вымавiць яго iмя, мы яго перакручвалi, i з гэтага нарадзiлася мянушка, якой
мы называлi яго толькi мiж сабою. Нямногiя ведалi яе.
-- Хто гэта? -- няeмольна сказаe Рыгор, рухаючы каменнымi скiвiцамi.
I тады яна заплакала. Плакала eзахлеб, як дзiценак. I праз рыданнi
нарэшце вырвалася:
-- Пан Лiкол... пан Рыгор Дубатоeк.
Я быe уражаны e самае сэрца. Я аслупянеe, я задыхаeся:
-- Не можа быць! Што вы! Такi добры чалавек! I, галоeнае, якая яму
карысць!
А памяць паслужлiва падсунула словы аднаго з мярзотнiкаe пад дрэвам:
"Любiць старажытнае". I нават невядомае "iчкi на..." з лiста Свецiловiчу
раптам заканамерна ператварылася e любiмае прыслоeе Дубатоeка: "Балеснiчкi
нашы, што гэта робiцца на зямлi?!"
Я працер вочы, адагнаe ачмурэнне:
-- Не, не можа быць. Якая яму карысць, ен зусiм i не спадчыннiк панi.
I тут адгадка блiскавiцай шуганула e маей галаве:
-- Пачакайце тут, Надзея Раманаeна. Пачакай, Рыгор. Я прайду да пана
Гарабурды. Пасля мне трэба будзе перабраць рэчы Бермана.
-- Добра, -- сумна сказала Яноeская. -- Яго пахавалi eжо.
I я пабег па сходах. Думкi мае iшлi e двух кiрунках. Першае: Дубатоeк
мог дамовiцца з Берманам (толькi чаму ен забie яго?). Другое: Гарабурда
таксама мог неяк залежаць ад Дуботоeка.
Iрвануe дзверы. Насустрач мне з крэсла eстаe пажылы мужчына з
гамерычнымi ляжкамi. н здзieлена глядзеe на мой рашучы твар.
-- Прабачце, пан Гарабурда, -- рэзка кiнуe я, як у вiр скокнуe. -- Я
павiнен паставiць перад вамi адно пытанне. Пра вашы адносiны з панам
Дубатоeкам. Нашто вы далi гэтаму чалавеку так заeладаць вамi?
н выглядаe як спайманы на месцы крадзяжу. Нiзкi лоб яго пачырванеe,
вочы замiтусiлiся. Але, вiдаць, па маiм твары ен зразумеe, што жартаваць са
мною нельга.
-- Што зробiш... Вэксалi, -- замармытаe ен.
I зноe я трапie у мiшэнь, мецячы e неба:
-- Вы далi пану Дубатоeку вэксалi пад маентак Яноeскай, якi вам не
належыць.
-- Гэта была такая мiзэрная колькасць грошай. Усяго тры тысячы рублеe.
Псарня патрабуе так многа...
Усе пачынала ставаць на свае месца. Пякельны план Дубатоeка яснеe у
маiх вачах.
-- Па тэстаменту Рамана Яноeскага, -- замармытаe ен, абiраючы дрыжачымi
пальцамi нешта з вiзiткi, -- устаeлена такая субстытуцыя. Спадчыну
атрымлiваюць дзецi Яноeскай... -- I жаласна глянуe мне e вочы. -- Iх не
будзе. Яна ж памрэ... Яна хутка памрэ... П-пасля iх -- муж. А яна вар'ятка,
хто з ей ажэнiцца?.. Пасля, наступная прыступка, апошнiя Яноeскiя. А iх
няма, няма пасля смерцi Свецiловiча. А я сваяк Яноeскiх па пралцы, з
жаночага, так бы мовiць, боку. Калi не будзе дзяцей i мужа -- палац мой. --
I ен заенчыe: -- Але як я мог чакаць? Я eвесь у вэксалях. Я такi няшчасны
чалавек. I большасць папер скупie пан Рыгор... I яшчэ тры тысячы даe. Зараз
ен тут будзе гаспадаром.
-- Паслухайце, -- холадна кiнуe я, -- тут была, есць i будзе толькi
адна гаспадыня, панi Надзея Яноeская.
-- Я не спадзяваeся на спадчыну. Яноeская eсе ж магла выйсцi замуж... I
я даe Дубатоeку даeгавое абавязацельства пад забеспячэнне палаца.
-- Добра. Сорам з вамi нават не начаваe. Але няeжо вы не ведаеце, што
гэта нядзейсны з фiнансавага боку eчынак? Што гэта крымiнал?
-- Не, не ведаю. Я быe рады.
-- А вы ведаеце, што вы штурхнулi Дубатоeка на жахлiвае злачынства,
якому i наймення на чалавечай мове няма. Чым вiнавата бедная дзяeчына, што
вы пажадалi пазбавiць яе жыцця?
-- Я падазраваe, што гэта злачынства, -- разрумзаeся ен. -- Але мая
псарня...
-- Гнiда вы! Рук толькi пэцкаць не хочацца. Вамi будзе займацца
губернскi суд. А пакуль што я сваей уладай засаджу вас на тыдзень у
сутарэнне гэтага дома, каб вы не маглi папярэдзiць iншых мярзотнiкаe...
Пакуль скончыцца гэтая справа.
-- Гэта гвалт, -- заскуголie ен.
-- Што вы ведаеце пра насiльства? -- кiнуe я яму. -- Што вы ведаеце,
смоeж?
Праз паeгадзiны Рыгор заштурхнуe Гарабурду e скляпенне без акон пад
цэнтральнай часткай будынка. Жалезныя дзверы з грукатам зачынiлiся.
Агеньчык свечкi маячыe недзе далека за цемнымi шыбамi. Калi я падымаe
вочы, я бачыe поруч з iм адбiтак свайго твару з рэзкiмi ценямi e вачанiцах.
Я разбiраe паперы Бермана. Мне здавалася eсе ж, што я змагу адшукаць у
iх нешта цiкавае. Берман быe занадта складаны характар, каб жыць простай
авечкай.
I вось я з ведама гаспадынi выцягнуe усе паперы з бюро на стол,
пераклаe на яго ж кнiгi, лiсты, дакументы i сядзеe, чхаючы ад пылу, якi
густа eкрываe гэтыя рэлiквii.
Цiкавага было, аднак, мала. Трапieся лiст ад мацi Бермана, дзе яна
прасiла аб дапамозе, i чарнавiк лiста Бермана ей, дзе ен пiсаe, што на яго
eтрыманнi знаходзiцца брат, што брат цяпер не перашкаджае мацi жыць так, як
яна хоча, а e астатнiм яны -- квiты. Гэта было дзieна: якi брат, дзе ен
зараз?
Пасля я адшукаe нешта накшталт дзеннiка, дзе поруч з грашовымi
выдаткамi i вельмi разумнымi заeвагамi па беларускай гiсторыi я прачытаe i
такiя-сякiя разважаннi Бермана. Вось некаторыя:
"Паeночна-Заходнi край як паняцце -- фiкцыя. Справа, магчыма, у тым,
што ен крывей i мозгам сваiм служыць iдэi цалкам усяго космасу, а не пяцех
губерняe, расплачваецца за eсе i гатуе e глыбiнi сваей новага Месiю для
eратавання людской пароды. Таму яго лес -- пакутаваць. Справа, аднак, не
датычыцца лепшых яго прадстаeнiкоe, людзей сiлы, арыстакратаe духу".
-- Бач ты, рыцар духу, чалавек сiлы e прадзертых портках, -- буркнуe я.
"Адзiная любоe мая -- брат. Часам мне здаецца, што eсе астатнiя людзi
есць карыкатуры на яго, i патрэбны чалавек, якi перарабie бы eсiх на яго
капыл. Людзi павiнны быць людзьмi цемры. Тады e iхнiх арганiзмах лепей
высоeваецца наперад тое цудоeна жывельнае, што мы павiнны зберагаць i
любiць. Хiба генiй не аддзяляецца ад iдыета толькi фiгавым лiстком, якi
прыдумалi самi людзi. Беларэцкi мяне раздражняе сваей звычайнасцю, i,
дальбог, для яго было б лепей, каб ен хутчэй знiк".
I яшчэ адзiн запiс:
"Грошы -- эманацыя чалавечай улады над статкам iншых (на жаль!). Трэба
было б навучыцца рабiць мазгавую кастрацыю eсiм, хто не варты свядомага
жыцця. А лепшым даваць бязмернае шчасце, бо такая штука, як справядлiвасць,
не прадугледжана самой прыродай. Так i са мною. Мне патрэбен спакой, якога
тут больш, нiж дзе-небудзь, i грошы, каб вынасiць iдэю, дзеля якой я
з'явieся на свет, iдэю вялiкапышнай i надзвычайнай несправядлiвасцi. I мне
здаецца, што першай прыступкаю магла б быць перамога над тым, да чаго
iмкнецца мае цела i што, аднак, неабходна знiшчыць, над гаспадыняй Балотных
Ялiн. Яна eсе адно асуджана сляпым лесам на знiшчэнне. На ей праклен
спраeджваецца з'яeленнем дзiкага палявання пад мурамi палаца. Яна больш
трывалая, нiж я думаe, дагэтуль не звар'яцела. Кароль Стах слабы, i
выправiць яго памылкi суджана мне. I, аднак, я раeную яе да eсiх маладых
людзей i асаблiва да Беларэцкага. Учора страляe па iм i быe вымушаны на
рэтыраду. Дрэнна страляю".
Наступны лiсток:
"Магчыма, калi я выканаю ролю боскай сiлы, вышэйшага наканавання
(бывала ж такое са звычайнымi смертнымi), духi зла пакiнуць гэтыя мясцiны, i
я стану гаспадаром. Пераконваe калiсь Беларэцкага, што галоeная небяспека --
паляванне. А якая небяспека ад зданяe? Iншая справа Малы Чалавек.
Золата, золата! Тысячы панегiрыкаe трэба спяваць уладзе тваей над
душамi людзей. Ты eсе: пялюшка дзiцяцi, купленае табою цела дзяeчыны,
сяброeства, любоe i eлада, мозг найвялiкшых генiяe, нават прыстойная яма e
зямлi. I да eсяго гэтага я праб'юся".
Я скамячыe паперкi i да болю сцiснуe пальцы:
-- Брыдота!
I раптам сярод iншых паперак рука мая натрапiла на складзены e чатыры
столкi аркуш пергаменту. Я расклаe яго на каленях i толькi галавою хiтануe:
гэта быe план будынка e Балотных Ялiнах, план ХVI стагоддзя. I на гэтым
плане выразна было азначана, што слухавак у мурах палаца аж чатыры, i яны
так схаваны e плафоне, што адшукаць iх нiяк нельга. Мiж iншым, адна з iх
вяла ад сутарэнняe пад палацам да пакоя ля бiблiятэкi (напэeна, каб
падслухоeваць размовы вязняe), а другая злучала бiблiятэку, закiнутыя пакоi
для слуг на першым паверсе i... пакой, у якiм жыла Яноeская. Дзве другiя
былi невядома дзе: выхады iхнiя былi e калiдоры, дзе жылi я i Яноeская, але
далейшы iх ход быe старанна зацерты пальцамi.
Мярзотнiк адшукаe план у архiве i схаваe яго.
I было яшчэ тое-сее цiкавае. У вонкавым муры палаца была пустэча,
выразна быe адзначаны вузкi праход i тры нейкiя клетушкi. А выхад з прахода
быe намечаны якраз за павароткай калiдора, дзе я калiсьцi аддзiраe дзверы e
сапраeды забiтым пакоi.
Я лаяeся так, як нiколi e жыццi. Шмат непрыемнасцей мiнула б, калi б я
абстукаe там сценкi, абшытыя панелямi. Але не позна было i зараз. Я схапie
свечку, глянуe на гадзiннiк (палова на адзiнаццатую ночы) i хутка пабег
пераходамi да свайго калiдора.
Стукаe я, напэeна, з палову гадзiны, пакуль не натрапie на месца, якое
адказала на стук гулкiм водгукам, быццам я лупie дно бочкi. Я шукаe на
панелi месца, за якое можна eзяцца i аддзерцi яе ад астатнiх, але дарэмна.
Пасля пабачыe у адным месцы легкiя драпiны, пакiнутыя як быццам нажом. Таму
я дастаe сцiзорык i пачаe торкаць iм у ледзь прыкметныя шчылiны мiж гэтай
часткай панелi i астатнiмi. Даволi хутка мне eдалося намацаць лязом нажа
нешта, што паддавалася. Я нацiснуe мацней -- нешта зарыпела, i пасля панель
павольна пачала паварочвацца вакол свайго цэнтра, кажучы мне вузкую шчылiну.
Я паглядзеe на адваротны бок панелi e тыя месцы, куды торкаe лязом, -- там
была глухая дошка, знутры панель адчынiць на калiдор было нельга. Я нават
спусцieся быe унiз прыступак на пятнаццаць, але дзверы за спiною жаласна
заспявалi, я пабег да iх i якраз своечасова паспеe прытрымаць iх нагою, каб
яны не захлопнулiся. Не, аставацца e нейкай пацуковай нары аднаму, з
пагрозай прасядзець тут да другога прышэсця, ды яшчэ з абгаркам свечкi --
гэта было глупствам.
Таму я пакiнуe дзверы напаeзачыненымi, паклаeшы ля восi eласную хустку,
а сам сеe непадалек на падлогу, паклаeшы на каленi рэвальвер. Свечку
давялося загасiць, бо святло яе магло спудзiць iстоту, калi б яна задумала
вылезцi з патаемнага ходу. I, аднак, свечка за павароткай калiдора, якая
гарэла eсю ноч, хоць цьмяна, але асвятляла калiдор, ды i e акно лieся
няпэeны шэры водблiск.
Не ведаю, колькi я так праседзеe, уткнуeшы падбароддзе e каленi. Было
каля дванаццацi, калi раптам дрымота пачала падаць на мяне, навальвацца
цяжарам, стуляць павекi. I я eпарта дзюбаe носам, як нi намагаeся змагацца
са сном: далiся мне e знакi мiнулыя бяссонныя ночы. У адзiн з момантаe
прытомнасць адмовiла мне, i я правалieся кудысьцi e цемную душную бездань.
Вы спрабавалi калi-небудзь спаць седзячы, прыцiснуeшы спiну да мура
або, лепей, да дрэва? Паспрабуйце. Вы пераканаецеся, што пачуцце падзення,
якое вы часам адчуваеце, лежачы пад цеплай коeдрай, есць шостае пачуцце, што
перайшло нам у спадчыну ад продка нашага, малпы, што яно было ей неабходна,
каб не eпасцi з дрэва. I, седзячы ля дрэва, вы e сне будзеце падаць вельмi
часта, i адкрываць вочы, i зноe засынаць. I нарэшце дзieныя сны авалодаюць
вашай душой, знiкне мiльен год чалавечага iснавання, i вам здасца, што пад
дрэвам дапатопны мамант iдзе на вадапой i вочы пячорнага мядзведзя гараць
з-пад скалы.
Прыблiзна e такiм настроi быe i я. Сны... Сны... Мне здавалася, што я
сяджу з доeбняю на каленях недзе на дрэве i мне страшна злезцi, бо пада
мною, па зямлi, iдзе нейкi пiтэкантрап. I ноч, i стогнуць ваeкi за дрэвамi.
У той самы момант я eпаe i раскрыe вочы.
Проста e паeцемры рухалася паeз мяне дзieная iстота. Зяленае
старадаeняе eбранне было e пыле i павуцiннi, галава, доeгая, выцягнутая
назад, як боб, задуменна апушчана, павекi, як у жабы, ледзь не закрывалi
журботныя вочы, а рукi былi апушчаны eнiз, i доeгiя-доeгiя пальцы iх амаль
даставалi да зямлi.
Малы Чалавек Балотных Ялiн прамiнуe мяне i праплыe далей, а я сачыe за
iм з рэвальверам. Будынак быe яму, вiдаць, добра знаемы. н адчынie акно,
пасля другое, пасля вылез у адно. Я высунуe за iм галаву i пабачыe, што гэта
iстота з малпячым спрытам iдзе па вузкiм, у тры пальцы, карнiзе. н амаль
бег, як павук, з нечалавечай жвавасцю. Па ходзе справы ен адшчыкнуe з галiны
лiпы, якая падыходзiла да сцяны, некалькi плодзiкаe. Пачамкаe iх. Адной
рукой ен дапамагаe сабе рухацца. Пасля ен зноe пралез у калiдор, зачынie
вокны i павольна рушыe кудысьцi калiдорам, страшны e сваей нечалавечнасцi.
Аднойчы мне пачулася нейкае мармытанне, Малы Чалавек хлопнуe сябе па лбе i
знiк у цемры, куды не даставала святло далекай свечкi. Я хутка накiраваeся
за iстотай, бо баяeся знiкнення. Калi я апынуeся e цемры, я пабачыe два
ззяючых вокi, што глядзелi з кута з невымоeнай пагрозай.
Я кiнуeся да яго, але яно застагнала цяжка i пабрыло кудысь, хiстаючыся
на нагах. Утаропiла на мяне свой позiрк, пасварылася пальцам.
Аслупянеeшы на iмгненне, я апамятаeся, дагнаe Малога Чалавека i схапie
яго за плечы. I радасна страпянулася мае сэрца, бо гэта не была здань.
Калi я выцягнуe гэтую iстоту на святло, яна торкнула сябе пальцам у рот
i сказала няпэeным рыпячым голасам:
-- Гам-гам!..
-- Ты хто такi? -- трасянуe я яго за плечы.
I Малы Чалавек, былая здань, адказаe завучана:
-- Я Базыль. Я Базыль.
I раптам хiтрасць, якая бывае i e iдыетаe, асвяцiла яго вочы:
-- Я вас... бачыe. Гы-гы! Я сядзеe пад сталом... пад сталом, брат мяне
кармie. А вы раптам -- шась!
I зноe зачамкаe вялiзным, да вушэй, ротам. Я зразумеe усе. Два
мярзотнiкi -- кiраeнiк дзiкага палявання i Берман -- дадумалiся, уласна
кажучы, да аднаго i таго ж самага. Берман, якi ведаe, што ен з'яeляецца
сваяком Яноeскай, прыехаe у Балотныя Ялiны i тут напаткаe план хадоe у мурах
i слухавак. Пасля гэтага ен таемна паехаe у горад i, кiнуeшы мацi на волю
лесу, прывез сюды брата, якi не таму eнiкаe людзей, што любie самоту. Брат
проста быe непапраeным iдыетам, i нездарма e клубе здзiвiлiся яго дрэннаму
выхаванню (Берман, вядома, прывез у клуб не брата, а нейкага захожага
чалавека). Калi ен прывез яго сюды, ен змясцie яго e сваiм пакоi,
карыстаючыся тым, што да яго нiхто не заходзie, i загадаe сядзець цiха. Пад
час аднаго з гадаванняe я i заспеe iх на месцы злачынства. Малы Чалавек тады
сядзеe пад сталом, i я мог бы схапiць яго, працягнуeшы руку.
Уначы Берман заводзie яго e хады, i той крочыe па начных пераходах,
абуджаючы e слухаeках гукi, якiя чулi жыхары дома.
Зрэдку яго выпускалi i e калiдор: у гэтым выпадку ен апранаe назнарок
пашыты стары eбор, а Берман чакаe яго ля адчыненых дзвярэй ходу, бо адчынiць
iх Малы Чалавек не мог. Сяды-тады яму дазвалялi пагуляць i на свежым
паветры. З малпячым, а хутчэй з павучыным спрытам ен бегаe па карнiзах
будынка, глядзеe у асветленыя вокны i, у выпадку трывогi, маланкава знiкаe
за шматлiкiмi кутамi будынка.
Яму тым лягчэй было гэта рабiць, што e яго пячорным мазгу зусiм
адсутнiчаe iнстынкт самазахавання. н iшоe па гэтым карнiзе так раeнадушна,
як мы часам, забаeляючыся, iдзем па чыгуначнай рэйцы.
Пад час адной такой пагулянкi i адбылося яго спатканне са мною. Што ж
здарылася пасля? "Лiкол" даслаe мне лiст, у якiм, каб выбавiць мяне з хаты,
рэкнуe здуру, што ведае штосьцi пра Малога Чалавека. Берман, якi апошнi час
сачыe за мною, прачытаe лiст i пайшоe на месца сустрэчы, каб неяк дамовiцца
з невядомым. Там яго палiчылi за мяне, i адбылася трагедыя, познiм сведкам
якой я быe.
А карла сядзеe усе гэтыя днi e хадах, не маючы змогi вылезцi, i зусiм
заслаб з голаду. Каб я не адчынie дзверы -- ен, напэeна, памер бы, так i не
здагадаeшыся, чаму пакiнуe яго той, што заeжды яго гадаваe i песцie.
Што мне было рабiць з iм? Няшчасны малы iдыет не быe вiнен у тым, што
яго стварылi такiм на свет. Тут ен i выбывае з нашага апавядання. Я
нагадаваe яго, абвясцie Яноeскай аб канчыне аднаго з прывiдаe, якiя насялялi
палац Балотных Ялiн, i наступнага дня адаслаe яго e павятовую бальнiцу для
вар'ятаe.
I eпершыню гэтым вечарам я бачыe, што надзея загарэлася e вачах
гаспадынi Балотных Ялiн цеплым, пакуль што яшчэ слабым агеньчыкам.
-- Ты, Рыгор?
-- Я, Андрусь. Праeдзiвей, мы.
Я працягнуe Рыгору руку. Гэта ноч, пасля той, у якую я спаймаe Малога
Чалавека, была першай за eвесь час бясхмарнай месячнай ноччу. Поeны месяц
залiваe тарфяныя балоты, пусткi, парк Балотных Ялiн блакiтным срэбрам i
далека-далека блiшчаe у акенцы нейкай самотнай хаты. Ноччу пахаладзела, i
зараз балоты "пацелi", нараджаючы e ямiнках касмылi белых рухлiвых туманоe.
Рыгор выступie з-за хмызоe, якiя ляжалi ля паваленай агароджы, а за iм
з'явiлiся з цемры людзi, чалавек дванаццаць.
То былi мужыкi. Усе e кажухах мехам наверх, у аднолькавых белых
магерках, з аднолькавымi чырвонымi лапамi.
I eсе яны e месячным святле былi на адзiн твар: як быццам сама гэта
зямля адначасова нарадзiла iх. У двух я пабачыe доeгiя стрэльбы, як у
Рыгора, адзiн трымаe у руках пулгак, астатнiя былi eзброены доeгiмi
рацiшчамi i вiламi, а адзiн нават простай дубiнай.
-- Гэта хто? -- здзieлена спытаe я.
-- Мужыкi, -- нутром прагудзеe Рыгор. -- Хопiць цярпець. Два тыднi таму
дзiкае паляванне затаптала на верасовай пустцы брата вось гэтага мужыка.
Мiхалам яго завуць.
Мiхал сапраeды нагадваe "Мiхала -- бурага дзедзiна". Глыбокiя маленькiя
вочкi, скулы шырокiя, рукi i ногi -- не горш як у Дубатоeка. Вочы яго былi
чырвонымi i апухлымi, рукi так сцiснулi вiлы, што аж суглобы пальцаe сталi
белымi. Глядзеe ен змрочна i пахмура, але разумна.
-- Хопiць, -- зноe сказаe Рыгор. -- Зараз нам толькi памiраць i
засталося. А памiраць мы не хочам. I ты, Беларэцкi, калi што-небудзь
заeважыш, маeчы. Гэта справа наша. I Бог дазваляе на канакрада -- усiм
мiрам. Сення мы iх адвучым не толькi людзей таптаць, але i хлеб есцi.
-- Гэта eсе?
-- Не, -- сказаe мой наваз'яeлены Чортаe Бацька, -- гэтыя, на чале з
Мiхалам, застануцца тут, пад тваей рукою. А мае чакаюць ля балота, што
акружае Яноeскую пушчу, ля Ведзьмаковай ступы. Там яшчэ два дзесяткi. Калi
яны пойдуць там -- мы iх сустрэнем, калi яны пойдуць невядомай нам, iншай
дарогай -- сустрэнеце вы. Мы трымаем пад увагай пушчу, Халодную лагчыну i
пусткi, што поруч. Вы -- Балотныя Ялiны. Сустрэча, калi што такое, у
Халоднай лагчыне. Калi спатрэбiцца дапамога -- дасылайце чалавека.
I Рыгор знiк у цемры.
Мы зрабiлi засаду. Я загадаe шасцi мужыкам размясцiцца паабапал дарогi
ля самай паваленай агароджы, тром -- трохi далей. Атрымаeся мяшок, або,
лепей, нерат. Трое павiнны былi, у выпадку чаго, перагарадзiць паляванню
шлях адступлення. Сам я стаe за вялiкiм дрэвам ля самай сцежкi.
Я забыeся яшчэ сказаць, што на кожнага з нас было па тры паходнi.
Дастаткова было, каб асвятлiць, у выпадку патрэбы, усе.
Мае людзi e шкурах як ляглi, так i зраслiся з зямлею, нельга было
адрознiць iх ад звычайных купiн, а шэрая аeчына злiвалася з шэрай, забiтай
восенню, травой.
Так мы ляжалi даволi доeга. Месяц плыe над балотамi, мiльгацелi там
нейкiя блакiтныя iскры, туман то сплываe у суцэльную, каню па калена, смугу,
то зноe распаeзаeся.
Яны з'явiлiся, як заeжды, нечакана. Два дзесяткi туманных коннiкаe на
туманных конях. Бязгучна i грозна насоeвалiся яны. Не звiнелi цуглi, не чуць
было чалавечых галасоe. Бязлюдная маса рухалася да нас. Развявалiся доeгiя
валасы i плашчы. Паляванне iмчала.
А наперадзе, як раней, скакаe кароль Стах, прыкрыeшы капелюхом твар. Мы
чакалi, што яны прылятуць, як вецер, але крокаe за сто яны... спешылiся,
павазiлiся ля конскiх ног, i, калi паехалi пасля гэтага, паехалi павольным
крокам, да нас даляцеe зусiм нечаканы пасля маeчання ляск капытоe.
Павольна наблiжалiся яны. Вось мiнулi дрыгву, вось пад'ехалi да
агароджы, вось мiнулi яе. Кароль Стах ехаe проста на мяне, i я пабачыe, што
твар яго белы, як крэйда.
Вось ен амаль ля майго дрэва. Я ступie з-за яго i eзяe каня за аброць.
Адначасова левай рукою, у якой акрамя рэвальвера быe у мяне стэк, я пасунуe
ягоны капялюх на патылiцу.
Трупна-бледны, глядзеe на мяне вялiкiмi мертвымi вачыма твар Вароны. Ад
нечаканасцi ен, напэeна, не ведаe, што рабiць, але затое я добра ведаe гэта.
-- Дык гэта вы кароль Стах? -- спытаe я цiха.
I перацягнуe яго стэкам па твары.
Конь Вароны стаe дыбкi i кiнуeся ад мяне e натоeп.
У той самы момант грымнулi стрэльбы засады, i eсе закруцiлася e шаленым
моры агню. Уставалi дыбкi конi, падалi коннiкi, хтосьцi нема крычаe. Я
запамятаe толькi твар Мiхала, якi хладнакроeна цэлieся з доeгай стрэльбы.
Сноп агню вырваeся з яе. Потым праплыe перада мною твар скуластага хлопца з
доeгiмi касмылямi валасоe, што падалi на лоб. Хлопец гэты працаваe вiламi,
як на таку, пасля eзняe iх i з жахлiвай сiлай усадзie у жывот каня, што стаe
на дыбкi. Коннiк, конь i хлопец упалi разам. А я стаяe i, нягледзячы на тое,
што стрэлы нарэшце загучалi i з iхняга боку, што кулi пасвiствалi ля маей
галавы, на выбар страляe па коннiках, што мiтусiлiся e нашым коле. Ззаду iх
таксама палiвалi агнем.
-- Браткi, нам здрадзiлi!
-- Даскакалiся!
-- Ратуйце!
-- Божа! Божухна!
На тварах гэтых бандзюкоe я пабачыe жах, i радасць помсты авалодала
мною. Iм трэба было думаць раней пра тое, што адплата прыходзiць. Я бачыe,
як чалавек з дубiнай удзерся e сярэдзiну коннага натоeпу i бie ею наводмаш.
Уся застарэлая ярасць, усе доeгацярпенне зараз выбухнула прыпадкам
нечуванага запалу, баявой смеласцi. Хтосьцi рыeцом сцягнуe з сядла аднаго з
паляeнiчых, i конь пацягнуe яго галавою па карэннях.
Праз дзесяць хвiлiн усе было скончана. Конi без седакоe працягла
гiгаталi, пехцярамi ляжалi на зямлi забiтыя i параненыя. Толькi Варона, як
д'ябал, круцieся сярод мужыкоe, адбiваючыся мячом. Рэвальвер ен зацiснуe у
зубах. Бie ен вельмi добра. Пасля пабачыe у натоeпе мяне. Твар яго
перакрывieся такой жахлiвай нянавiсцю, што нават зараз я памятаю яго i часам
бачу e сне.
Стаптаeшы канем аднаго з сялян, ен схапie рэвальвер:
-- Трымайся, падла! Адняe яе! Табе таксама не мiлавацца!
Селянiн з доeгiмi вусамi пацягнуe яго за нагу з каня. I толькi таму я
не eпаe на зямлю з дзiркай у чэрапе. Варона зразумеe, што яго зараз сцягнуць
з каня, i стрэлам ва eпор паклаe на месцы даeгавусага.
I тады я, паспеeшы eставiць новыя патроны, высадзie у яго eсе шэсць
куль. Варона хiтнуeся e сядле, хапаючыся рукамi за паветра, але eсе ж
паварацie каня, збie на зямлю скуластага хлопца i памчаe у напрамку да
балот. н усе хапаeся рукамi за паветра, але яшчэ сядзеe у сядле i разам з
сядлом (вiдаць, лопнула папруга) з'язджаe набок, пакуль не павiс паралельна
зямлi. Конь збочыe, i галава Вароны з маху eдарылася аб каменны слуп
агароджы.
Варона з'ехаe з сядла i гопнуeся аб зямлю, застаeся ляжаць на ей
нерухомы, мертвы.
Разгром быe поeны. Страшнае дзiкае паляванне ляжала на зямлi, разбiтае
рукамi звычайных мужыкоe у першы ж дзень, калi яны трошкi паднатужылiся i
паверылi сваiм прымхлiвым мазгам, паверылi, што нават супраць зданяe можна
eстаць з вiламi e руках.
Я прайшоe па месцы бойкi. Коней сяляне зводзiлi eбок. Гэта былi
сапраeдныя палескiя дрыкганты, парода, ад якой зараз нiчога не засталося.
Усе e палосах i плямах, як рысi або леапарды, з белымi ноздрамi i вачыма,
якiя адлiвалi e глыбiнi чырвоным агнем. Я ведаe, што гэтая парода
вызначаецца дзieнай трывалай машыстай iнахаддзю i пад час намету iмчыць
вялiзнымi скачкамi, як алень. Не дзiва, што e тумане мне такiмi вялiзнымi
здавалiся iхнiя скачкi.
I яшчэ дзве разгадкi прыйшлi нечакана. Па-першае, ля сядла кожнага
паляeнiчага вiселi чатыры глыбокiя аeчынныя торбы, якiя, вiдаць, у выпадку
патрэбы, можна было надзець на ногi коням i завязаць ля бабак. Крок рабieся
зусiм бязгучны. Па-другое: сярод трупаe i параненых я пабачыe на зямлi тры
чучалы, апранутыя так, як i паляeнiчыя, у старыя капелюхi з пер'ямi, кабцi,
чугi, але прывязаныя вяроeкамi да сядла. Людзей у Вароны, вiдаць, не хапала.
Але i нашы страты былi значныя. Мы нiколi не перамаглi б гэтай банды
прафесiянальных ваякаe, каб не нечаканасць нашага нападу. Але нават i з
гэтым атрымалася дрэнна: мужыкi ваяваць зусiм не eмелi. Скуласты хлопец,
якога збie канем Варона, ляжаe на зямлi з разбiтай галавою. У даeгавусага
мужыка дзiрка ад кулi цямнела проста e сярэдзiне лба. Мужык з дубiнай, што
eдзерся e сярэдзiну мiж коннiкаe, ляжаe на зямлi i стрыг нагамi, як
нажнiцамi: адыходзie. Параненых было e два разы больш. Я таксама атрымаe
рану: куля рыкашэтам шчоeкнула мне e патылiцу.
Мы лаялiся. Мiхал бiнтаваe мне галаву, а я крычаe, што гэта глупства.
Мiж тым сярод паляeнiчых адшукалi аднаго i падвялi да кастра, якi мы
расклалi. Перада мною стаяe з вiсячай, як бiзун, рукою Марка Стахевiч, той
самы шляхцюк, размову якога з Пацуком я падслухаe тады пад дрэвам. н быe
вельмi каларытны e сваей чузе вiшневага колеру, у маленькiм капелюху, з
пустымi похвямi ад шаблi на баку.
-- Ты, здаецца, пагражаe мужыкам, Стахевiч? Ты памрэш, як гэтыя, --
спакойна сказаe я. -- Але мы можам адпусцiць цябе, бо адзiн ты няшкодны. Ты
паедзеш за межы яноeскага наваколля i будзеш жыць. Мы адпусцiм цябе тады,
калi ты раскажаш нам пра вашу дзейнасць.
н павагаeся, паглядзеe на жорсткiя твары мужыкоe, залiтыя чырвоным
сяйвом вогнiшча, на кажухi, на рукi, якiя сцiскалi вiлы, i зразумеe, што
лiтасцi тут чакаць нельга. Вiлы з усiх бакоe абкружалi яго, датыкаючыся да
цела.
-- Гэта eсе Дубатоeк, -- сказаe ен панура. -- Палац Яноeскiх павiнен
быe перайсцi да Гарабурды, але Гарабурда вельмi запазычыeся Дубатоeку. Нiхто
пра гэта не ведаe, акрамя нас, людзей Дубатоeка. Мы пiлi e яго, i ен даваe
нам грошы. А сам ен марыe пра палац. н не жадаe нiчога прадаваць адтуль,
хоць палац каштаваe многа. Варона казаe, што, каб прадаць усе рэчы адтуль па
музеях, можна было б атрымаць многа тысяч. Выпадак звеe iх з Варонай. Варона
не жадаe спачатку забiваць Яноeскую, хоць яму i паказалi на дзверы. Але
пасля таго, як з'явieся Свецiловiч, згадзieся i ен. Казка пра дзiкае
паляванне караля Стаха прыйшла Дубатоeку да галавы яшчэ тры гады таму. У
Дубатоeка аднекуль есць прыхаваныя грошы, хоць жыве ен назнарок бедна. н
наогул вельмi хiтры, вельмi скрытны, вельмi хлуслiвы чалавек. Самага
разумнага абкруцiць вакол пальца, такiм мядзведзем прыкiнецца, што далей
няма куды. I вось ен паехаe да самай лепшай у нашай краiне стайнi, да
збяднелага за апошнiя гады пана, i купie усiх дрыкгантаe, а пасля перавеe iх
мы называлi яго толькi мiж сабою. Нямногiя ведалi яе.
-- Хто гэта? -- няeмольна сказаe Рыгор, рухаючы каменнымi скiвiцамi.
I тады яна заплакала. Плакала eзахлеб, як дзiценак. I праз рыданнi
нарэшце вырвалася:
-- Пан Лiкол... пан Рыгор Дубатоeк.
Я быe уражаны e самае сэрца. Я аслупянеe, я задыхаeся:
-- Не можа быць! Што вы! Такi добры чалавек! I, галоeнае, якая яму
карысць!
А памяць паслужлiва падсунула словы аднаго з мярзотнiкаe пад дрэвам:
"Любiць старажытнае". I нават невядомае "iчкi на..." з лiста Свецiловiчу
раптам заканамерна ператварылася e любiмае прыслоeе Дубатоeка: "Балеснiчкi
нашы, што гэта робiцца на зямлi?!"
Я працер вочы, адагнаe ачмурэнне:
-- Не, не можа быць. Якая яму карысць, ен зусiм i не спадчыннiк панi.
I тут адгадка блiскавiцай шуганула e маей галаве:
-- Пачакайце тут, Надзея Раманаeна. Пачакай, Рыгор. Я прайду да пана
Гарабурды. Пасля мне трэба будзе перабраць рэчы Бермана.
-- Добра, -- сумна сказала Яноeская. -- Яго пахавалi eжо.
I я пабег па сходах. Думкi мае iшлi e двух кiрунках. Першае: Дубатоeк
мог дамовiцца з Берманам (толькi чаму ен забie яго?). Другое: Гарабурда
таксама мог неяк залежаць ад Дуботоeка.
Iрвануe дзверы. Насустрач мне з крэсла eстаe пажылы мужчына з
гамерычнымi ляжкамi. н здзieлена глядзеe на мой рашучы твар.
-- Прабачце, пан Гарабурда, -- рэзка кiнуe я, як у вiр скокнуe. -- Я
павiнен паставiць перад вамi адно пытанне. Пра вашы адносiны з панам
Дубатоeкам. Нашто вы далi гэтаму чалавеку так заeладаць вамi?
н выглядаe як спайманы на месцы крадзяжу. Нiзкi лоб яго пачырванеe,
вочы замiтусiлiся. Але, вiдаць, па маiм твары ен зразумеe, што жартаваць са
мною нельга.
-- Што зробiш... Вэксалi, -- замармытаe ен.
I зноe я трапie у мiшэнь, мецячы e неба:
-- Вы далi пану Дубатоeку вэксалi пад маентак Яноeскай, якi вам не
належыць.
-- Гэта была такая мiзэрная колькасць грошай. Усяго тры тысячы рублеe.
Псарня патрабуе так многа...
Усе пачынала ставаць на свае месца. Пякельны план Дубатоeка яснеe у
маiх вачах.
-- Па тэстаменту Рамана Яноeскага, -- замармытаe ен, абiраючы дрыжачымi
пальцамi нешта з вiзiткi, -- устаeлена такая субстытуцыя. Спадчыну
атрымлiваюць дзецi Яноeскай... -- I жаласна глянуe мне e вочы. -- Iх не
будзе. Яна ж памрэ... Яна хутка памрэ... П-пасля iх -- муж. А яна вар'ятка,
хто з ей ажэнiцца?.. Пасля, наступная прыступка, апошнiя Яноeскiя. А iх
няма, няма пасля смерцi Свецiловiча. А я сваяк Яноeскiх па пралцы, з
жаночага, так бы мовiць, боку. Калi не будзе дзяцей i мужа -- палац мой. --
I ен заенчыe: -- Але як я мог чакаць? Я eвесь у вэксалях. Я такi няшчасны
чалавек. I большасць папер скупie пан Рыгор... I яшчэ тры тысячы даe. Зараз
ен тут будзе гаспадаром.
-- Паслухайце, -- холадна кiнуe я, -- тут была, есць i будзе толькi
адна гаспадыня, панi Надзея Яноeская.
-- Я не спадзяваeся на спадчыну. Яноeская eсе ж магла выйсцi замуж... I
я даe Дубатоeку даeгавое абавязацельства пад забеспячэнне палаца.
-- Добра. Сорам з вамi нават не начаваe. Але няeжо вы не ведаеце, што
гэта нядзейсны з фiнансавага боку eчынак? Што гэта крымiнал?
-- Не, не ведаю. Я быe рады.
-- А вы ведаеце, што вы штурхнулi Дубатоeка на жахлiвае злачынства,
якому i наймення на чалавечай мове няма. Чым вiнавата бедная дзяeчына, што
вы пажадалi пазбавiць яе жыцця?
-- Я падазраваe, што гэта злачынства, -- разрумзаeся ен. -- Але мая
псарня...
-- Гнiда вы! Рук толькi пэцкаць не хочацца. Вамi будзе займацца
губернскi суд. А пакуль што я сваей уладай засаджу вас на тыдзень у
сутарэнне гэтага дома, каб вы не маглi папярэдзiць iншых мярзотнiкаe...
Пакуль скончыцца гэтая справа.
-- Гэта гвалт, -- заскуголie ен.
-- Што вы ведаеце пра насiльства? -- кiнуe я яму. -- Што вы ведаеце,
смоeж?
Праз паeгадзiны Рыгор заштурхнуe Гарабурду e скляпенне без акон пад
цэнтральнай часткай будынка. Жалезныя дзверы з грукатам зачынiлiся.
Агеньчык свечкi маячыe недзе далека за цемнымi шыбамi. Калi я падымаe
вочы, я бачыe поруч з iм адбiтак свайго твару з рэзкiмi ценямi e вачанiцах.
Я разбiраe паперы Бермана. Мне здавалася eсе ж, што я змагу адшукаць у
iх нешта цiкавае. Берман быe занадта складаны характар, каб жыць простай
авечкай.
I вось я з ведама гаспадынi выцягнуe усе паперы з бюро на стол,
пераклаe на яго ж кнiгi, лiсты, дакументы i сядзеe, чхаючы ад пылу, якi
густа eкрываe гэтыя рэлiквii.
Цiкавага было, аднак, мала. Трапieся лiст ад мацi Бермана, дзе яна
прасiла аб дапамозе, i чарнавiк лiста Бермана ей, дзе ен пiсаe, што на яго
eтрыманнi знаходзiцца брат, што брат цяпер не перашкаджае мацi жыць так, як
яна хоча, а e астатнiм яны -- квiты. Гэта было дзieна: якi брат, дзе ен
зараз?
Пасля я адшукаe нешта накшталт дзеннiка, дзе поруч з грашовымi
выдаткамi i вельмi разумнымi заeвагамi па беларускай гiсторыi я прачытаe i
такiя-сякiя разважаннi Бермана. Вось некаторыя:
"Паeночна-Заходнi край як паняцце -- фiкцыя. Справа, магчыма, у тым,
што ен крывей i мозгам сваiм служыць iдэi цалкам усяго космасу, а не пяцех
губерняe, расплачваецца за eсе i гатуе e глыбiнi сваей новага Месiю для
eратавання людской пароды. Таму яго лес -- пакутаваць. Справа, аднак, не
датычыцца лепшых яго прадстаeнiкоe, людзей сiлы, арыстакратаe духу".
-- Бач ты, рыцар духу, чалавек сiлы e прадзертых портках, -- буркнуe я.
"Адзiная любоe мая -- брат. Часам мне здаецца, што eсе астатнiя людзi
есць карыкатуры на яго, i патрэбны чалавек, якi перарабie бы eсiх на яго
капыл. Людзi павiнны быць людзьмi цемры. Тады e iхнiх арганiзмах лепей
высоeваецца наперад тое цудоeна жывельнае, што мы павiнны зберагаць i
любiць. Хiба генiй не аддзяляецца ад iдыета толькi фiгавым лiстком, якi
прыдумалi самi людзi. Беларэцкi мяне раздражняе сваей звычайнасцю, i,
дальбог, для яго было б лепей, каб ен хутчэй знiк".
I яшчэ адзiн запiс:
"Грошы -- эманацыя чалавечай улады над статкам iншых (на жаль!). Трэба
было б навучыцца рабiць мазгавую кастрацыю eсiм, хто не варты свядомага
жыцця. А лепшым даваць бязмернае шчасце, бо такая штука, як справядлiвасць,
не прадугледжана самой прыродай. Так i са мною. Мне патрэбен спакой, якога
тут больш, нiж дзе-небудзь, i грошы, каб вынасiць iдэю, дзеля якой я
з'явieся на свет, iдэю вялiкапышнай i надзвычайнай несправядлiвасцi. I мне
здаецца, што першай прыступкаю магла б быць перамога над тым, да чаго
iмкнецца мае цела i што, аднак, неабходна знiшчыць, над гаспадыняй Балотных
Ялiн. Яна eсе адно асуджана сляпым лесам на знiшчэнне. На ей праклен
спраeджваецца з'яeленнем дзiкага палявання пад мурамi палаца. Яна больш
трывалая, нiж я думаe, дагэтуль не звар'яцела. Кароль Стах слабы, i
выправiць яго памылкi суджана мне. I, аднак, я раeную яе да eсiх маладых
людзей i асаблiва да Беларэцкага. Учора страляe па iм i быe вымушаны на
рэтыраду. Дрэнна страляю".
Наступны лiсток:
"Магчыма, калi я выканаю ролю боскай сiлы, вышэйшага наканавання
(бывала ж такое са звычайнымi смертнымi), духi зла пакiнуць гэтыя мясцiны, i
я стану гаспадаром. Пераконваe калiсь Беларэцкага, што галоeная небяспека --
паляванне. А якая небяспека ад зданяe? Iншая справа Малы Чалавек.
Золата, золата! Тысячы панегiрыкаe трэба спяваць уладзе тваей над
душамi людзей. Ты eсе: пялюшка дзiцяцi, купленае табою цела дзяeчыны,
сяброeства, любоe i eлада, мозг найвялiкшых генiяe, нават прыстойная яма e
зямлi. I да eсяго гэтага я праб'юся".
Я скамячыe паперкi i да болю сцiснуe пальцы:
-- Брыдота!
I раптам сярод iншых паперак рука мая натрапiла на складзены e чатыры
столкi аркуш пергаменту. Я расклаe яго на каленях i толькi галавою хiтануe:
гэта быe план будынка e Балотных Ялiнах, план ХVI стагоддзя. I на гэтым
плане выразна было азначана, што слухавак у мурах палаца аж чатыры, i яны
так схаваны e плафоне, што адшукаць iх нiяк нельга. Мiж iншым, адна з iх
вяла ад сутарэнняe пад палацам да пакоя ля бiблiятэкi (напэeна, каб
падслухоeваць размовы вязняe), а другая злучала бiблiятэку, закiнутыя пакоi
для слуг на першым паверсе i... пакой, у якiм жыла Яноeская. Дзве другiя
былi невядома дзе: выхады iхнiя былi e калiдоры, дзе жылi я i Яноeская, але
далейшы iх ход быe старанна зацерты пальцамi.
Мярзотнiк адшукаe план у архiве i схаваe яго.
I было яшчэ тое-сее цiкавае. У вонкавым муры палаца была пустэча,
выразна быe адзначаны вузкi праход i тры нейкiя клетушкi. А выхад з прахода
быe намечаны якраз за павароткай калiдора, дзе я калiсьцi аддзiраe дзверы e
сапраeды забiтым пакоi.
Я лаяeся так, як нiколi e жыццi. Шмат непрыемнасцей мiнула б, калi б я
абстукаe там сценкi, абшытыя панелямi. Але не позна было i зараз. Я схапie
свечку, глянуe на гадзiннiк (палова на адзiнаццатую ночы) i хутка пабег
пераходамi да свайго калiдора.
Стукаe я, напэeна, з палову гадзiны, пакуль не натрапie на месца, якое
адказала на стук гулкiм водгукам, быццам я лупie дно бочкi. Я шукаe на
панелi месца, за якое можна eзяцца i аддзерцi яе ад астатнiх, але дарэмна.
Пасля пабачыe у адным месцы легкiя драпiны, пакiнутыя як быццам нажом. Таму
я дастаe сцiзорык i пачаe торкаць iм у ледзь прыкметныя шчылiны мiж гэтай
часткай панелi i астатнiмi. Даволi хутка мне eдалося намацаць лязом нажа
нешта, што паддавалася. Я нацiснуe мацней -- нешта зарыпела, i пасля панель
павольна пачала паварочвацца вакол свайго цэнтра, кажучы мне вузкую шчылiну.
Я паглядзеe на адваротны бок панелi e тыя месцы, куды торкаe лязом, -- там
была глухая дошка, знутры панель адчынiць на калiдор было нельга. Я нават
спусцieся быe унiз прыступак на пятнаццаць, але дзверы за спiною жаласна
заспявалi, я пабег да iх i якраз своечасова паспеe прытрымаць iх нагою, каб
яны не захлопнулiся. Не, аставацца e нейкай пацуковай нары аднаму, з
пагрозай прасядзець тут да другога прышэсця, ды яшчэ з абгаркам свечкi --
гэта было глупствам.
Таму я пакiнуe дзверы напаeзачыненымi, паклаeшы ля восi eласную хустку,
а сам сеe непадалек на падлогу, паклаeшы на каленi рэвальвер. Свечку
давялося загасiць, бо святло яе магло спудзiць iстоту, калi б яна задумала
вылезцi з патаемнага ходу. I, аднак, свечка за павароткай калiдора, якая
гарэла eсю ноч, хоць цьмяна, але асвятляла калiдор, ды i e акно лieся
няпэeны шэры водблiск.
Не ведаю, колькi я так праседзеe, уткнуeшы падбароддзе e каленi. Было
каля дванаццацi, калi раптам дрымота пачала падаць на мяне, навальвацца
цяжарам, стуляць павекi. I я eпарта дзюбаe носам, як нi намагаeся змагацца
са сном: далiся мне e знакi мiнулыя бяссонныя ночы. У адзiн з момантаe
прытомнасць адмовiла мне, i я правалieся кудысьцi e цемную душную бездань.
Вы спрабавалi калi-небудзь спаць седзячы, прыцiснуeшы спiну да мура
або, лепей, да дрэва? Паспрабуйце. Вы пераканаецеся, што пачуцце падзення,
якое вы часам адчуваеце, лежачы пад цеплай коeдрай, есць шостае пачуцце, што
перайшло нам у спадчыну ад продка нашага, малпы, што яно было ей неабходна,
каб не eпасцi з дрэва. I, седзячы ля дрэва, вы e сне будзеце падаць вельмi
часта, i адкрываць вочы, i зноe засынаць. I нарэшце дзieныя сны авалодаюць
вашай душой, знiкне мiльен год чалавечага iснавання, i вам здасца, што пад
дрэвам дапатопны мамант iдзе на вадапой i вочы пячорнага мядзведзя гараць
з-пад скалы.
Прыблiзна e такiм настроi быe i я. Сны... Сны... Мне здавалася, што я
сяджу з доeбняю на каленях недзе на дрэве i мне страшна злезцi, бо пада
мною, па зямлi, iдзе нейкi пiтэкантрап. I ноч, i стогнуць ваeкi за дрэвамi.
У той самы момант я eпаe i раскрыe вочы.
Проста e паeцемры рухалася паeз мяне дзieная iстота. Зяленае
старадаeняе eбранне было e пыле i павуцiннi, галава, доeгая, выцягнутая
назад, як боб, задуменна апушчана, павекi, як у жабы, ледзь не закрывалi
журботныя вочы, а рукi былi апушчаны eнiз, i доeгiя-доeгiя пальцы iх амаль
даставалi да зямлi.
Малы Чалавек Балотных Ялiн прамiнуe мяне i праплыe далей, а я сачыe за
iм з рэвальверам. Будынак быe яму, вiдаць, добра знаемы. н адчынie акно,
пасля другое, пасля вылез у адно. Я высунуe за iм галаву i пабачыe, што гэта
iстота з малпячым спрытам iдзе па вузкiм, у тры пальцы, карнiзе. н амаль
бег, як павук, з нечалавечай жвавасцю. Па ходзе справы ен адшчыкнуe з галiны
лiпы, якая падыходзiла да сцяны, некалькi плодзiкаe. Пачамкаe iх. Адной
рукой ен дапамагаe сабе рухацца. Пасля ен зноe пралез у калiдор, зачынie
вокны i павольна рушыe кудысьцi калiдорам, страшны e сваей нечалавечнасцi.
Аднойчы мне пачулася нейкае мармытанне, Малы Чалавек хлопнуe сябе па лбе i
знiк у цемры, куды не даставала святло далекай свечкi. Я хутка накiраваeся
за iстотай, бо баяeся знiкнення. Калi я апынуeся e цемры, я пабачыe два
ззяючых вокi, што глядзелi з кута з невымоeнай пагрозай.
Я кiнуeся да яго, але яно застагнала цяжка i пабрыло кудысь, хiстаючыся
на нагах. Утаропiла на мяне свой позiрк, пасварылася пальцам.
Аслупянеeшы на iмгненне, я апамятаeся, дагнаe Малога Чалавека i схапie
яго за плечы. I радасна страпянулася мае сэрца, бо гэта не была здань.
Калi я выцягнуe гэтую iстоту на святло, яна торкнула сябе пальцам у рот
i сказала няпэeным рыпячым голасам:
-- Гам-гам!..
-- Ты хто такi? -- трасянуe я яго за плечы.
I Малы Чалавек, былая здань, адказаe завучана:
-- Я Базыль. Я Базыль.
I раптам хiтрасць, якая бывае i e iдыетаe, асвяцiла яго вочы:
-- Я вас... бачыe. Гы-гы! Я сядзеe пад сталом... пад сталом, брат мяне
кармie. А вы раптам -- шась!
I зноe зачамкаe вялiзным, да вушэй, ротам. Я зразумеe усе. Два
мярзотнiкi -- кiраeнiк дзiкага палявання i Берман -- дадумалiся, уласна
кажучы, да аднаго i таго ж самага. Берман, якi ведаe, што ен з'яeляецца
сваяком Яноeскай, прыехаe у Балотныя Ялiны i тут напаткаe план хадоe у мурах
i слухавак. Пасля гэтага ен таемна паехаe у горад i, кiнуeшы мацi на волю
лесу, прывез сюды брата, якi не таму eнiкаe людзей, што любie самоту. Брат
проста быe непапраeным iдыетам, i нездарма e клубе здзiвiлiся яго дрэннаму
выхаванню (Берман, вядома, прывез у клуб не брата, а нейкага захожага
чалавека). Калi ен прывез яго сюды, ен змясцie яго e сваiм пакоi,
карыстаючыся тым, што да яго нiхто не заходзie, i загадаe сядзець цiха. Пад
час аднаго з гадаванняe я i заспеe iх на месцы злачынства. Малы Чалавек тады
сядзеe пад сталом, i я мог бы схапiць яго, працягнуeшы руку.
Уначы Берман заводзie яго e хады, i той крочыe па начных пераходах,
абуджаючы e слухаeках гукi, якiя чулi жыхары дома.
Зрэдку яго выпускалi i e калiдор: у гэтым выпадку ен апранаe назнарок
пашыты стары eбор, а Берман чакаe яго ля адчыненых дзвярэй ходу, бо адчынiць
iх Малы Чалавек не мог. Сяды-тады яму дазвалялi пагуляць i на свежым
паветры. З малпячым, а хутчэй з павучыным спрытам ен бегаe па карнiзах
будынка, глядзеe у асветленыя вокны i, у выпадку трывогi, маланкава знiкаe
за шматлiкiмi кутамi будынка.
Яму тым лягчэй было гэта рабiць, што e яго пячорным мазгу зусiм
адсутнiчаe iнстынкт самазахавання. н iшоe па гэтым карнiзе так раeнадушна,
як мы часам, забаeляючыся, iдзем па чыгуначнай рэйцы.
Пад час адной такой пагулянкi i адбылося яго спатканне са мною. Што ж
здарылася пасля? "Лiкол" даслаe мне лiст, у якiм, каб выбавiць мяне з хаты,
рэкнуe здуру, што ведае штосьцi пра Малога Чалавека. Берман, якi апошнi час
сачыe за мною, прачытаe лiст i пайшоe на месца сустрэчы, каб неяк дамовiцца
з невядомым. Там яго палiчылi за мяне, i адбылася трагедыя, познiм сведкам
якой я быe.
А карла сядзеe усе гэтыя днi e хадах, не маючы змогi вылезцi, i зусiм
заслаб з голаду. Каб я не адчынie дзверы -- ен, напэeна, памер бы, так i не
здагадаeшыся, чаму пакiнуe яго той, што заeжды яго гадаваe i песцie.
Што мне было рабiць з iм? Няшчасны малы iдыет не быe вiнен у тым, што
яго стварылi такiм на свет. Тут ен i выбывае з нашага апавядання. Я
нагадаваe яго, абвясцie Яноeскай аб канчыне аднаго з прывiдаe, якiя насялялi
палац Балотных Ялiн, i наступнага дня адаслаe яго e павятовую бальнiцу для
вар'ятаe.
I eпершыню гэтым вечарам я бачыe, што надзея загарэлася e вачах
гаспадынi Балотных Ялiн цеплым, пакуль што яшчэ слабым агеньчыкам.
-- Ты, Рыгор?
-- Я, Андрусь. Праeдзiвей, мы.
Я працягнуe Рыгору руку. Гэта ноч, пасля той, у якую я спаймаe Малога
Чалавека, была першай за eвесь час бясхмарнай месячнай ноччу. Поeны месяц
залiваe тарфяныя балоты, пусткi, парк Балотных Ялiн блакiтным срэбрам i
далека-далека блiшчаe у акенцы нейкай самотнай хаты. Ноччу пахаладзела, i
зараз балоты "пацелi", нараджаючы e ямiнках касмылi белых рухлiвых туманоe.
Рыгор выступie з-за хмызоe, якiя ляжалi ля паваленай агароджы, а за iм
з'явiлiся з цемры людзi, чалавек дванаццаць.
То былi мужыкi. Усе e кажухах мехам наверх, у аднолькавых белых
магерках, з аднолькавымi чырвонымi лапамi.
I eсе яны e месячным святле былi на адзiн твар: як быццам сама гэта
зямля адначасова нарадзiла iх. У двух я пабачыe доeгiя стрэльбы, як у
Рыгора, адзiн трымаe у руках пулгак, астатнiя былi eзброены доeгiмi
рацiшчамi i вiламi, а адзiн нават простай дубiнай.
-- Гэта хто? -- здзieлена спытаe я.
-- Мужыкi, -- нутром прагудзеe Рыгор. -- Хопiць цярпець. Два тыднi таму
дзiкае паляванне затаптала на верасовай пустцы брата вось гэтага мужыка.
Мiхалам яго завуць.
Мiхал сапраeды нагадваe "Мiхала -- бурага дзедзiна". Глыбокiя маленькiя
вочкi, скулы шырокiя, рукi i ногi -- не горш як у Дубатоeка. Вочы яго былi
чырвонымi i апухлымi, рукi так сцiснулi вiлы, што аж суглобы пальцаe сталi
белымi. Глядзеe ен змрочна i пахмура, але разумна.
-- Хопiць, -- зноe сказаe Рыгор. -- Зараз нам толькi памiраць i
засталося. А памiраць мы не хочам. I ты, Беларэцкi, калi што-небудзь
заeважыш, маeчы. Гэта справа наша. I Бог дазваляе на канакрада -- усiм
мiрам. Сення мы iх адвучым не толькi людзей таптаць, але i хлеб есцi.
-- Гэта eсе?
-- Не, -- сказаe мой наваз'яeлены Чортаe Бацька, -- гэтыя, на чале з
Мiхалам, застануцца тут, пад тваей рукою. А мае чакаюць ля балота, што
акружае Яноeскую пушчу, ля Ведзьмаковай ступы. Там яшчэ два дзесяткi. Калi
яны пойдуць там -- мы iх сустрэнем, калi яны пойдуць невядомай нам, iншай
дарогай -- сустрэнеце вы. Мы трымаем пад увагай пушчу, Халодную лагчыну i
пусткi, што поруч. Вы -- Балотныя Ялiны. Сустрэча, калi што такое, у
Халоднай лагчыне. Калi спатрэбiцца дапамога -- дасылайце чалавека.
I Рыгор знiк у цемры.
Мы зрабiлi засаду. Я загадаe шасцi мужыкам размясцiцца паабапал дарогi
ля самай паваленай агароджы, тром -- трохi далей. Атрымаeся мяшок, або,
лепей, нерат. Трое павiнны былi, у выпадку чаго, перагарадзiць паляванню
шлях адступлення. Сам я стаe за вялiкiм дрэвам ля самай сцежкi.
Я забыeся яшчэ сказаць, што на кожнага з нас было па тры паходнi.
Дастаткова было, каб асвятлiць, у выпадку патрэбы, усе.
Мае людзi e шкурах як ляглi, так i зраслiся з зямлею, нельга было
адрознiць iх ад звычайных купiн, а шэрая аeчына злiвалася з шэрай, забiтай
восенню, травой.
Так мы ляжалi даволi доeга. Месяц плыe над балотамi, мiльгацелi там
нейкiя блакiтныя iскры, туман то сплываe у суцэльную, каню па калена, смугу,
то зноe распаeзаeся.
Яны з'явiлiся, як заeжды, нечакана. Два дзесяткi туманных коннiкаe на
туманных конях. Бязгучна i грозна насоeвалiся яны. Не звiнелi цуглi, не чуць
было чалавечых галасоe. Бязлюдная маса рухалася да нас. Развявалiся доeгiя
валасы i плашчы. Паляванне iмчала.
А наперадзе, як раней, скакаe кароль Стах, прыкрыeшы капелюхом твар. Мы
чакалi, што яны прылятуць, як вецер, але крокаe за сто яны... спешылiся,
павазiлiся ля конскiх ног, i, калi паехалi пасля гэтага, паехалi павольным
крокам, да нас даляцеe зусiм нечаканы пасля маeчання ляск капытоe.
Павольна наблiжалiся яны. Вось мiнулi дрыгву, вось пад'ехалi да
агароджы, вось мiнулi яе. Кароль Стах ехаe проста на мяне, i я пабачыe, што
твар яго белы, як крэйда.
Вось ен амаль ля майго дрэва. Я ступie з-за яго i eзяe каня за аброць.
Адначасова левай рукою, у якой акрамя рэвальвера быe у мяне стэк, я пасунуe
ягоны капялюх на патылiцу.
Трупна-бледны, глядзеe на мяне вялiкiмi мертвымi вачыма твар Вароны. Ад
нечаканасцi ен, напэeна, не ведаe, што рабiць, але затое я добра ведаe гэта.
-- Дык гэта вы кароль Стах? -- спытаe я цiха.
I перацягнуe яго стэкам па твары.
Конь Вароны стаe дыбкi i кiнуeся ад мяне e натоeп.
У той самы момант грымнулi стрэльбы засады, i eсе закруцiлася e шаленым
моры агню. Уставалi дыбкi конi, падалi коннiкi, хтосьцi нема крычаe. Я
запамятаe толькi твар Мiхала, якi хладнакроeна цэлieся з доeгай стрэльбы.
Сноп агню вырваeся з яе. Потым праплыe перада мною твар скуластага хлопца з
доeгiмi касмылямi валасоe, што падалi на лоб. Хлопец гэты працаваe вiламi,
як на таку, пасля eзняe iх i з жахлiвай сiлай усадзie у жывот каня, што стаe
на дыбкi. Коннiк, конь i хлопец упалi разам. А я стаяe i, нягледзячы на тое,
што стрэлы нарэшце загучалi i з iхняга боку, што кулi пасвiствалi ля маей
галавы, на выбар страляe па коннiках, што мiтусiлiся e нашым коле. Ззаду iх
таксама палiвалi агнем.
-- Браткi, нам здрадзiлi!
-- Даскакалiся!
-- Ратуйце!
-- Божа! Божухна!
На тварах гэтых бандзюкоe я пабачыe жах, i радасць помсты авалодала
мною. Iм трэба было думаць раней пра тое, што адплата прыходзiць. Я бачыe,
як чалавек з дубiнай удзерся e сярэдзiну коннага натоeпу i бie ею наводмаш.
Уся застарэлая ярасць, усе доeгацярпенне зараз выбухнула прыпадкам
нечуванага запалу, баявой смеласцi. Хтосьцi рыeцом сцягнуe з сядла аднаго з
паляeнiчых, i конь пацягнуe яго галавою па карэннях.
Праз дзесяць хвiлiн усе было скончана. Конi без седакоe працягла
гiгаталi, пехцярамi ляжалi на зямлi забiтыя i параненыя. Толькi Варона, як
д'ябал, круцieся сярод мужыкоe, адбiваючыся мячом. Рэвальвер ен зацiснуe у
зубах. Бie ен вельмi добра. Пасля пабачыe у натоeпе мяне. Твар яго
перакрывieся такой жахлiвай нянавiсцю, што нават зараз я памятаю яго i часам
бачу e сне.
Стаптаeшы канем аднаго з сялян, ен схапie рэвальвер:
-- Трымайся, падла! Адняe яе! Табе таксама не мiлавацца!
Селянiн з доeгiмi вусамi пацягнуe яго за нагу з каня. I толькi таму я
не eпаe на зямлю з дзiркай у чэрапе. Варона зразумеe, што яго зараз сцягнуць
з каня, i стрэлам ва eпор паклаe на месцы даeгавусага.
I тады я, паспеeшы eставiць новыя патроны, высадзie у яго eсе шэсць
куль. Варона хiтнуeся e сядле, хапаючыся рукамi за паветра, але eсе ж
паварацie каня, збie на зямлю скуластага хлопца i памчаe у напрамку да
балот. н усе хапаeся рукамi за паветра, але яшчэ сядзеe у сядле i разам з
сядлом (вiдаць, лопнула папруга) з'язджаe набок, пакуль не павiс паралельна
зямлi. Конь збочыe, i галава Вароны з маху eдарылася аб каменны слуп
агароджы.
Варона з'ехаe з сядла i гопнуeся аб зямлю, застаeся ляжаць на ей
нерухомы, мертвы.
Разгром быe поeны. Страшнае дзiкае паляванне ляжала на зямлi, разбiтае
рукамi звычайных мужыкоe у першы ж дзень, калi яны трошкi паднатужылiся i
паверылi сваiм прымхлiвым мазгам, паверылi, што нават супраць зданяe можна
eстаць з вiламi e руках.
Я прайшоe па месцы бойкi. Коней сяляне зводзiлi eбок. Гэта былi
сапраeдныя палескiя дрыкганты, парода, ад якой зараз нiчога не засталося.
Усе e палосах i плямах, як рысi або леапарды, з белымi ноздрамi i вачыма,
якiя адлiвалi e глыбiнi чырвоным агнем. Я ведаe, што гэтая парода
вызначаецца дзieнай трывалай машыстай iнахаддзю i пад час намету iмчыць
вялiзнымi скачкамi, як алень. Не дзiва, што e тумане мне такiмi вялiзнымi
здавалiся iхнiя скачкi.
I яшчэ дзве разгадкi прыйшлi нечакана. Па-першае, ля сядла кожнага
паляeнiчага вiселi чатыры глыбокiя аeчынныя торбы, якiя, вiдаць, у выпадку
патрэбы, можна было надзець на ногi коням i завязаць ля бабак. Крок рабieся
зусiм бязгучны. Па-другое: сярод трупаe i параненых я пабачыe на зямлi тры
чучалы, апранутыя так, як i паляeнiчыя, у старыя капелюхi з пер'ямi, кабцi,
чугi, але прывязаныя вяроeкамi да сядла. Людзей у Вароны, вiдаць, не хапала.
Але i нашы страты былi значныя. Мы нiколi не перамаглi б гэтай банды
прафесiянальных ваякаe, каб не нечаканасць нашага нападу. Але нават i з
гэтым атрымалася дрэнна: мужыкi ваяваць зусiм не eмелi. Скуласты хлопец,
якога збie канем Варона, ляжаe на зямлi з разбiтай галавою. У даeгавусага
мужыка дзiрка ад кулi цямнела проста e сярэдзiне лба. Мужык з дубiнай, што
eдзерся e сярэдзiну мiж коннiкаe, ляжаe на зямлi i стрыг нагамi, як
нажнiцамi: адыходзie. Параненых было e два разы больш. Я таксама атрымаe
рану: куля рыкашэтам шчоeкнула мне e патылiцу.
Мы лаялiся. Мiхал бiнтаваe мне галаву, а я крычаe, што гэта глупства.
Мiж тым сярод паляeнiчых адшукалi аднаго i падвялi да кастра, якi мы
расклалi. Перада мною стаяe з вiсячай, як бiзун, рукою Марка Стахевiч, той
самы шляхцюк, размову якога з Пацуком я падслухаe тады пад дрэвам. н быe
вельмi каларытны e сваей чузе вiшневага колеру, у маленькiм капелюху, з
пустымi похвямi ад шаблi на баку.
-- Ты, здаецца, пагражаe мужыкам, Стахевiч? Ты памрэш, як гэтыя, --
спакойна сказаe я. -- Але мы можам адпусцiць цябе, бо адзiн ты няшкодны. Ты
паедзеш за межы яноeскага наваколля i будзеш жыць. Мы адпусцiм цябе тады,
калi ты раскажаш нам пра вашу дзейнасць.
н павагаeся, паглядзеe на жорсткiя твары мужыкоe, залiтыя чырвоным
сяйвом вогнiшча, на кажухi, на рукi, якiя сцiскалi вiлы, i зразумеe, што
лiтасцi тут чакаць нельга. Вiлы з усiх бакоe абкружалi яго, датыкаючыся да
цела.
-- Гэта eсе Дубатоeк, -- сказаe ен панура. -- Палац Яноeскiх павiнен
быe перайсцi да Гарабурды, але Гарабурда вельмi запазычыeся Дубатоeку. Нiхто
пра гэта не ведаe, акрамя нас, людзей Дубатоeка. Мы пiлi e яго, i ен даваe
нам грошы. А сам ен марыe пра палац. н не жадаe нiчога прадаваць адтуль,
хоць палац каштаваe многа. Варона казаe, што, каб прадаць усе рэчы адтуль па
музеях, можна было б атрымаць многа тысяч. Выпадак звеe iх з Варонай. Варона
не жадаe спачатку забiваць Яноeскую, хоць яму i паказалi на дзверы. Але
пасля таго, як з'явieся Свецiловiч, згадзieся i ен. Казка пра дзiкае
паляванне караля Стаха прыйшла Дубатоeку да галавы яшчэ тры гады таму. У
Дубатоeка аднекуль есць прыхаваныя грошы, хоць жыве ен назнарок бедна. н
наогул вельмi хiтры, вельмi скрытны, вельмi хлуслiвы чалавек. Самага
разумнага абкруцiць вакол пальца, такiм мядзведзем прыкiнецца, што далей
няма куды. I вось ен паехаe да самай лепшай у нашай краiне стайнi, да
збяднелага за апошнiя гады пана, i купie усiх дрыкгантаe, а пасля перавеe iх