала, а душу
Д'яблу прапiваю.
Другi цягнуe свае:
Раскажыце мне, добры людзейкi,
Дзе мой любы начуе.
Калi e дальняй дарозе --
Памажы яму, Божа,
Як ва eдовачкi на пасцелечцы --
Пакарай яго, Божа.
Як ва eдовачкi на пасцелечцы...
Хтосьцi прыeзняe галаву ад стала i праспяваe свой варыянт апошняга
радка:
Пам-мажы яму... тож-жа.
Усе зарагаталi.
Мiж тым Дубатоeк пакруцie галавою, як быццам адганяючы ачмурэнне, устаe
i агаласie:
-- Я нарэшце знайшоe сярод маладых сапраeднага шляхцiца. н пie сення
больш за мяне, я адурэe, а ен свежы, як хмыз пад дажджом. Вы eсе тут не
вытрымалi б i паловы гэтага. Дзевяць з вас ляжалi б без ног, а адзiн мыкаe.
Гэта мужчына! Гэта чалавек! Яго, i толькi яго, я з задавальненнем узяe бы e
сябры юнацтва.
Усе пачалi крычаць "славу". Толькi адзiн Варона глядзеe на мяне змрочна
i з'едлiва. Пiлi за мае здароeе, за шляхту -- соль зямлi, за маю будучую
жонку.
Калi захапленне трошкi прыцiхла, Дубатоeк паглядзеe мне e вочы i
давяральна спытаe:
-- Ажэнiшся?
Я няпэeна хiтнуe галавою, хоць добра разумеe, пра што ен пытае. н,
вiдаць, быe упэeнены e гэтым, а мне не хацелася яго пераконваць у
адваротным. Старому я спадабаeся, ен быe падпiты зараз i мог вельмi
пакрыeдзiцца, калi б я шчыра сказаe яму, што я нiколi пра гэта не думаe i
думаць не хачу.
-- Яна прыгожая, -- замест адказу сцвердзie Дубатоeк i eздыхнуe,
адводзячы eбок вочы.
-- Хто? -- спытаe я.
-- Мая падапечная.
Справа зайшла занадта далека, i больш круцiць нельга было, атрымалася
б, што я скампраметаваe дзяeчыну.
-- Я не думаe пра гэта, -- сказаe я. -- А каб нават i думаe, дык гэта
справа не мая. Спыталi б перш за eсе e яе.
-- Унiкаеш сур'езнага адказу, -- раптам з'едлiва працадзie Варона (я не
чакаe, што ен можа чуць нашу цiхую размову). -- Не хочаш проста i шчыра
сказаць сур'езным людзям, што гонiшся за грашыма, за радавiтай жонкаю.
Я збялеe. Iмкнучыся трымацца спакойна, адказаe:
-- Я не збiраюся жанiцца. I наогул лiчу, што размова пра дзяeчыну e
халастой падпiтай кампанii -- не пасуе сапраeднаму чалавеку. Зацiхнiце, пан
Варона, не прыцягвайце eвагi п'яных да бязвiннай дзяeчыны, не псуйце яе
рэпутацыi, i я, хоць гэта жахлiвая абраза, дарую вам яе.
-- Хо! -- сказаe Варона. -- н мне даруе. Гэты кот, гэтае хамуйла.
-- Замаeчыце! -- крыкнуe я. -- Як вы абражаеце яе адным з гэтых слоe,
падумайце?!
-- Панове! Панове! -- супакойваe нас Дубатоeк. -- Варона, ты п'яны.
-- Думайце самi. Я спусцie вам аднойчы вашу правiну, я не буду гэтага
рабiць больш, -- прашыпеe Варона.
-- Мярзотнiк! -- гаркнуe я, шалеючы.
-- Гэта я?
-- Так, вы! -- крыкнуe я так страшна, што нават той, хто спаe, узняe
галаву ад стала. -- Я прымушу вас замазаць глотку.
Сталовы нож прасвiсцеe у паветры i плазам стукнуeся мне e грудзi. Я
eскочыe з месца, схапie Варону за грудзi i трахануe. У той самы час Дубатоeк
схапie нас за плечы i расцягнуe, моeчкi штурхнуeшы Варону e грудзi.
-- Саромся, Алесь! -- загрымеe ен. -- Ты шчанюк... Зараз жа мiрыся.
-- Не, чакай, Дубатоeк. Справа сур'езная. Позна. Закрануты мой гонар,
-- рыкаe Варона.
-- I мой гонар, як гаспадара. Хто цяпер прыедзе да мяне e госцi? Усе
скажуць, што e мяне можна нарвацца на такое, -- гудзеe Дубатоeк.
-- Пляваць, -- выкрыкнуe, ашчэрыeшыся, Варона.
Дубатоeк моeчкi даe яму поeху.
-- Цяпер ты будзеш перш за eсе бiцца на шаблях, са мною, бо ен толькi
eзяe цябе за грудзi, -- прасiпеe ен такiм голасам, што многiя здрыганулiся.
-- Я зраблю так, што мой госць пойдзе адсюль жывы i здаровы.
-- Памыляешся, -- амаль спакойна сказаe Варона. -- Хто першы абразie,
той першы i e чарзе. А пасля eжо справа будзе i з табою, хоць i забi мяне.
-- Алесь, -- амаль благаe Дубатоeк. -- Не рабi ганьбы маей хаце.
-- н будзе бiцца са мною, -- цверда сказаe Варона.
-- Ну i добра, -- нечакана згадзieся гаспадар. -- Нiчога, пан
Беларэцкi. Будзьце мужнымi. Гэты свiнтух зараз такi п'яны, што не зможа
трымаць пулгака. Я, бадай што, стану поруч з вамi, гэта будзе самае
небяспечнае ад куль месца на eсiм месцы дуэлi.
-- Што вы, пане Рыгор... -- я паклаe далонь яму на члячо. -- Не трэба.