-- Расейскi суд не акказвает нiкаму e абароне, дажэ праступнiкам. Аднака
дзела iдзе не пра тое. Вы ведаеце, што за скарбленiе прыстава мы можам...
вас прысудзiць да дзвюх нядзель увязнення iлi штрафу i, как казалi продкi,
банiцыi за прадзелы яноeскага наваколля.
Я раззлаваeся:
-- Вы можаце зрабiць гэта сiлаю. Але я знайду на вас управу e губернi.
Вы пакрываеце забойцаe, ваш прыстаe ганьбie законы iмперыi, казаe, што
забойствам шляхцiца Свецiловiча вы не намераны займацца!
Твар суддзi пакрыeся апаплексiчнай малiнавай чырванню. н выцягнуe шыю,
як гусак, i прасiпеe:
-- А свiдзецялi этава разгавора, шаноeны пане Беларэцкi, у вас есць?
Сведкi? Сведачкi? Дзе яны?
Адвакат, як дастойны прадстаeнiк прымiраючага начала e расейскiм судзе,
чароeна пасмiхнуeся:
-- Натуральна, пану Беларэцкаму нету светкi. I наогул, гэта ест
глюпства: прыстаe не смог такое сказаць. Пан Беларэцкi сабе гэта проста
eявiць, апанента словы ен не схапiць.
н кiнуe у рот манпансье, якое дастаe з бамбаньеркi, пачамкаe губамi i
цiха дабавie:
-- Нам, дваранам, становiшча ад пан Беларэцкi ест асаблiва зразумелай.
Мы не хочам вам непрыемна рабiць. Няхай вас цiха i мiрна адсюль з'ехаць.
Тады eсе тут, як казаць, абразуецца, i мы справу замiнаць будзем... Нун,
гут?
Для мяне гэта было самым разумным выхадам, але тут мне да памяцi
прыйшла Яноeская.
"Што будзе з ею? Для яе гэта можа скончыцца смерцю або вар'яцтвам. Я
паеду, а яе, дурненькую, толькi лянотны не пакрыeдзiць".
Я зноe сеe у крэсла, сцiснуe скiвiцы i схаваe пальцы рук памiж
каленямi, каб яны не выдалi майго хвалявання.
-- Я не паеду, -- сказаe я, -- перш за eсе, спаймайце злачынцаe, якiя
прыкрываюцца iмем зданяe. А пасля я знiкну адсюль назаeжды.
Суддзя eздыхнуe:
-- Мне кажацца, што вам прывядзецца пайсцi адсюль хутчэй, нiж спаймаць
гэтых мi... мiхi...
-- Мiфiчных, -- падказаe адвакат.
-- Вот-вот, мiхiчных праступнiкаe. I прывядзецца пайсцi атсуда не па
собственнай ахвоце.
Уся кроe кiнулася мне e твар. Я адчуваe, што загiнуe, што яны зробяць
са мною тое, што iм захочацца, але бie ва-банк, ставie на апошнюю карту, бо
змагаeся за шчасце той, што была мне даражэй за eсе.
Неверагодным намаганнем я прымусie мае пальцы не дрыжаць, калi выцягнуe
з партманета вялiкi аркуш паперы i тыцнуe iм пад нос. Але голас мой
перасякаeся ад ярасцi:
-- Вы, здаецца, забылi, што я з Акадэмii навук, што я член
Iмператарскага геаграфiчнага таварыства. Вы бачыце гэта? I я абяцаю вам,
што, як толькi я вызвалюся, я паскарджуся гасудару i не пакiну ад вашае
смярдзючае нары каменя на каменi. Я думаю, што гасудар не пашкадуе трох
нягоднiкаe, якiя хочуць выдалiць мяне адсюль, каб уладжваць свае цемныя
справы.
У першы i апошнi раз я назваe сябрам чалавека, якога саромеeся назваць
нават суайчыннiкам. Я ж заeжды iмкнуeся забыць той факт, што продкi
Раманавых паходзяць з Беларусi.
А гэтыя елупы не ведалi, што кожны другi член Геаграфiчнага таварыства
дорага даe бы, толькi б яно не звалася iмператарскiм.
Але я eжо амаль крычаe:
-- н заступiцца!
Думаецца мне, што яны трохi завагалiся. Суддзя зноe выцягнуe шыю i...
усе ж шапнуe:
-- А цi будзет прыятна гасудару, што член такога паважнага обшчаства
знюхался з гасударственнымi праступнiкамi? Многiя паважныя дзедзiцы
пажалуюцца на гэта таму самаму гасудару.
Яны абклалi мяне, як харты. Я сеe паклаe нагу на нагу, склаe рукi на
грудзях i сказаe спакойна (я быe надта, надта спакойны, такi спакойны, хоць
тапiся):
-- А вы не ведаеце тутэйшых сялян? Яны, так бы мовiць, пакуль што
шчырыя манархiсты. I я абяцаю вам, калi вы толькi выганiце мяне адсюль -- я
пайду да iх.
Яны аж пазелянелi.
-- Зрэшты, я думаю, што да гэтага справа не дойдзе. Вось лiст ад асобы
самога губернатара, дзе ен прапануе мясцовым уладам падтрымлiваць мяне. А вы
ведаеце, што бывае за непаслушэнства такiм загадам?
Пярун над вухам не так бы eразie гэту публiку, як звычайны аркуш паперы
са знаемым подпiсам. А я, вельмi нагадваючы генерала на падаeленнi бунту,
павольна цадзie, адчуваючы, што мая справа паляпшаецца:
-- Вы што, паляцець з пасады пажадалi?! Я зраблю гэта! А за патуранне
дзiкiм учынкам нейкiх вылюдкаe вы таксама адкажаце!
Вочы e суддзi забегалi.
"Ну што ж, -- вырашыe я, -- хоць якi сказ -- адзiн адказ".
Я паказаe астатнiм на дзверы. Яны пахапцам выйшлi з пакоя. Я добра
бачыe у вачах суддзi боязь, як у зацкаванага тхара, бачыe i яшчэ нешта
прыхаванае, злоснае. Я падсвядома быe упэeнены зараз, што ен звязаны з
таямнiцай дзiкага палявання, што выратавацца ен можа толькi e тым выпадку,
калi я загiну, што зараз паляванне пачне паляваць на мяне, бо гэта пытанне
iхняга жыцця, i я, магчыма, яшчэ сення атрымаю кулю e спiну, але шаленая
злосць, ярасць, нянавiсць сцiснулi мне глотку. Я зразумеe, чаму нашых
продкаe звалi шаленымi i казалi, што яны б'юцца нават мертвымi.
Я зрабie крок, схапie чалавечка за шкiрку, выцягнуe з-за стала i падняe
у паветра. Патрос.
-- Хто?! -- раeнуe я i сам адчуe, як збялелi мае вочы.
н надзiва правiльна зразумеe мае пытанне.
-- А-вой! Не ведаю, не ведаю, пане. Ох, што мне рабiць? Яны заб'юць
мяне, заб'юць.
Я шпурнуe яго на падлогу i схiлieся над iм:
-- Хто?!
-- Пане, пане. Ручкi-ножкi пацалую, не трэба...
-- Хто?!
-- Я не ведаю. н даслаe мне лiст i пры iм трыста рублеe з
патрабаваннем выдалiць вас, бо вы перашкаджаеце. Там быe толькi адзiн сказ,
i там гаварылася, што ен мае цiкавасць да панi Яноeскай, што яму карысна яе
смерць або замужаства з iм. I яшчэ там было сказана, што ен малады i моцны i
здолее e выпадку чаго заткнуць маю глотку.
Схожасць суддзi з тхаром дапоeнiлася раптам яшчэ i смуродам. Я
паглядзеe на залiты слязьмi твар гэтай жывелы i, хоць падазраваe, што ен
ведае трохi больш, чым кажа, з гiдлiвасцю адштурхнуe яго. Не мог я пэцкаць
рукi аб гэтага... Не мог. Iначай згубie бы павагу да сябе назаeжды.
-- Вы яшчэ адкажаце за гэта, -- кieнуe я ад дзвярэй. -- I такой агiдзе
падпадаюць пад час суда людзi! Бедныя мужыкi!
...Я ехаe па дарозе праз лес i меркаваe аб усiм, што здарылася. Гэта
было зараз больш-менш легка, усе, здаецца, ставала на месцы. Вядома,
натхнiцель палявання не Дубатоeк: якая яму выгада, ен не спадчыннiк
Яноeскай. I не ахмiстрыня. I не няшчасная вар'ятка e сядзiбе Кульшаe. Я
перабраe усiх, нават тых, на каго нельга было i падумаць, бо стаe вельмi
недаверлiвы. Злачынец малады, яму карысная або смерць Яноeскай,або шлюб з
ей. Значыцца, ен мае нейкае права на спадчыну. Гэты чалавек, як падазраваe
Свецiловiч, быe на бале e Яноeскiх, ен неяк уплываe на Кульшу.
Толькi два чалавекi адпавядалi eсяму гэтаму: Варона i Берман. Але чаму
Варона так па-дурному трымаe сябе са мною? Не, хутчэй за eсе гэта Берман. н
ведае гiсторыю, ен мог натхняць нейкiх бандзюкоe на гэта. Трэба толькi
даведацца, якая яму карысць ад смерцi Яноeскай.
Але хто такiя Малы Чалавек i Блакiтная Жанчына Балотных Ялiн? Галава
мая круцiлася, i eвесь час стаяла e ей тое самае слова. "Рука..." "Рука..."
Чаму рука? Вось-вось прыпомню... Не, зноe адляцела. Ат, цемная душа... Ну
што ж, трэба шукаць дрыкгантаe i eвесь гэты маскарад. I хутчэй.
У той вечар з'явieся Рыгор, увесь перапэцканы брудам, потны i стомлены.
Пахмура сядзеe на пяньку перад палацам.
-- Схованка e лесе, -- буркнуe нарэшце. -- Сення я даведаeся, што
акрамя той сцежкi, дзе я тады вартаваe, есць другая, з поeдня. Толькi яна на
локаць пад тванню. Я зайшоe у самую пушчу, але тут нарваeся на непраходную
межытоку. I не адшукаe слядоe праз яе... Разы два ледзь не eтапieся. Залез
на верхавiну самай вялiкай хвоi i бачыe на тым баку вялiзную галявiну i
сярод хмызоe i дрэe страху нейкай вялiкай будынiны. I дымок. I адзiн раз у
тым баку загiгатаe конь.
-- Трэба будзе пайсцi туды, -- заeважыe я.
-- Не, толькi без глупстваe. Там будуць мае людзi. I няхай пан
прабачыць, але калi мы спаймаем гэтых паршыeцаe, мы зробiм з iмi як з
канакрадамi.
Твар яго з-пад доeгiх касмылеe глядзеe на мяне з нядобрай усмешкаю:
-- Мужыкi церпяць, мужыкi даруюць, мужыкi e нас святыя. Але тут я сам
патрабую, каб з гэтымi... як з канакрадамi: прыбiць асiнавымi цвiкамi да
зямлi рукi i ногi, а пасля такi самы кол, толькi большы, -- у заднi праход,
да самага нутра. I ад хат iхнiх нават жарынкi не пакiну, усе пушчу попелам,
каб духу нават... каб духу iхняга смярдзючага не засталося. -- Падумаe i
дадаe: -- I ты сцеражыся. Можа, i e тваей душы калiсьцi панскi дух зашыбуе.
Тады i з табою так... пане.
-- Дурань ты, Рыгор, -- холадна працадзie я. -- Свецiловiч таксама
панам быe, а eсе свае кароткае жыцце вас, елупняe, ад прагнай шляхты ды
пыхатых суддзяe абараняe. Чуe, як над iм лямантавалi? I я магу так
загiнуць... за вас. Маeчаe бы лепей, калi Бог розуму пазбавie.
Рыгор крыва пасмiхнуeся, пасля дастаe аднекуль са свiткi канверт, такi
скамечаны, быццам яго з ваeчынай зяпы выцягнулi.
-- Добра, не крыeдуй... Вось табе лiст. У Свецiловiча тры днi як
ляжыць, бо так на канверце... I паштар казаe, што сення занес табе да
Балотных Ялiн яшчэ i другi. Бывай, заeтра прыйду.
Я на месцы раздзер канверт. Лiст быe ад вядомага знаeцы мясцовай
генеалогii з губернi, да якога я пiсаe. I e iм быe адказ на адно з самых
важлiвых пытанняe: "Шматпаважаны гасудар мой, пан Беларэцкi. Дасылаю вам
звесткi пра чалавека, якiм вы цiкавiцеся. Нiдзе e генеалагiчных маiх
спiсках, як i e аксамiтных кнiгах, пра даeнасць роду Берманаe-Гацэвiчаe я не
знайшоe. Але e адным старым акце я натрапie на звестку, не пазбаeленую
цiкавасцi. Выяeляецца, што e 1750 годзе e справе вядомага вальнадумца
Нямiрыча есць звестка пра нейкага Бермана-Гацэвiча, якi быe за ганебныя
eчынкi вырачаны на банiцыю -- выгнанне за межы былога каралеeства польскага
i пазбаeлены шляхецкiх правоe. Гэты Берман быe зводным братам Яраша
Яноeскага, што насie мянушку "Схiзмат". Вы павiнны ведаць, што са зменаю
eлады старыя выракi пазбаeлены чыннасцi, i Берман, калi гэта нашчадак таго
Бермана, можа прэтэндаваць на прозвiшча "Яноeскi", калi галоeная галiна
гэтага сямейства згасне. Прымiце запэeненне..." i г.д.
Я стаяe як аслупянелы i eсе перачытваe радкi лiста, хоць ужо моцна
сцямнела i лiтары расплывалiся перад маiмi вачыма.
-- Ч-чорт!.. Усе ясна. Берман, наследнiк Яноeскай, агiдны мярзотнiк,
адмысловы нягоднiк.
I раптам мне цюкнула e галаву:
-- Рука... адкуль рука. Ага! У Малога Чалавека, калi ен глядзеe на мяне
праз акно, была рука, як у Бермана, такiя самыя доeгiя нялюдскiя пальцы.
I я кiнуeся e палац. Па дарозе зайшоe да сваей спальнi, але лiста там
не было. Ахмiстрыня казала, што лiст быe тут, павiнен быe быць тут. Яна
вiнавата квахтала перада мною: яна наогул стала пасля той ночы e архiве
вельмi лiслiвай i мяккай.
-- Не, пан, я не ведаю, дзе лiст. Не, на iм не было паштовага кляйма.
Не, хутчэй за eсе лiст даслалi з яноeскага наваколля, а можа, з павятовага
мястэчка. Не, тут не было нiкога... Вось хiба толькi пан Берман, якi
заходзie сюды, думаючы, што пан дома.
Я не слухаe яе далей. Вочы мае прабеглi па бюро, дзе ляжалi раскiданыя
паперы, у якiх, вiдаць, капалiся. Пасля гэтага я выбег з пакоя i пабег да
бiблiятэкi. Там не было нiкога, толькi кнiгi цэлым стосам ляжалi на стале.
Iх нечакана кiнулi для нейкай больш важлiвай справы. Тады я накiраваeся да
Бермана.
I тут сляды паспешлiвасцi, нават дзверы не зачынены. Слабы агеньчык
сернiка кiнуe кружок святла на стол, i я заeважыe на iм адну пальчатку i
разарваны наeскос канверт, такi самы, як i e Свецiловiча тады, у той жахлiвы
вечар.
"Пан Беларэцкi, паважаны брат. Я мала i кепска ведаю пра дзiкае
паляванне. Але eсе ж я магу сказаць табе нешта цiкавае. Да таго ж, я магу
раскрыць табе адзiн сакрэт, таямнiцу некаторых цемных падзей у вашай хаце...
Магчыма, гэта проста выдумка, але мне здаецца, што ты шукаеш не там, дзе
трэба, любенькi. Небяспека ва eласным палацы панi Яноeскай. Калi хочаш
ведаць тое-сее пра Малога Чалавека Балотных Ялiн -- прыходзь сення e сем
гадзiн надвячоркам на тое месца, дзе загiнуe Раман i дзе ляжыць яго крыж.
Там твой невядомы дабрадзей раскажа табе, у чым корань смяротных падзей".
Я на хвiлiну завагаeся, прыпамятаeшы лес Свецiловiча, але доeга вагацца
нельга было: гадзiннiк паказваe без пятнаццацi сем. А тут яшчэ Бермана
няма... Куды пайшоe? Калi ен i Малы Чалавек, i кiраeнiк дзiкага палявання,
ен павiнен вельмi занепакоiцца, прачытаeшы перлюстраваны iм лiст. Цi не
пайшоe ен замест мяне на спатканне з незнаемцам, каб замкнуць яму рот?
Цалкам магчыма. А тут яшчэ вартаeнiк на мае пытанне пра Бермана паказаe
рукою на паeночны захад, якраз у напрамку алеi i дарогi, што вяла да крыжа
Рамана Старога.
Я пабег туды ж. Ах, колькi я пабегаe за гэтыя днi i, як сказалi б
зараз, патрэнiраваeся! Чорт яго бяры, такi трэнiнг, разам з Балотнымi
Ялiнамi! Ноч была трохi святлейшая, чым заeжды. Праменнi вялiзнага чырвонага
месяца асвятлялi часам, прабiваючы хмары, зямлю, наeскос падалi памiж
чорнымi стаeбурамi дрэe. Месяц стаяe над верасовымi пусткамi такi вялiзны,
круглы, чырвоны, такi райскi, ззяючы, такога вогненнага шчаслiвага колеру
была гэта планета, што туга па чымсьцi светлым, пяшчотным, непадобным на
гэтыя балоты i пусткi залiла мае сэрца. Быццам падплылi да зямлi i згаралi e
паветры нейкiя невядомыя краiны, гарады з расплаeленага золата, i быццам
было e iх iншае, не такое, як наша, жыцце.
Месяц мiж тым, плывучы вышэй, паменшаe, збялеe i адразу пачаe раз-пораз
засноeвацца драбнюткiмi белымi хмаркамi, падобнымi на кiслае малако. I eсе
зноe стала халодным, змрочным i таемным: хоць сядай ды пiшы баладу пра
бабулю, якая ехала верхам, i пра таго мiлага коннiка, што сядзеe наперадзе.
Прадраeшыся так-сяк праз парк Балотных Ялiн, я выбieся на сцежку i eжо
амаль падыходзie да крыжа Рамана.
Лес злева стаяe нiзкай змарнелай сцяной, насупраць ад крыжа Рамана
маячыла постаць чалавека.
I тут... я проста не паверыe сваiм вачам. Аднекуль раптам выраслi ценi
коннiкаe. Яны павольна пад'язджалi да чалавека. Усе гэта рабiлася e поeным
маeчаннi, i мертвая халодная зорка гарэла над iхнiмi галовамi.
У наступны момант гучна пралунаe пiсталетны стрэл, конi перайшлi e
намет i змялi чалавечую постаць капытамi. Я быe уражаны. Я думаe, што пабачу
сустрэчу мярзотнiкаe, а пабачыe забойства чалавека.
У вачах маiх пацямнела, i калi я ачуняe, то пабачыe, што коннiкаe ужо
не было.
Жахлiвы нялюдскi крык прагрымеe недзе над балотамi, i быe у iм жах,
гнеe, адчай -- чорт ведае што такое. Але я не спалохаeся. Мiж iншым, я
нiколi з тых часоe не баяeся. Усе жахлiвае, што я сустракаe пасля тых дзен,
мне здавалася нявартай дробяззю.
Асцярожна, як змей, я папоeз да таго месца, дзе цямнела e траве тое,
доeгае. Я памятаю, што я пабойваeся засады, сам жадаe забiваць, што я
плазаваe мiж асеннiх траe, выкарыстоeваючы кожную ямiнку, кожны байрак. I
яшчэ я памятаю нават зараз, як смачна пах дробны палынок у траве. О, як пах
тым'ян, якiя скразныя блакiтныя ценi ляжалi на зямлi! Якое добрае было жыцце
нават у гэтым агiдным месцы! А чалавек быe вымушаны плазаваць, як гад, у
траве, замест таго каб вольна дыхаць гэтым халодным бадзерым паветрам,
глядзець на месяц, распраeляць грудзi, хадзiць ад радасцi на руках, цалаваць
вочы любай.
Месяц свяцie на мертвы твар Бермана. Вялiкiя рахманыя вочы былi
вырачаны, твар перакрыeлены грымасай нялюдскай пакуты.
За што яго? Няeжо ен не вiнен? Я ж быe упэeнены, што гэта ен. Ах, як
горка, як радасна пах тым'ян! Травы, нават памiраючы, патыхаюць горка i
радасна.
У тую ж хвiлiну я iнстынктыeна, яшчэ не разумеючы, у чым справа,
паплазаваe назад. Я адпоeз даволi далека, калi пачуe далекiя крокi. Iшлi два
чалавекi. Я быe пад вялiкай нiцай вярбой. Стаe на ногi (людзi не маглi мяне
заeважыць, я злiваeся са сцяною лесу), падскочыe, i, падцягнуeшыся на руках,
узлез на дрэва, i захаваeся e яго гушчары, як вялiзная дравесная жаба.
Два ценi падышлi да забiтага. Месяц свяцie проста на iх, але твары былi
закрыты кавалкамi цемнай матэрыi.
Дзieныя гэта былi постацi: у старых капцях, у чугах, з доeгiмi
валасамi, на якiх ледзь трымалiся плеценыя з палосак скуры шапкi (такiя
можна было бачыць у музеi месца Вiленскага). На плячах доeгiя плашчы.
Яны падышлi да трупа i схiлiлiся над iм. Я чуe урыeкi iх размовы:
-- Абодва трапiлi на адну i тую ж вуду... Лiкол... Х-хе, як яны, аднак,
паверылi гэтай дзiцячай мянушцы. I той паследыш, i гэтая свiння. Лiкол...
даe iм Лiкол.
I раптам адзiн з iх не eстрымаeся ад здзieленага eскрыку:
-- Што такое?
-- Глядзi, Пацук, гэта не той.
-- Як не той, чаго ты брэшаш?
-- А я табе кажу, што не той. Гэта... гэта той дзiвак, што жыве
eпраeляючым у Яноeскай.
-- Ах, чортава душа! Памылiлiся трошкi.
-- За гэтую памылку, хлопча, -- змрочна адказаe адзiн, -- з нас Лiкол
галаву здыме. Непрыемна, браце. Два забiтых -- гэта жах. Гэтым можа i
начальства зацiкавiцца.
-- Але чаму ен з'явieся сюды замест таго? Другi не адказаe. Яны пайшлi
ад трупа i сталi пад дрэвам пад самымi маiмi нагамi. Каб я пажадаe, я мог бы
апусцiць нагу i стаць на галаву кожнаму з iх, па выбару, або двойчы стрэлiць
з рэвальвера на такой адлегласцi, на якой i дзiценак трапie бы. Я дрыжаe ад
хвалявання, але голас халоднага розуму казаe мне, што так рабiць нельга, што
я спалохаю астатнiх, што з паляваннем трэба канчаць адным ударам, што зараз
трэба сачыць за гэтымi. Хопiць, я нарабie занадта многа памылак, i, калi
загiне яшчэ i Надзея, тады толькi i застанецца, што пайсцi e Волатаву
прорву, скокнуць туды i пачуць, як вырвецца над табою з тванi з дзiкiм ровам
паветра.
-- За што ен так ненавiдзiць гэтага Беларэцкага? -- спытаe той, каго
клiкалi Пацуком.
-- Думаю, за тое, што Беларэцкi хоча ажанiцца з Яноeскай. А тады палац
з рук Лiкола eцячэ.
-- Ды нашто ен яму, гэта ж трухлявая труна, а не будынак.
-- Ну, гэта ты не кажы. Для Яноeскiх ен карысцi не дае, гэта валоданне
роду, а вось для старонняга гэта каштоeнасць. Да таго ж, ен любiць
старажытнасць, спiць i бачыць сябе гаспадаром вялiзнага замка, як продкi.
Яны памаeчалi, пасля пыхкнуe агеньчык, i да мяне пачалi паeзцi сiвыя
кучары тытуневага дыму. Я разумеe ужо, што пада мною стаяць шляхцюкi.
Дрэнная мясцовая мова, якая зрабiлася грубай ад барбарызмаe польскага
паходжання, так i рэзала вуха. Галасы здавалiся мне знаемымi.
-- Мне здаецца, -- буркнуe адзiн пасля працяглага маeчання, -- што тут
яшчэ адна прычына: хлопы.
-- Маеш рацыю. Калi заб'ем яшчэ i гэтага, яны прыцiхнуць, як мышы пад
венiкам. А то дужа нахабныя сталi. Нядаeнi бунт, пасля забойства
eпраeляючага Гарабурды. Глядзяць нахабна. I асаблiва сапсавалiся пасля
прыезду Свецiловiча. Месяц пражыe тут, падла, а нашкодзie нам горш за пажар.
Чатырох хлопаe з рук суда выдраe, паскардзieся на двух дваран. А калi гэты
Беларэцкi прыехаe -- зусiм дрэнна стала. Сядзiць у хлопскiх хатах, запiсвае
дурныя байкi, ляпае па плячы. Ну, нiчога, папрыцiхнуць гэтыя хамы, калi мы
таго здраднiка шляхты прыдушым... Толькi трэба будзе яшчэ даведацца, хто
правадыр гэтых нахабнiкаe. Я яму не дарую маiх спаленых стагоe.
-- А мне здаецца, што я ведаю, хто гэта. Гэта Кульшаe вартаeнiк Рыгор.
Гэткая нахабная мыса, як у ваeка. I павагi да цябе нiякай.
-- Нiчога, рыгнецца i яму.
Зноe памаeчалi. Пасля адзiн сказаe:
-- А ведаеш, Яноeскую шкада. Такую жанчыну давесцi да вар'яцтва або
забiць -- глупства. Такiм калiсь ногi цалавалi. Памятаеш, як яна на бале e
даeняй сукнi лебедзем плыла. Ух-х!
-- Ды i пан шкадуе, -- дабавie другi. -- Але што зробiш.
I раптам зарагатаe.
-- Чаго ты?
-- Не таго мы мякнулi. Не шанцуе нам, а яму яшчэ горш. Ты памятаеш, як
Раман крычаe, калi яго e дрыгву загналi, казаe, што з-за труны нас выдасць.
Аж, бачыш, маeчыць.
I яны пайшлi ад дрэва. Я чуe яшчэ толькi, як Пацук сказаe басам:
-- Нiчога, хутка i да гэтага наведаемся.
Я саслiзнуe з дрэва зусiм нячутна i рушыe за iмi. Бязгучна ступалi мае
ногi па траве, там-сям я нават плазаваe. I, вядома, я зноe выявieся дурнем,
бо забыeся на тое, што e iх маглi быць конi. Яны зайшлi за грыeку хмызнякоe,
прыцiшыe крокi, баючыся нарвацца на iх, а праз хвiлiну пачуe пошчак падкоe.
Калi я выдраeся на дарогу, я пабачыe даволi далека два ценi, якiя
шалена гналi коней ад крыжа Рамана на паeдзенны eсход.
Думкi мае былi невяселыя: даведаeся, што яны палююць за Яноeскай i за
мною, што лiтасцi чакаць нельга, выпусцie двух бандзюкоe ды яшчэ так жорстка
памылieся e Бермане. I сапраeды, я пераканаeся e тым, што ен цемны чалавек,
што ен ускрыe мой лiст i чагосьцi пайшоe да месца, дзе i дастаe смерць. I
самы факт гэтай смерцi закрыe ад мяне eсе астатнiя яго правiны. Але размова
дала многа цiкавага, i, перш за eсе, я ведаe зараз аднаго з дзiкiх
паляeнiчых. Гiсторыя са спаленымi стагамi выдала яго. Стагi спалiлi за
апошнiя днi e шляхцюка Маркi Стахевiча, якога я бачыe на гулянцы e
Дубатоeка. I гэты чалавек быe тады секундантам Вароны. Няхай я памылieся e
Бермане, але e Вароне я не памыляюся, здаецца. I ен будзе мой. Зараз трэба
толькi больш рашучасцi...
А позна eначы дзiкае паляванне караля Стаха з'явiлася зноe. Зноe выe,
галасie, плакаe нечалавечы голас:
-- Раман у дваццатым калене, выходзь! Мы прыйдзем! Мы скончым! Мы
адпачнем пасля! Раман! Раман!
I зноe я, схаваeшыся за ганкам, страляe у лятучыя ценi коннiкаe, якiя
мiльгалi e самым канцы залiтай месячным дымам алеi. Калi я стрэльнуe першы
раз -- конi кiнулiся e гушчар i знiклi, як быццам iх нiколi не было. Гэта
было падобна на жахлiвы сон.
Трэба было канчаць. Я прыпомнie словы Маркi Стахевiча, якiя той сказаe
пад дрэвам, наконт абяцання Рамана выдаць забойцаe пасля смерцi i падумаe,
што, можа, Раман пакiнуe у хаце цi на месцы сваей смерцi нейкi доказ, якi
прагледзелi тады нават арлiныя вочы Рыгора.
I калi Рыгор прыйшоe, мы рушылi з iм да месца забойства Рамана. Я добры
хадок, але ледзь паспяваe за гэтай доeгай фiгурай. Рыгор iшоe, як здавалася,
павольна, але гэта была не павольнасць, а размеранасць рухаe. I ногi ен
ставie не так, як звычайныя людзi, а наскамi eнутр: так ходзяць усе
прыроджаныя паляeнiчыя, i заeважана, што гэта робiць кожны iхнi крок даeжэй
прыблiзна на дзюйм.
Па дарозе я сказаe яму, што чуe размову Маркi Стахевiча з нейкiм
Пацуком, i Рыгор злосна буркнуe:
-- Людзi Вароны, -- а пасля дадаe: -- А мы думалi, што "Лiкол..." гэта
пачатак прозвiшча. Пан не так распытваe. "Лiкол" -- гэта, вiдаць, мянушка.
Трэба спытаць, каго клiкалi так, у панi Яноeскай. Калi ведалi гэтую мянушку
Свецiловiч i нават Берман, значыцца, яна таксама павiнна ведаць.
-- Я пытаe у яе.
-- Ты пытаe у яе прозвiшча, ды i яшчэ пачатак яго, а не мянушку.
Так мы дайшлi да славутага i двойчы апiсанага мною месца, дзе застыe у
багне бацька Надзеi Раманаeны. Мы пераварушылi eсю сухую траву, хоць
глупствам было б шукаць тут нешта пасля двух год.
I нарэшце падышлi да таго месца, дзе невялiкi абрыeчык раптам узносie
лугавiну над дрыгвой.
-- Тут, -- сказаe Рыгор.
Над самым абрывам тырчаe з зямлi невялiкi стаeбур, уломак ад дрэва,
якое калiсьцi расло тут. Каранi яго, як магутныя змеi, апляталi абрыeчык,
спускалiся e дрыгву, быццам жадаючы напiцца, або проста вiселi e паветры.
-- Цi рукi Рамана былi над паверхняй дрыгвы? -- спытаe я.
Цяжкiя павекi Рыгора апусцiлiся, ен прыпамiнаe:
-- Так, былi. Правая была нават выцягнутая, ен, вiдаць, хацеe ухапiцца
за корань, але не дацягнуeся.
-- А можа, проста кiнуe нешта туды, пад карэннi, дзе, бачыш, ямiна?
-- Давай паглядзiм.
I мы, трымаючыся за карэнне i збiваючы пазногцi зямлей, злезлi амаль да
самай дрыгвы, ледзь трымаючыся на маленькiх слiзкiх прыступках, што былi на
стромым адхоне. Пад карэннямi сапраeды была ямiна, але там нiчога не было.
Расчараваны, я збiраeся быe лезцi наверх, але Рыгор спынie мяне:
-- лупы мы. Калi там сапраeды штосьцi есць, дык гэта пад глейкай. н
мог кiнуць, але ж два гады мiнула, скляпенне гэтай пячоркi асыпалася i
пахавала тое... тую рэч.
Мы пачалi драпаць пальцамi eбiты глей, высыпаць яго з пячоркi, i --
хочаце верце, хочаце не -- хутка пальцы мае натрапiлi на штосьцi цвердае. На
далонi маей ляжаe партабак з "птушынага вока". Больш у пячорцы нiчога не
было.
Мы выдрапалiся на лугавiну i асцярожна абчысцiлi з партабака руды глей,
перамешаны з глiнай. У партабаку
ляжаe шматок белай матэрыi, выдраны, вiдаць, зубамi. I на гэтай анучцы
былi невыразныя рудыя лiтары: "Варона забi..."
Я знiзаe плячыма. Чорт ведае, што гэта было! Цi сведчанне, што Рамана
забie Варона, цi просьба да Вароны забiць кагосьцi. Рыгор паглядзеe на мяне
халоднымi вачыма.
-- З'ясавалi, пан Андрэй. Загнаe яго сюды Варона. Заeтра будзем яго
браць.
-- Чаму заeтра? Можа, ен з'явiцца якраз сення.
-- Сення пятнiца. Пан забыe пра гэта. Бандзюка, як кажуць, шукай у
царкве. Святыя надта ды божыя. Рэжуць з iмем святой тройцы на вуснах. Яны
прыйдуць заeтра, бо страцiлi цярпенне. Iм патрэбна пазбавiцца ад цябе. --
Памаeчаe, вочы спалахнулi нядобрым полымем: -- Заeтра нарэшце прывяду
мужыкоe. З вiламi. I табе дамо. Калi з намi, дык да канца. Будзем вартаваць
ля паваленай агароджы. I eсiх пакладзем, усiх. Пад самы корань чортава
семя...
Мы пайшлi разам да Балотных Ялiн i там даведалiся, што Надзея Раманаeна
не адна. У яе сядзеe пан Гарабурда. Яноeская за апошнiя днi eнiкала мяне, а
калi мы сустракалiся -- адвяртала пацямнелыя, сумныя, як асенняя вада, вочы.
Таму я праз ахмiстрыню выклiкаe яе e нiжнюю залу, дзе Рыгор змрочна
глядзеe на святога Юрыя, такi самы магутны i высокi, як статуя. Яноeская
выйшла, i Рыгор сарамлiва падцягнуe пад крэсла ногi, бо натаптаe на падлозе.
Але голас яго па-ранейшаму быe грубы, калi ен звяртаeся да яе, толькi e
глыбiнi нешта непрыкметна дрыжала.
-- Слухайце, ясная панi. Мы знайшлi караля Стаха. Гэта Варона. Дайце
мне пару стрэльбаe. Заeтра мы скончым з iмi.
-- Дарэчы, -- перабie я, -- я памылieся тады. Я пытаeся e вас, цi не
ведаеце вы чалавека, прозвiшча якога пачынаецца з "Лiкол...". Зараз я пытаю,
цi не ведаеце вы чалавека, мянушка якога "Лiкол", проста "Лiкол"? Гэта самы
небяспечны чалавек у гэтай бандзе, магчыма, нават натхнiцель.
-- Не! -- раптам крыкнула яна, засунуeшы кончыкi пальцаe у рот. Вочы яе
пашырылiся, застыглi e тузе. -- Не! Не!
-- Хто ен такi? -- змрочна спытаe Рыгор.
-- Пашкадуйце, пашкадуйце мяне! Гэтага не можа быць... н такi добры,
шчыры. н трымаe Свецiловiча i мяне на каленях. Тады наш дзiцячы язык не мог
дзела iдзе не пра тое. Вы ведаеце, што за скарбленiе прыстава мы можам...
вас прысудзiць да дзвюх нядзель увязнення iлi штрафу i, как казалi продкi,
банiцыi за прадзелы яноeскага наваколля.
Я раззлаваeся:
-- Вы можаце зрабiць гэта сiлаю. Але я знайду на вас управу e губернi.
Вы пакрываеце забойцаe, ваш прыстаe ганьбie законы iмперыi, казаe, што
забойствам шляхцiца Свецiловiча вы не намераны займацца!
Твар суддзi пакрыeся апаплексiчнай малiнавай чырванню. н выцягнуe шыю,
як гусак, i прасiпеe:
-- А свiдзецялi этава разгавора, шаноeны пане Беларэцкi, у вас есць?
Сведкi? Сведачкi? Дзе яны?
Адвакат, як дастойны прадстаeнiк прымiраючага начала e расейскiм судзе,
чароeна пасмiхнуeся:
-- Натуральна, пану Беларэцкаму нету светкi. I наогул, гэта ест
глюпства: прыстаe не смог такое сказаць. Пан Беларэцкi сабе гэта проста
eявiць, апанента словы ен не схапiць.
н кiнуe у рот манпансье, якое дастаe з бамбаньеркi, пачамкаe губамi i
цiха дабавie:
-- Нам, дваранам, становiшча ад пан Беларэцкi ест асаблiва зразумелай.
Мы не хочам вам непрыемна рабiць. Няхай вас цiха i мiрна адсюль з'ехаць.
Тады eсе тут, як казаць, абразуецца, i мы справу замiнаць будзем... Нун,
гут?
Для мяне гэта было самым разумным выхадам, але тут мне да памяцi
прыйшла Яноeская.
"Што будзе з ею? Для яе гэта можа скончыцца смерцю або вар'яцтвам. Я
паеду, а яе, дурненькую, толькi лянотны не пакрыeдзiць".
Я зноe сеe у крэсла, сцiснуe скiвiцы i схаваe пальцы рук памiж
каленямi, каб яны не выдалi майго хвалявання.
-- Я не паеду, -- сказаe я, -- перш за eсе, спаймайце злачынцаe, якiя
прыкрываюцца iмем зданяe. А пасля я знiкну адсюль назаeжды.
Суддзя eздыхнуe:
-- Мне кажацца, што вам прывядзецца пайсцi адсюль хутчэй, нiж спаймаць
гэтых мi... мiхi...
-- Мiфiчных, -- падказаe адвакат.
-- Вот-вот, мiхiчных праступнiкаe. I прывядзецца пайсцi атсуда не па
собственнай ахвоце.
Уся кроe кiнулася мне e твар. Я адчуваe, што загiнуe, што яны зробяць
са мною тое, што iм захочацца, але бie ва-банк, ставie на апошнюю карту, бо
змагаeся за шчасце той, што была мне даражэй за eсе.
Неверагодным намаганнем я прымусie мае пальцы не дрыжаць, калi выцягнуe
з партманета вялiкi аркуш паперы i тыцнуe iм пад нос. Але голас мой
перасякаeся ад ярасцi:
-- Вы, здаецца, забылi, што я з Акадэмii навук, што я член
Iмператарскага геаграфiчнага таварыства. Вы бачыце гэта? I я абяцаю вам,
што, як толькi я вызвалюся, я паскарджуся гасудару i не пакiну ад вашае
смярдзючае нары каменя на каменi. Я думаю, што гасудар не пашкадуе трох
нягоднiкаe, якiя хочуць выдалiць мяне адсюль, каб уладжваць свае цемныя
справы.
У першы i апошнi раз я назваe сябрам чалавека, якога саромеeся назваць
нават суайчыннiкам. Я ж заeжды iмкнуeся забыць той факт, што продкi
Раманавых паходзяць з Беларусi.
А гэтыя елупы не ведалi, што кожны другi член Геаграфiчнага таварыства
дорага даe бы, толькi б яно не звалася iмператарскiм.
Але я eжо амаль крычаe:
-- н заступiцца!
Думаецца мне, што яны трохi завагалiся. Суддзя зноe выцягнуe шыю i...
усе ж шапнуe:
-- А цi будзет прыятна гасудару, што член такога паважнага обшчаства
знюхался з гасударственнымi праступнiкамi? Многiя паважныя дзедзiцы
пажалуюцца на гэта таму самаму гасудару.
Яны абклалi мяне, як харты. Я сеe паклаe нагу на нагу, склаe рукi на
грудзях i сказаe спакойна (я быe надта, надта спакойны, такi спакойны, хоць
тапiся):
-- А вы не ведаеце тутэйшых сялян? Яны, так бы мовiць, пакуль што
шчырыя манархiсты. I я абяцаю вам, калi вы толькi выганiце мяне адсюль -- я
пайду да iх.
Яны аж пазелянелi.
-- Зрэшты, я думаю, што да гэтага справа не дойдзе. Вось лiст ад асобы
самога губернатара, дзе ен прапануе мясцовым уладам падтрымлiваць мяне. А вы
ведаеце, што бывае за непаслушэнства такiм загадам?
Пярун над вухам не так бы eразie гэту публiку, як звычайны аркуш паперы
са знаемым подпiсам. А я, вельмi нагадваючы генерала на падаeленнi бунту,
павольна цадзie, адчуваючы, што мая справа паляпшаецца:
-- Вы што, паляцець з пасады пажадалi?! Я зраблю гэта! А за патуранне
дзiкiм учынкам нейкiх вылюдкаe вы таксама адкажаце!
Вочы e суддзi забегалi.
"Ну што ж, -- вырашыe я, -- хоць якi сказ -- адзiн адказ".
Я паказаe астатнiм на дзверы. Яны пахапцам выйшлi з пакоя. Я добра
бачыe у вачах суддзi боязь, як у зацкаванага тхара, бачыe i яшчэ нешта
прыхаванае, злоснае. Я падсвядома быe упэeнены зараз, што ен звязаны з
таямнiцай дзiкага палявання, што выратавацца ен можа толькi e тым выпадку,
калi я загiну, што зараз паляванне пачне паляваць на мяне, бо гэта пытанне
iхняга жыцця, i я, магчыма, яшчэ сення атрымаю кулю e спiну, але шаленая
злосць, ярасць, нянавiсць сцiснулi мне глотку. Я зразумеe, чаму нашых
продкаe звалi шаленымi i казалi, што яны б'юцца нават мертвымi.
Я зрабie крок, схапie чалавечка за шкiрку, выцягнуe з-за стала i падняe
у паветра. Патрос.
-- Хто?! -- раeнуe я i сам адчуe, як збялелi мае вочы.
н надзiва правiльна зразумеe мае пытанне.
-- А-вой! Не ведаю, не ведаю, пане. Ох, што мне рабiць? Яны заб'юць
мяне, заб'юць.
Я шпурнуe яго на падлогу i схiлieся над iм:
-- Хто?!
-- Пане, пане. Ручкi-ножкi пацалую, не трэба...
-- Хто?!
-- Я не ведаю. н даслаe мне лiст i пры iм трыста рублеe з
патрабаваннем выдалiць вас, бо вы перашкаджаеце. Там быe толькi адзiн сказ,
i там гаварылася, што ен мае цiкавасць да панi Яноeскай, што яму карысна яе
смерць або замужаства з iм. I яшчэ там было сказана, што ен малады i моцны i
здолее e выпадку чаго заткнуць маю глотку.
Схожасць суддзi з тхаром дапоeнiлася раптам яшчэ i смуродам. Я
паглядзеe на залiты слязьмi твар гэтай жывелы i, хоць падазраваe, што ен
ведае трохi больш, чым кажа, з гiдлiвасцю адштурхнуe яго. Не мог я пэцкаць
рукi аб гэтага... Не мог. Iначай згубie бы павагу да сябе назаeжды.
-- Вы яшчэ адкажаце за гэта, -- кieнуe я ад дзвярэй. -- I такой агiдзе
падпадаюць пад час суда людзi! Бедныя мужыкi!
...Я ехаe па дарозе праз лес i меркаваe аб усiм, што здарылася. Гэта
было зараз больш-менш легка, усе, здаецца, ставала на месцы. Вядома,
натхнiцель палявання не Дубатоeк: якая яму выгада, ен не спадчыннiк
Яноeскай. I не ахмiстрыня. I не няшчасная вар'ятка e сядзiбе Кульшаe. Я
перабраe усiх, нават тых, на каго нельга было i падумаць, бо стаe вельмi
недаверлiвы. Злачынец малады, яму карысная або смерць Яноeскай,або шлюб з
ей. Значыцца, ен мае нейкае права на спадчыну. Гэты чалавек, як падазраваe
Свецiловiч, быe на бале e Яноeскiх, ен неяк уплываe на Кульшу.
Толькi два чалавекi адпавядалi eсяму гэтаму: Варона i Берман. Але чаму
Варона так па-дурному трымаe сябе са мною? Не, хутчэй за eсе гэта Берман. н
ведае гiсторыю, ен мог натхняць нейкiх бандзюкоe на гэта. Трэба толькi
даведацца, якая яму карысць ад смерцi Яноeскай.
Але хто такiя Малы Чалавек i Блакiтная Жанчына Балотных Ялiн? Галава
мая круцiлася, i eвесь час стаяла e ей тое самае слова. "Рука..." "Рука..."
Чаму рука? Вось-вось прыпомню... Не, зноe адляцела. Ат, цемная душа... Ну
што ж, трэба шукаць дрыкгантаe i eвесь гэты маскарад. I хутчэй.
У той вечар з'явieся Рыгор, увесь перапэцканы брудам, потны i стомлены.
Пахмура сядзеe на пяньку перад палацам.
-- Схованка e лесе, -- буркнуe нарэшце. -- Сення я даведаeся, што
акрамя той сцежкi, дзе я тады вартаваe, есць другая, з поeдня. Толькi яна на
локаць пад тванню. Я зайшоe у самую пушчу, але тут нарваeся на непраходную
межытоку. I не адшукаe слядоe праз яе... Разы два ледзь не eтапieся. Залез
на верхавiну самай вялiкай хвоi i бачыe на тым баку вялiзную галявiну i
сярод хмызоe i дрэe страху нейкай вялiкай будынiны. I дымок. I адзiн раз у
тым баку загiгатаe конь.
-- Трэба будзе пайсцi туды, -- заeважыe я.
-- Не, толькi без глупстваe. Там будуць мае людзi. I няхай пан
прабачыць, але калi мы спаймаем гэтых паршыeцаe, мы зробiм з iмi як з
канакрадамi.
Твар яго з-пад доeгiх касмылеe глядзеe на мяне з нядобрай усмешкаю:
-- Мужыкi церпяць, мужыкi даруюць, мужыкi e нас святыя. Але тут я сам
патрабую, каб з гэтымi... як з канакрадамi: прыбiць асiнавымi цвiкамi да
зямлi рукi i ногi, а пасля такi самы кол, толькi большы, -- у заднi праход,
да самага нутра. I ад хат iхнiх нават жарынкi не пакiну, усе пушчу попелам,
каб духу нават... каб духу iхняга смярдзючага не засталося. -- Падумаe i
дадаe: -- I ты сцеражыся. Можа, i e тваей душы калiсьцi панскi дух зашыбуе.
Тады i з табою так... пане.
-- Дурань ты, Рыгор, -- холадна працадзie я. -- Свецiловiч таксама
панам быe, а eсе свае кароткае жыцце вас, елупняe, ад прагнай шляхты ды
пыхатых суддзяe абараняe. Чуe, як над iм лямантавалi? I я магу так
загiнуць... за вас. Маeчаe бы лепей, калi Бог розуму пазбавie.
Рыгор крыва пасмiхнуeся, пасля дастаe аднекуль са свiткi канверт, такi
скамечаны, быццам яго з ваeчынай зяпы выцягнулi.
-- Добра, не крыeдуй... Вось табе лiст. У Свецiловiча тры днi як
ляжыць, бо так на канверце... I паштар казаe, што сення занес табе да
Балотных Ялiн яшчэ i другi. Бывай, заeтра прыйду.
Я на месцы раздзер канверт. Лiст быe ад вядомага знаeцы мясцовай
генеалогii з губернi, да якога я пiсаe. I e iм быe адказ на адно з самых
важлiвых пытанняe: "Шматпаважаны гасудар мой, пан Беларэцкi. Дасылаю вам
звесткi пра чалавека, якiм вы цiкавiцеся. Нiдзе e генеалагiчных маiх
спiсках, як i e аксамiтных кнiгах, пра даeнасць роду Берманаe-Гацэвiчаe я не
знайшоe. Але e адным старым акце я натрапie на звестку, не пазбаeленую
цiкавасцi. Выяeляецца, што e 1750 годзе e справе вядомага вальнадумца
Нямiрыча есць звестка пра нейкага Бермана-Гацэвiча, якi быe за ганебныя
eчынкi вырачаны на банiцыю -- выгнанне за межы былога каралеeства польскага
i пазбаeлены шляхецкiх правоe. Гэты Берман быe зводным братам Яраша
Яноeскага, што насie мянушку "Схiзмат". Вы павiнны ведаць, што са зменаю
eлады старыя выракi пазбаeлены чыннасцi, i Берман, калi гэта нашчадак таго
Бермана, можа прэтэндаваць на прозвiшча "Яноeскi", калi галоeная галiна
гэтага сямейства згасне. Прымiце запэeненне..." i г.д.
Я стаяe як аслупянелы i eсе перачытваe радкi лiста, хоць ужо моцна
сцямнела i лiтары расплывалiся перад маiмi вачыма.
-- Ч-чорт!.. Усе ясна. Берман, наследнiк Яноeскай, агiдны мярзотнiк,
адмысловы нягоднiк.
I раптам мне цюкнула e галаву:
-- Рука... адкуль рука. Ага! У Малога Чалавека, калi ен глядзеe на мяне
праз акно, была рука, як у Бермана, такiя самыя доeгiя нялюдскiя пальцы.
I я кiнуeся e палац. Па дарозе зайшоe да сваей спальнi, але лiста там
не было. Ахмiстрыня казала, што лiст быe тут, павiнен быe быць тут. Яна
вiнавата квахтала перада мною: яна наогул стала пасля той ночы e архiве
вельмi лiслiвай i мяккай.
-- Не, пан, я не ведаю, дзе лiст. Не, на iм не было паштовага кляйма.
Не, хутчэй за eсе лiст даслалi з яноeскага наваколля, а можа, з павятовага
мястэчка. Не, тут не было нiкога... Вось хiба толькi пан Берман, якi
заходзie сюды, думаючы, што пан дома.
Я не слухаe яе далей. Вочы мае прабеглi па бюро, дзе ляжалi раскiданыя
паперы, у якiх, вiдаць, капалiся. Пасля гэтага я выбег з пакоя i пабег да
бiблiятэкi. Там не было нiкога, толькi кнiгi цэлым стосам ляжалi на стале.
Iх нечакана кiнулi для нейкай больш важлiвай справы. Тады я накiраваeся да
Бермана.
I тут сляды паспешлiвасцi, нават дзверы не зачынены. Слабы агеньчык
сернiка кiнуe кружок святла на стол, i я заeважыe на iм адну пальчатку i
разарваны наeскос канверт, такi самы, як i e Свецiловiча тады, у той жахлiвы
вечар.
"Пан Беларэцкi, паважаны брат. Я мала i кепска ведаю пра дзiкае
паляванне. Але eсе ж я магу сказаць табе нешта цiкавае. Да таго ж, я магу
раскрыць табе адзiн сакрэт, таямнiцу некаторых цемных падзей у вашай хаце...
Магчыма, гэта проста выдумка, але мне здаецца, што ты шукаеш не там, дзе
трэба, любенькi. Небяспека ва eласным палацы панi Яноeскай. Калi хочаш
ведаць тое-сее пра Малога Чалавека Балотных Ялiн -- прыходзь сення e сем
гадзiн надвячоркам на тое месца, дзе загiнуe Раман i дзе ляжыць яго крыж.
Там твой невядомы дабрадзей раскажа табе, у чым корань смяротных падзей".
Я на хвiлiну завагаeся, прыпамятаeшы лес Свецiловiча, але доeга вагацца
нельга было: гадзiннiк паказваe без пятнаццацi сем. А тут яшчэ Бермана
няма... Куды пайшоe? Калi ен i Малы Чалавек, i кiраeнiк дзiкага палявання,
ен павiнен вельмi занепакоiцца, прачытаeшы перлюстраваны iм лiст. Цi не
пайшоe ен замест мяне на спатканне з незнаемцам, каб замкнуць яму рот?
Цалкам магчыма. А тут яшчэ вартаeнiк на мае пытанне пра Бермана паказаe
рукою на паeночны захад, якраз у напрамку алеi i дарогi, што вяла да крыжа
Рамана Старога.
Я пабег туды ж. Ах, колькi я пабегаe за гэтыя днi i, як сказалi б
зараз, патрэнiраваeся! Чорт яго бяры, такi трэнiнг, разам з Балотнымi
Ялiнамi! Ноч была трохi святлейшая, чым заeжды. Праменнi вялiзнага чырвонага
месяца асвятлялi часам, прабiваючы хмары, зямлю, наeскос падалi памiж
чорнымi стаeбурамi дрэe. Месяц стаяe над верасовымi пусткамi такi вялiзны,
круглы, чырвоны, такi райскi, ззяючы, такога вогненнага шчаслiвага колеру
была гэта планета, што туга па чымсьцi светлым, пяшчотным, непадобным на
гэтыя балоты i пусткi залiла мае сэрца. Быццам падплылi да зямлi i згаралi e
паветры нейкiя невядомыя краiны, гарады з расплаeленага золата, i быццам
было e iх iншае, не такое, як наша, жыцце.
Месяц мiж тым, плывучы вышэй, паменшаe, збялеe i адразу пачаe раз-пораз
засноeвацца драбнюткiмi белымi хмаркамi, падобнымi на кiслае малако. I eсе
зноe стала халодным, змрочным i таемным: хоць сядай ды пiшы баладу пра
бабулю, якая ехала верхам, i пра таго мiлага коннiка, што сядзеe наперадзе.
Прадраeшыся так-сяк праз парк Балотных Ялiн, я выбieся на сцежку i eжо
амаль падыходзie да крыжа Рамана.
Лес злева стаяe нiзкай змарнелай сцяной, насупраць ад крыжа Рамана
маячыла постаць чалавека.
I тут... я проста не паверыe сваiм вачам. Аднекуль раптам выраслi ценi
коннiкаe. Яны павольна пад'язджалi да чалавека. Усе гэта рабiлася e поeным
маeчаннi, i мертвая халодная зорка гарэла над iхнiмi галовамi.
У наступны момант гучна пралунаe пiсталетны стрэл, конi перайшлi e
намет i змялi чалавечую постаць капытамi. Я быe уражаны. Я думаe, што пабачу
сустрэчу мярзотнiкаe, а пабачыe забойства чалавека.
У вачах маiх пацямнела, i калi я ачуняe, то пабачыe, што коннiкаe ужо
не было.
Жахлiвы нялюдскi крык прагрымеe недзе над балотамi, i быe у iм жах,
гнеe, адчай -- чорт ведае што такое. Але я не спалохаeся. Мiж iншым, я
нiколi з тых часоe не баяeся. Усе жахлiвае, што я сустракаe пасля тых дзен,
мне здавалася нявартай дробяззю.
Асцярожна, як змей, я папоeз да таго месца, дзе цямнела e траве тое,
доeгае. Я памятаю, што я пабойваeся засады, сам жадаe забiваць, што я
плазаваe мiж асеннiх траe, выкарыстоeваючы кожную ямiнку, кожны байрак. I
яшчэ я памятаю нават зараз, як смачна пах дробны палынок у траве. О, як пах
тым'ян, якiя скразныя блакiтныя ценi ляжалi на зямлi! Якое добрае было жыцце
нават у гэтым агiдным месцы! А чалавек быe вымушаны плазаваць, як гад, у
траве, замест таго каб вольна дыхаць гэтым халодным бадзерым паветрам,
глядзець на месяц, распраeляць грудзi, хадзiць ад радасцi на руках, цалаваць
вочы любай.
Месяц свяцie на мертвы твар Бермана. Вялiкiя рахманыя вочы былi
вырачаны, твар перакрыeлены грымасай нялюдскай пакуты.
За што яго? Няeжо ен не вiнен? Я ж быe упэeнены, што гэта ен. Ах, як
горка, як радасна пах тым'ян! Травы, нават памiраючы, патыхаюць горка i
радасна.
У тую ж хвiлiну я iнстынктыeна, яшчэ не разумеючы, у чым справа,
паплазаваe назад. Я адпоeз даволi далека, калi пачуe далекiя крокi. Iшлi два
чалавекi. Я быe пад вялiкай нiцай вярбой. Стаe на ногi (людзi не маглi мяне
заeважыць, я злiваeся са сцяною лесу), падскочыe, i, падцягнуeшыся на руках,
узлез на дрэва, i захаваeся e яго гушчары, як вялiзная дравесная жаба.
Два ценi падышлi да забiтага. Месяц свяцie проста на iх, але твары былi
закрыты кавалкамi цемнай матэрыi.
Дзieныя гэта былi постацi: у старых капцях, у чугах, з доeгiмi
валасамi, на якiх ледзь трымалiся плеценыя з палосак скуры шапкi (такiя
можна было бачыць у музеi месца Вiленскага). На плячах доeгiя плашчы.
Яны падышлi да трупа i схiлiлiся над iм. Я чуe урыeкi iх размовы:
-- Абодва трапiлi на адну i тую ж вуду... Лiкол... Х-хе, як яны, аднак,
паверылi гэтай дзiцячай мянушцы. I той паследыш, i гэтая свiння. Лiкол...
даe iм Лiкол.
I раптам адзiн з iх не eстрымаeся ад здзieленага eскрыку:
-- Што такое?
-- Глядзi, Пацук, гэта не той.
-- Як не той, чаго ты брэшаш?
-- А я табе кажу, што не той. Гэта... гэта той дзiвак, што жыве
eпраeляючым у Яноeскай.
-- Ах, чортава душа! Памылiлiся трошкi.
-- За гэтую памылку, хлопча, -- змрочна адказаe адзiн, -- з нас Лiкол
галаву здыме. Непрыемна, браце. Два забiтых -- гэта жах. Гэтым можа i
начальства зацiкавiцца.
-- Але чаму ен з'явieся сюды замест таго? Другi не адказаe. Яны пайшлi
ад трупа i сталi пад дрэвам пад самымi маiмi нагамi. Каб я пажадаe, я мог бы
апусцiць нагу i стаць на галаву кожнаму з iх, па выбару, або двойчы стрэлiць
з рэвальвера на такой адлегласцi, на якой i дзiценак трапie бы. Я дрыжаe ад
хвалявання, але голас халоднага розуму казаe мне, што так рабiць нельга, што
я спалохаю астатнiх, што з паляваннем трэба канчаць адным ударам, што зараз
трэба сачыць за гэтымi. Хопiць, я нарабie занадта многа памылак, i, калi
загiне яшчэ i Надзея, тады толькi i застанецца, што пайсцi e Волатаву
прорву, скокнуць туды i пачуць, як вырвецца над табою з тванi з дзiкiм ровам
паветра.
-- За што ен так ненавiдзiць гэтага Беларэцкага? -- спытаe той, каго
клiкалi Пацуком.
-- Думаю, за тое, што Беларэцкi хоча ажанiцца з Яноeскай. А тады палац
з рук Лiкола eцячэ.
-- Ды нашто ен яму, гэта ж трухлявая труна, а не будынак.
-- Ну, гэта ты не кажы. Для Яноeскiх ен карысцi не дае, гэта валоданне
роду, а вось для старонняга гэта каштоeнасць. Да таго ж, ен любiць
старажытнасць, спiць i бачыць сябе гаспадаром вялiзнага замка, як продкi.
Яны памаeчалi, пасля пыхкнуe агеньчык, i да мяне пачалi паeзцi сiвыя
кучары тытуневага дыму. Я разумеe ужо, што пада мною стаяць шляхцюкi.
Дрэнная мясцовая мова, якая зрабiлася грубай ад барбарызмаe польскага
паходжання, так i рэзала вуха. Галасы здавалiся мне знаемымi.
-- Мне здаецца, -- буркнуe адзiн пасля працяглага маeчання, -- што тут
яшчэ адна прычына: хлопы.
-- Маеш рацыю. Калi заб'ем яшчэ i гэтага, яны прыцiхнуць, як мышы пад
венiкам. А то дужа нахабныя сталi. Нядаeнi бунт, пасля забойства
eпраeляючага Гарабурды. Глядзяць нахабна. I асаблiва сапсавалiся пасля
прыезду Свецiловiча. Месяц пражыe тут, падла, а нашкодзie нам горш за пажар.
Чатырох хлопаe з рук суда выдраe, паскардзieся на двух дваран. А калi гэты
Беларэцкi прыехаe -- зусiм дрэнна стала. Сядзiць у хлопскiх хатах, запiсвае
дурныя байкi, ляпае па плячы. Ну, нiчога, папрыцiхнуць гэтыя хамы, калi мы
таго здраднiка шляхты прыдушым... Толькi трэба будзе яшчэ даведацца, хто
правадыр гэтых нахабнiкаe. Я яму не дарую маiх спаленых стагоe.
-- А мне здаецца, што я ведаю, хто гэта. Гэта Кульшаe вартаeнiк Рыгор.
Гэткая нахабная мыса, як у ваeка. I павагi да цябе нiякай.
-- Нiчога, рыгнецца i яму.
Зноe памаeчалi. Пасля адзiн сказаe:
-- А ведаеш, Яноeскую шкада. Такую жанчыну давесцi да вар'яцтва або
забiць -- глупства. Такiм калiсь ногi цалавалi. Памятаеш, як яна на бале e
даeняй сукнi лебедзем плыла. Ух-х!
-- Ды i пан шкадуе, -- дабавie другi. -- Але што зробiш.
I раптам зарагатаe.
-- Чаго ты?
-- Не таго мы мякнулi. Не шанцуе нам, а яму яшчэ горш. Ты памятаеш, як
Раман крычаe, калi яго e дрыгву загналi, казаe, што з-за труны нас выдасць.
Аж, бачыш, маeчыць.
I яны пайшлi ад дрэва. Я чуe яшчэ толькi, як Пацук сказаe басам:
-- Нiчога, хутка i да гэтага наведаемся.
Я саслiзнуe з дрэва зусiм нячутна i рушыe за iмi. Бязгучна ступалi мае
ногi па траве, там-сям я нават плазаваe. I, вядома, я зноe выявieся дурнем,
бо забыeся на тое, што e iх маглi быць конi. Яны зайшлi за грыeку хмызнякоe,
прыцiшыe крокi, баючыся нарвацца на iх, а праз хвiлiну пачуe пошчак падкоe.
Калi я выдраeся на дарогу, я пабачыe даволi далека два ценi, якiя
шалена гналi коней ад крыжа Рамана на паeдзенны eсход.
Думкi мае былi невяселыя: даведаeся, што яны палююць за Яноeскай i за
мною, што лiтасцi чакаць нельга, выпусцie двух бандзюкоe ды яшчэ так жорстка
памылieся e Бермане. I сапраeды, я пераканаeся e тым, што ен цемны чалавек,
што ен ускрыe мой лiст i чагосьцi пайшоe да месца, дзе i дастаe смерць. I
самы факт гэтай смерцi закрыe ад мяне eсе астатнiя яго правiны. Але размова
дала многа цiкавага, i, перш за eсе, я ведаe зараз аднаго з дзiкiх
паляeнiчых. Гiсторыя са спаленымi стагамi выдала яго. Стагi спалiлi за
апошнiя днi e шляхцюка Маркi Стахевiча, якога я бачыe на гулянцы e
Дубатоeка. I гэты чалавек быe тады секундантам Вароны. Няхай я памылieся e
Бермане, але e Вароне я не памыляюся, здаецца. I ен будзе мой. Зараз трэба
толькi больш рашучасцi...
А позна eначы дзiкае паляванне караля Стаха з'явiлася зноe. Зноe выe,
галасie, плакаe нечалавечы голас:
-- Раман у дваццатым калене, выходзь! Мы прыйдзем! Мы скончым! Мы
адпачнем пасля! Раман! Раман!
I зноe я, схаваeшыся за ганкам, страляe у лятучыя ценi коннiкаe, якiя
мiльгалi e самым канцы залiтай месячным дымам алеi. Калi я стрэльнуe першы
раз -- конi кiнулiся e гушчар i знiклi, як быццам iх нiколi не было. Гэта
было падобна на жахлiвы сон.
Трэба было канчаць. Я прыпомнie словы Маркi Стахевiча, якiя той сказаe
пад дрэвам, наконт абяцання Рамана выдаць забойцаe пасля смерцi i падумаe,
што, можа, Раман пакiнуe у хаце цi на месцы сваей смерцi нейкi доказ, якi
прагледзелi тады нават арлiныя вочы Рыгора.
I калi Рыгор прыйшоe, мы рушылi з iм да месца забойства Рамана. Я добры
хадок, але ледзь паспяваe за гэтай доeгай фiгурай. Рыгор iшоe, як здавалася,
павольна, але гэта была не павольнасць, а размеранасць рухаe. I ногi ен
ставie не так, як звычайныя людзi, а наскамi eнутр: так ходзяць усе
прыроджаныя паляeнiчыя, i заeважана, што гэта робiць кожны iхнi крок даeжэй
прыблiзна на дзюйм.
Па дарозе я сказаe яму, што чуe размову Маркi Стахевiча з нейкiм
Пацуком, i Рыгор злосна буркнуe:
-- Людзi Вароны, -- а пасля дадаe: -- А мы думалi, што "Лiкол..." гэта
пачатак прозвiшча. Пан не так распытваe. "Лiкол" -- гэта, вiдаць, мянушка.
Трэба спытаць, каго клiкалi так, у панi Яноeскай. Калi ведалi гэтую мянушку
Свецiловiч i нават Берман, значыцца, яна таксама павiнна ведаць.
-- Я пытаe у яе.
-- Ты пытаe у яе прозвiшча, ды i яшчэ пачатак яго, а не мянушку.
Так мы дайшлi да славутага i двойчы апiсанага мною месца, дзе застыe у
багне бацька Надзеi Раманаeны. Мы пераварушылi eсю сухую траву, хоць
глупствам было б шукаць тут нешта пасля двух год.
I нарэшце падышлi да таго месца, дзе невялiкi абрыeчык раптам узносie
лугавiну над дрыгвой.
-- Тут, -- сказаe Рыгор.
Над самым абрывам тырчаe з зямлi невялiкi стаeбур, уломак ад дрэва,
якое калiсьцi расло тут. Каранi яго, як магутныя змеi, апляталi абрыeчык,
спускалiся e дрыгву, быццам жадаючы напiцца, або проста вiселi e паветры.
-- Цi рукi Рамана былi над паверхняй дрыгвы? -- спытаe я.
Цяжкiя павекi Рыгора апусцiлiся, ен прыпамiнаe:
-- Так, былi. Правая была нават выцягнутая, ен, вiдаць, хацеe ухапiцца
за корань, але не дацягнуeся.
-- А можа, проста кiнуe нешта туды, пад карэннi, дзе, бачыш, ямiна?
-- Давай паглядзiм.
I мы, трымаючыся за карэнне i збiваючы пазногцi зямлей, злезлi амаль да
самай дрыгвы, ледзь трымаючыся на маленькiх слiзкiх прыступках, што былi на
стромым адхоне. Пад карэннямi сапраeды была ямiна, але там нiчога не было.
Расчараваны, я збiраeся быe лезцi наверх, але Рыгор спынie мяне:
-- лупы мы. Калi там сапраeды штосьцi есць, дык гэта пад глейкай. н
мог кiнуць, але ж два гады мiнула, скляпенне гэтай пячоркi асыпалася i
пахавала тое... тую рэч.
Мы пачалi драпаць пальцамi eбiты глей, высыпаць яго з пячоркi, i --
хочаце верце, хочаце не -- хутка пальцы мае натрапiлi на штосьцi цвердае. На
далонi маей ляжаe партабак з "птушынага вока". Больш у пячорцы нiчога не
было.
Мы выдрапалiся на лугавiну i асцярожна абчысцiлi з партабака руды глей,
перамешаны з глiнай. У партабаку
ляжаe шматок белай матэрыi, выдраны, вiдаць, зубамi. I на гэтай анучцы
былi невыразныя рудыя лiтары: "Варона забi..."
Я знiзаe плячыма. Чорт ведае, што гэта было! Цi сведчанне, што Рамана
забie Варона, цi просьба да Вароны забiць кагосьцi. Рыгор паглядзеe на мяне
халоднымi вачыма.
-- З'ясавалi, пан Андрэй. Загнаe яго сюды Варона. Заeтра будзем яго
браць.
-- Чаму заeтра? Можа, ен з'явiцца якраз сення.
-- Сення пятнiца. Пан забыe пра гэта. Бандзюка, як кажуць, шукай у
царкве. Святыя надта ды божыя. Рэжуць з iмем святой тройцы на вуснах. Яны
прыйдуць заeтра, бо страцiлi цярпенне. Iм патрэбна пазбавiцца ад цябе. --
Памаeчаe, вочы спалахнулi нядобрым полымем: -- Заeтра нарэшце прывяду
мужыкоe. З вiламi. I табе дамо. Калi з намi, дык да канца. Будзем вартаваць
ля паваленай агароджы. I eсiх пакладзем, усiх. Пад самы корань чортава
семя...
Мы пайшлi разам да Балотных Ялiн i там даведалiся, што Надзея Раманаeна
не адна. У яе сядзеe пан Гарабурда. Яноeская за апошнiя днi eнiкала мяне, а
калi мы сустракалiся -- адвяртала пацямнелыя, сумныя, як асенняя вада, вочы.
Таму я праз ахмiстрыню выклiкаe яе e нiжнюю залу, дзе Рыгор змрочна
глядзеe на святога Юрыя, такi самы магутны i высокi, як статуя. Яноeская
выйшла, i Рыгор сарамлiва падцягнуe пад крэсла ногi, бо натаптаe на падлозе.
Але голас яго па-ранейшаму быe грубы, калi ен звяртаeся да яе, толькi e
глыбiнi нешта непрыкметна дрыжала.
-- Слухайце, ясная панi. Мы знайшлi караля Стаха. Гэта Варона. Дайце
мне пару стрэльбаe. Заeтра мы скончым з iмi.
-- Дарэчы, -- перабie я, -- я памылieся тады. Я пытаeся e вас, цi не
ведаеце вы чалавека, прозвiшча якога пачынаецца з "Лiкол...". Зараз я пытаю,
цi не ведаеце вы чалавека, мянушка якога "Лiкол", проста "Лiкол"? Гэта самы
небяспечны чалавек у гэтай бандзе, магчыма, нават натхнiцель.
-- Не! -- раптам крыкнула яна, засунуeшы кончыкi пальцаe у рот. Вочы яе
пашырылiся, застыглi e тузе. -- Не! Не!
-- Хто ен такi? -- змрочна спытаe Рыгор.
-- Пашкадуйце, пашкадуйце мяне! Гэтага не можа быць... н такi добры,
шчыры. н трымаe Свецiловiча i мяне на каленях. Тады наш дзiцячы язык не мог