свiтку i поршнi -- скураныя палескiя лапцi, а ен глядзеe на мяне.
Мужчына быe год пад трыццаць, выключна высокi i добра складзены, з
магутнымi пукатымi грудзьмi, трохi гарбаватай, калi сядзеe, спiною i
загарэлай шыяй. Доeгiя вусы рабiлi твар суровым i жарсткаватым. Гэтаму
eражанню дапамагалi яшчэ дзве зморшчкi памiж броваe i шырока пастаeленыя
пякучыя вочы. Белая магерка была насунута нiзка на лоб. Чымсьцi вольным,
лясным веяла ад яго.
-- Вы, пэeна, Рыгор, вартаeнiк Кульшы?
-- Так, -- адказаe ен з iронiяй. -- А вы, напэeна, новы госць панi
Яноeскай? Чуe я пра такую птушку. Добра спяваеце.
-- I вы заeжды так з ею? -- Я паказаe на старую, якая засяроджана
плявала e партрэт.
-- Заeжды. Вось ужо два гады, як яна такая.
-- А чаму вы яе не завязеце e павет лячыць?
-- Шкода. Як была здаровая, дык госцi ездзiлi, а зараз нiякая сабака...
Шляхта! Паночкi нашы, туды iх...
-- I цяжка даводзiцца?
-- Ды не, калi я на паляваннi, дык Зося глядзiць за ею. Ды яна не часта
шалее. I не патрабуе многа. Толькi хлеба вельмi многа есць, а так нiчога не
хоча. н выцягнуe з кiшэнi яблык i працягнуe старой:
-- На, панi шаноeная.
-- Не хачу, -- адказала тая, упiсваючы хлеб. -- Паeсюль атрута, толькi
хлеб чысты, божы.
-- Бачыце, -- сказаe Рыгор змрочна. -- Сiлком раз на дзень гарачым
кормiм. Пальцы мне часам пакусае, калi даем, так i схопiць. А нядрэнная была
панi. Ды хоць i дрэнная, нельга кiдаць божую душу.
I ен усмiхнуeся такой вiнаватай дзiцячай усмешкаю, што я здзiвieся.
-- I чаго гэта яна?
-- Спалохалася пасля смерцi Рамана. Усе яны тут у чаканнi жывуць, i, я
скажу, большасцi так i трэба. Мудрагелiлi над нашым братам.
-- Ну, а Яноeскай таксама?
-- Пра Яноeскую не скажу. Добрая баба. Яе шкада.
Я нарэшце асмелieся. Я зразумеe -- гэта не здраднiк.
-- Слухай, Рыгор, я прыйшоe сюды, каб спытаць пра тое-сее.
-- Пытай, -- сказаe ен, таксама пераходзячы на "ты", што мне вельмi
спадабалася.
-- Я вырашыe разблытаць гэтую справу з паляваннем караля Стаха.
Разумееш, нiколi не бачыe прывiдаe, хачу рукамi памацаць.
-- Прывiды... -- гмыкнуe ен. -- Добрыя прывiды, калi iхнiя конi самым
сапраeдным гноем свае сляды пэцкаюць. I потым, навошта вам гэта, пан
ласкавы? Якiя такiя прычыны?
-- Не называй ты мяне панам. Я такi самы пан, як ты. А прычына -- што
ж... цiкава проста. I шкада гаспадыню i многiх людзей.
-- Так. Пра гаспадыню i я чую, -- скоса глянуe Рыгор i хмурна
eсмiхнуeся. -- Мы гэтыя рэчы разумеем. Гэта eсе адно як Зося мне. А чаму ты
мне не кажаш, што ты на iх злуешся, адпомсцiць жадаеш? Я ж ведаю, як ты ад
дзiкага палявання ля ракi eцякаe.
Я быe уражаны:
-- Адкуль ведаеш?
-- У чалавека есць вочы, i кожны чалавек пакiдае след на зямлi. Толькi
нявiстныя не бачаць. Уцякаe ты, як чалавек з розумам. А вось горш тое, што я
iхнiя сляды заeжды губляю. I пачынаюцца яны, i канчаюцца на гасцiнцы.
Я распавеe яму пра eсе, з самага пачатку. Рыгор сядзеe нерухома,
вялiкiя шурпатыя рукi яго ляжалi на каленях.
-- Я даслухаe, -- сказаe ен проста, калi я скончыe. -- Ты мне
падабаешся, пан. З мужыкоe, цi што? I я так думаю, што ты калi i не з
мужыкоe, дык ля мужыкоe блiзка ляжаe. I сам я даeно думаe гэтых зданях
трахануць, каб пер'е паляцела, ды таварыша не было. Калi не жартуеш, давай
разам. Але ж, бачу я, ты гэта толькi зараз прыдумаe: звярнуцца да мяне. Чаму
раптам так прыдумаe? I чаго хацеe да гэтага?
-- Чаму вырашыe, сам не ведаю. Пра цябе казалi, што ты Яноeскую, калi
яна сiратой засталася, шкадаваe. Надзея Раманаeна казала, што ты нават хацеe
вартаeнiком у Балотныя Ялiны перайсцi, ды не атрымалася. Ну i потым
спадабалася мне, што ты незалежны, што хворую так даглядаеш. А да гэтага я
проста жадаe спытаць, чаму якраз у той вечар, калi загiнуe Раман, дзяeчынка
затрымалася e Кульшаe?
-- Чаму затрымалася, я ведаю. У той дзень у маей гаспадынi дзяeчаты
сабралiся з навакольных фальваркаe. Весела было. А вось чаму яе, Яноeскую,
запрасiлi сюды -- я не ведаю, яна ж тут колькi гадоe да гэтага не была. Але
панi, самi бачыце, якая, яна не скажа.
-- Чаму не, -- усмiхнулася раптам амаль разумна старая. -- Я скажу. Я
зусiм не звар'яцела, мне проста так зручна i бяспечна. Папрасie запрасiць
бедную Надзейку пан Гарабурда. I ягоная ж пляменнiца была тады e мяне.
Такому рыцару, як вы, пан фельдмаршал, я eсе скажу. Так, так, гэта Гарабурда
даe тады такую параду eзяць дзiця. У нас усе такiя добрыя. Нашыя вэксалi e
пана Дубатоeка -- ен iх не падаваe да сыскання. Гэта, маeляe, залог, што
будзеце часта ездзiць да мяне e госцi, пiць вiно. Я вас зараз нават сiлаю
магу запрасiць пiць гарэлку... Так, усе запрашалi Надзейку. Гарабурда, i
фельдмаршал Каменскi, i Дубатоeк, i Раман i кароль Стах. Вось гэты. А бедная
ж твая галовачка! А ляжаць жа твае косы залатыя поруч з бацькавымi касцямi.
Мяне перасмыкнула ад гэтага галошання па жывым чалавеку.
-- Бачыце, нямнога даведалiся, -- панура сказаe Рыгор. -- Выйдзем на
хвiлiну.
Калi мы выйшлi i лямант старой сцiхнуe, Рыгор буркнуe:
-- Дык давайце шукаць разам. Карцiць i мая душа на гэта дзiва
паглядзець. Я буду на зямлi шукаць i сярод простых людзей, а вы e паперках
ды сярод шляхты. Можа, i знойдзем.
Вочы яго раптам сталi злоснымi, вугальныя бровы з'ехалiся да пераносся:
-- Бабы д'яблам выдуманыя. Iх трэба eсiх задушыць, а за нямногiх, што
застануцца, хлопцам усiм перадушыцца. Але што зробiш...
I лагiчна скончыe:
-- Вось i я, хоць шкада маей лясной волi, хоць, можа, i дажыву век
адзiн у лесе, усе ж часам пра Зоську думаю, якая тут таксама жыве. Можа, i
ажанюся. Яна кухаркаю тут. Дык вось што я скажу табе, сябар. Таму я i табе
паверыe, што сам так часам пачынаe шалець з-за чортавых бабскiх вачэй. (Я
зусiм не думаe пра гэта, але не палiчыe патрэбным пераконваць гэтага
мядзведзя.) Але скажу табе шчыра. Калi ты прыйшоe падбiць мяне на гэта, а
потым здрадзiць -- многiя тут на мяне зубы точаць, -- так i ведай -- не жыць
табе на зямлi. Рыгор тут нiкога не баiцца, наадварот, Рыгора eсе баяцца. I
сябры e Рыгора есць, iначай тут не пражывеш. I страляе гэтая рука добра. Так
што ведай -- заб'ю.
Я глядзеe на яго з дакорам, i ен, глянуeшы мне e вочы, засмяяeся,
быццам у бочку, i зусiм iншым тонам скончыe:
-- А наогул, я цябе даeно чакаe. Здавалася мне чамусьцi, што ты гэтай
справы так не пакiнеш, а калi пойдзеш разблытваць яе -- мяне не абмiнеш. Што
ж, дапаможам адзiн аднаму.
Мы развiталiся з iм на eзлессi, ля Волатавай прорвы, дамовieшыся аб
новых сустрэчах. Я пайшоe дадому нацянькi, праз парк.
Калi я з'явieся e Балотныя Ялiны, прысмерак ужо агарнуe парк, жанчына з
дзiцем спала, нагадаваная e адным з пакояe на першым паверсе, а гаспадынi не
было e доме.
Я чакаe яе з гадзiну i, калi стала eжо зусiм цемна, не вытрымаe, i
пайшоe насустрач. Я не паспеe далека адысцi змрочнай алеяй, як пабачыe белую
постаць, якая палахлiва рухалася мне насустрач.
-- Надзея Раманаeна!
-- О-о, гэта вы? Дзякуй Богу. Я так непакоiлася. Вы пайшлi нацянькi?
I засаромелася, апусцiла вочы e зямлю. Калi мы падыходзiлi да палаца, я
сказаe ей цiха:
-- Надзея Раманаeна, нiколi не выходзьце з двара eначы. Абяцайце мне
гэта.
Мне ледзь удалося вырваць у яе гэтае абяцанне.
Гэта ноч прынесла мне разгадку аднаго цiкавага пытання, якое выявiлася
зусiм нецiкавым, калi не лiчыць таго, што я лiшнi раз пераканаeся e тым, што
подласць жыве i e дурных, добрых, наогул, душах.
Справа e тым, што я зноe выйшаe уначы на крокi, пабачыe ахмiстрыню са
свечкай i зноe прасачыe яе да пакоя з шафай. Але на гэты раз я вырашыe не
адступаць. Шафа была пустая, значыцца, шукаць трэба было там. Я пахiтаe
дошкi e задняй сценцы (шафа стаяла, засунутая e нiшу сцяны), пакруцie усе,
што магчыма было круцiць. Пасля паспрабаваe падняць iх угару i пераканаeся,
што мае спробы маюць поспех. Бабуля была,напэeна, глухаватая, iначай яна
пачула б мае практыкаваннi. Я з цяжкасцю пралез у атвор i пабачыe
скляпенiсты ход, якi спускаeся строма eнiз, як быццам у сутарэнне. Збiтыя
цагляныя прыступкi збягалi eнiз, i ход быe такi вузкi, што я чапляeся
плячыма за сценкi. З цяжкасцю спусцieся па прыступках i пабачыe невялiчкi,
таксама скляпенiсты пакоiк. Ля сцен яго стаялi скрынi, акутыя палосамi
жалеза, дзве шафы. Усе гэта было адчынена, i аркушы пергаменту i паперы
ляжалi паeсюль. Пасярэдзiне пакоя стаяe стол i ля яго грубы табурэт, а на iм
сядзела ахмiстрыня i разглядала нейкi пажоeклы аркуш. Мяне eразie выраз
сквапнасцi на яе твары.
Калi я eвайшоe, яна закрычала з перапуду i паспрабавала схаваць аркуш.
Я паспеe узяць яе за руку.
-- Панi ахмiстрыня, дайце мне гэта. I цi не скажаце вы, чаму вы кожную
ноч ходзiце сюды, у таемны архie, што робiце тут, нашто палохаеце eсiх
сваiмi крокамi?
-- Ух ты, бацюхна мой, якi спрытны!.. -- незадаволена сказала яна. --
Усе яму ведаць трэба.
I, вiдаць, таму, што знаходзiлася на першым паверсе, загаварыла з
выразнай народнай iнтанацыяй:
-- А скулля з макам ты не хочаш? Бачыце вы, што яму трэба! I аркуш
схаваe. Каб ад цябе твае дзецi так хлеб на старасцi год хавалi, як ты ад
мяне той аркуш! У мяне, можа, больш правоe тут сядзець, чым у цябе. А ен,
бачыце, сядзiць ды пытаецца. Каб на цябе так верады сядалi ды не пыталiся!
Мне гэта апрыкрала, i я сказаe ей:
-- Ты што, у турму захацела? Ты чаго тут? Цi, можа, ты адсюль дзiкаму
паляванню знакi даеш?
Ахмiстрыня пакрыeдзiлася. Твар яе сабраeся e вялiкiя зморшчыкi.
-- Грэх вам, пане, -- ледзь вымавiла яна. -- Я жанчына сумленная, я за
сваiм прыйшла. Вось яно e вашай руцэ, тое, што мне належыць.
Я глянуe на аркуш. Там была выпiска з пастановы камiсii па справе
аднадворцаe. Я прабег вачыма па радках i e канцы прачытаe: "И хотя оный
Закревский и до сей поры утверждает, что у него есть документы в
подтверждение своих дворянских прав, а также того, что наследником Яновских
по субституции является именно он, а не г-н Гарабурда, дело сие за
длительностью двадцатилетнего процесса и бездоказательностью следует предать
забвению, а прав дворянства, как недоказанных, г-на Закревского Исидора
лишить".
-- Ну, i што з гэтага? -- спытаe я.
-- А тое, бацюхна мой, -- з'едлiва праспявала ахмiстрыня, -- што я
Закрэeская, вось што. А гэта мой бацька так судзieся з вялiкiмi ды моцнымi.
Не ведала я, ды, дзякуй добрым людзям, навучылi розуму, сказалi, што павiнны
тут недзе быць дакументы. Узяe суддзя павятовы дзесяць чырвоненькiх, але ж i
параду даe добрую. Давайце аркуш.
-- Не дапаможа, -- сказаe я. -- Гэта ж не дакумент. Тут суд шляхецтва
не вызначае. Я пра гэтую праверку дробнай шляхты добра ведаю. Каб ваш бацька
меe дакументы на права субстытуцыi пасля Яноeскiх -- iншая справа. Але ен iх
не падаe -- значыцца, не меe.
Твар ахмiстрынi выразie пакутлiвае iмкненне дадумацца да такiх
складаных рэчаe. Пасля вусны яе паехалi наперад, i яна спытала недаверлiва:
-- А можа, Яноeскiя iх падкупiлi? Кручкам гэтым толькi дай грошы! Я
ведаю! I адабралi e майго бацькi дакументы i тут схавалi.
-- А дваццаць год судзiцца вы можаце?
-- Я, бацюхна, да таго часу, напэeна, пайду Пану Богу порткi лугаваць.
-- Ну, вось бачыце. I дакументаe няма. Усе ж перарылi.
-- Усе, бацюхна, усе. Але ж свайго шкада.
-- Ды гэта ж толькi няпэeныя звесткi.
-- Але ж свае, свае грошыкi, чырвоненькiя, сiненькiя.
-- I гэта вельмi нядобра, капацца eначы e чужых паперах.
-- Бацюхна, свае ж грошыкi, -- сквапна i тупа зудзела яна.
-- Iх вам не адсудзяць, нават калi б дакументы былi. Гэта маярат
Яноeскiх на працягу трох стагоддзяe цi нават больш.
-- Дык свае ж, бацюхна, -- ледзь не плакала яна, i твар яе стаe
сквапным да агiднасцi. -- Я б iх, даражэнькiх, зараз у шкарпэтку. Грошы б
ела, на грошах спала.
-- Дакументаe няма, -- губляe я цярпенне. -- Законная наследнiца есць.
I тут здарылася жахлiвае i агiднае. Жанчына выцягнула галаву, шыя яе
зрабiлася доeгай-доeгай, i, наблiзieшы да мяне твар, свiсцячым шэптам
сказала:
-- Дык, можа... можа, яна хутка памерла б.
Твар яе аж прасвятлеe ад такога спадзявання.
-- Памерла б, i eсе. Яна ж слабая, спiць дрэнна, крывi e жылах амаль
няма, кашляе. Што ей варта? Споeнiцца праклен. Нашто каб палац пану
Гарабурдзе, калi тут магла б жыць я. й што, адмучыцца -- i садухi. А я б...
Баюся, што я змянieся e твары, стаe страшны, бо яна адразу eцягнула
галаву e плечы.
-- На падлу ляцiш, варона? -- спытаe я. -- А тут не падла, тут жывы
чалавек. Тут такi чалавек, падэшвы якога ты не варта, якi большае права мае
жыць на зямлi, нiж ты, ступа дурная.
-- Б-бацюхна... -- блекатала яна.
-- Маeчы, ведзьма! I ты яе e магiлу звесцi хочаш? Усе вы тут такiя,
аспiды драпежныя! Усе вы за грошы забiць чалавека гатовыя! Усе вы павукi.
Усе вы мацi роднай за сiнюю паперку не пашкадуеце. А ты ведаеш, што такое
жыцце, што так легка пра смерць другога чалавека кажаш? Не перад табой бы
перлы сыпаць, але ты выслухай, ты ж жадаеш, каб яна сонца жывое, радасць,
добрых людзей, доeгiя гады, якiя яе чакаюць, на рабакоe падземных змянiла,
каб табе на грошах спаць, з-за якiх сюды дзiкае паляванне прыходзiць. Можа,
ты i Блакiтную Жанчыну сюды пускаеш? Чаму eчора акно e калiдоры адчыняла?
-- Та-тачка ты мой? А я ж яго не адчыняла! А холадна ж было... Я яшчэ
здзiвiлася, чаму адчынена! -- амаль галасiла яна.
На твары гэтай поскудзi было столькi боязi, што я мог бы змоeкнуць, але
не мог. Я згубie усякую разважлiвасць.
-- Смерцi ей зычыш! Сабакi зласлiвыя, крумкачы! Прэч адсюль! Вон! Яна
высакародная, ваша гаспадыня, яна, можа, i не прагонiць вас, але я абяцаю
вам, калi вы не пойдзеце з палаца, якi засмуродзiлi сваiм дыханнем, вы
сядзеце e турму маiмi клопатамi.
Яна пайшла да сходаe, горка плачучы. Я iшоe за ей. Мы выбралiся e
пакой, i тут я здзieлена спынieся. Яноeская стаяла перад намi e белай сукнi
i са свечкай у руках. Твар яе быe засмучаны, i яна грэблiва паглядзела на
ахмiстрыню.
-- Пан Беларэцкi, я выпадкова чула вашу размову, чула з самага пачатку.
Я iшла амаль за вамi. Я нарэшце ведаю глыбiню сумлення i подласцi. А ты, --
яна звярнулася да Закрэeскай, якая стаяла, занурыeшыся, убаку, --
...заставайся тут. Я дарую табе, з цяжкасцю, але дарую. Даруйце i вы, пан
Беларэцкi. Дурным людзям часам трэба дараваць. Бо куды яна пойдзе адсюль. Яе
нiдзе не возьмуць, старую дурную бабу.
Адна сляза скацiлася з яе павек. Яна павярнулася i пайшла. За ею крочыe
я. Яноeская спынiлася e канцы калiдора i цiха сказала мне:
-- Людзi ламаюцца з-за гэтых папер. Каб не забарона продкаe, з якой
радасцю я аддала б камусьцi гэты гнiлы цемны дом. н мне адна пакута, як i
свае iмя. Хоць бы памерцi хутчэй. Тады я пакiнула б яго гэтай бабе з
каменным сэрцам i дурной галавою. Няхай радавалася б, калi яна здатная так
поeзаць на жываце з-за гэтай дрэнi.
Мы моeчкi спусцiлiся e нiжнюю залу i падышлi да камiна. Стоячы,
глядзелi e агонь, чырвоныя адбiткi якога клалiся на твар Яноeскай. Яна
змянiлася за апошнiя днi, магчыма, пасталела, магчыма, проста пачала
ператварацца e жанчыну. Напэeна, нiчые вока, акрамя майго, не заeважыла
гэтых змен. Толькi я адзiн бачыe, што e бледным парастку, якi рос у
сутарэннi, зацеплiлася, пакуль яшчэ непрыкметна, жыцце. Погляд стаe больш
асэнсаваным i цiкаeным да жыцця, хоць застарэлы жах па-ранейшаму ляжаe
маскай на твары. Трошкi больш ажыeленым стала аблiчча. Бледны парастак
чамусьцi пачынаe ажываць.
-- Добра стаяць так, Надзея Раманаeна, -- задумлiва сказаe я. -- Агонь
гарыць...
-- Агонь. Добра, калi ен есць, калi ен гарыць. Добра, калi людзi не
хлусяць.
Дзiкi, нялюдскай сiлы, крык прагучаe аднекуль знадворку -- здавалася,
што гэта крычыць i рыдае не чалавек, а дэман. I адразу пачуeся eпэeнены,
уладарны пошчак конскiх капытоe ля сходаe. А голас рыдаe i крычаe так
па-нялюдску, як быццам не з чалавечых грудзей выходзie:
-- Раман у дваццатым калене -- выходзь! Помста! Апошняя помста! Авой!
Авой!
I яшчэ нешта, чаму не было назвы. Я мог бы зараз выскачыць на сходы, i
страляць у гэтую дзiкую поскудзь, i пакласцi на месцы хоць каго-небудзь, але
на руках у мяне ляжала яна, i я адчуваe праз сукно, як калацiлася яе
спуджанае сэрцайка, як яно паступова замiрала, бiлася eсе радзей, радзей.
Спуджаны да немагчымасцi за яе жыцце, я пачаe няeпэeненымi рухамi гладзiць
яе валасы. Яна павольна, вельмi павольна прыходзiла да прытомнасцi, i веi яе
ледзь прыкметна eздрыгвалi, калi я дакранаeся рукою да яе галавы. Так
затурканае шчане прымае ласкi чалавека, якi eпершыню вырашыe пагладзiць яго:
бровы яго eздрыгваюць, чакаючы кожны раз удару, калi заносiцца рука.
А грукат быe далей, i eся сутнасць мая пакутлiва eстала да таго, каб
разам з ей выскачыць на сходы, страляць у гэтых нетапыроe i разам з ею
eпасцi на прыступкi i памерцi, адчуваючы яе поруч з сабою, тут, усю ля сябе.
Усе адно нельга так жыць.
А голас рыдаe здалеку:
-- Раман! Раман! Выходзь! Каням пад ногi душу тваю! Гэта яшчэ не зараз!
Потым! Заeтра... Пасля! Але мы прыйдзем! Прыйдзем!
I цiшыня. Яна ляжала e маiх абдоймах, i як быццам цiхая музыка пачала
найграваць недзе, можа, у маей душы. Цiхая-цiхая, далекая-далекая,
пяшчотная: пра сонца, малiнавыя ад канюшыны лугi пад дымнай блiскучай расою,
пра залiвiсты спеe гiвала e шатах вялiкiх лiп. Яе твар быe такi спакойны, як
у спячага дзiцяцi. Вось прарваeся eздых, раскрылiся вочы, здзieлена
паглядзелi вакол, пасуравелi.
-- Прабачце, я пайду.
I яна накiравалася да сходаe на другi паверх -- маленькая белая
постаць...
Толькi тут я, яшчэ дрыжучы ад узбуджэння, зразумеe, якая мужная, якая
нязломная была душа e гэтай да смерцi запалоханай дзяeчыны, калi яна пасля
"такога" выходзiла мяне сустракаць i двойчы адчынiла дзверы: тады, калi я,
невядомы, прыехаe сюды, i тады, калi я бег да яе дзвярэй, у трывозе, пад
ляск капытоe дзiкага палявання пад самымi вокнамi. Напэeна, яно i цемныя
асеннiя ночы штурхнулi яе на гэта, як пачуцце даверу прымушае зацкаванага
хартамi зайца прыцiскацца да ног выпадковага чалавека. У дзяeчыны былi надта
добрыя нервы, калi яна вытрымала тут два гады.
Я сеe ля камiна i пачаe глядзець у агонь. Так, небяспека была жахлiвая.
Тры чалавекi супраць усiх гэтых цемных сiл, супраць невядомага. Хопiць
пяшчоты. Яны праязджаюць у парк ля Волатавай прорвы -- заeтра ж я зраблю там
засаду. Рукi e мяне дрыжалi: нервы былi напятыя, як струны, i агульны стан
не на сабаку.
"Можа, паехаць адсюль?" -- варухнулася e душы спозненая думка, водгук
той маей "ночы жаху", i памерла перад напорам безнадзейнасцi, жалезнай
рашучасцi i жадання бiцца.
Хопiць! Перамога або Волатава прорва -- усе адно. Пакiнуць? Не, я не
мог пакiнуць гэты агiдны халодны дом, бо тут жыло тое, што я пакахаe. Так,
пакахаe. Я не саромеeся гэтага. Да гэтага часу e мяне, як амаль ва eсякага
здаровага, маральна неразбэшчанага i пазбаeленага залiшняй пачуццевай цягi
чалавека, былi да жанчын роeныя сяброeскiя адносiны, часам нават не
пазбаeленыя нейкай незразумелай агiды. Так яно i павiнна быць, пакуль не
прыходзiць Сапраeднае. Яно прыйшло. Iсцi? Я быe тут, поруч, такi для яе
магутны i вялiкi (мае eнутраныя хiстаннi яе не датычылiся), яна спадзявалася
на мяне, яна eпершыню, напэeна, спала спакойна.
Гэты момант, калi я трымаe яе e абдоймах, вырашыe для мяне eсе, што
хавалася e маiм сэрцы яшчэ з тых часоe, калi яна паeстала e абарону бедных
там, ля верхняга камiна. З якой насалодаю я eзяe бы яе адсюль, павез
кудысьцi далека, цалаваe гэтыя заплаканыя вочы, маленькiя рукi, ахiнуe яе,
як цеплым, надзейным крылом, дараваe бы свету яго непрытульнасць.
Але што я? Як нi жорстка пра гэта падумаць, яна нiколi не будзе маей. Я
-- галяк. Яна таксама бедная, але яна з лiку старэйшых родаe, блакiтная
кроe, гордая слава бясконцых пакаленняe за плячыма. "Гордая слава"? Я ведаe
яе зараз, гэтую гордую славу, якая скончылася адзiчэннем, але мне ад гэтага
не было лягчэй. Я плебей. Не, я буду маeчаць пра гэта. Нiхто нiколi не
скажа, што я дзеля карысцi ажанieся з прадстаeнiцай даeняга роду, за якi,
магчыма, памiраe недзе на полi вайны мой просты прашчур. I нiхто не скажа,
што я eзяe яе, скарыстаeшыся з яе бездапаможнасцi. Адзiнае, што мне
дазволена, гэта легчы за яе e дол, пакласцi душу сваю i хоць гэтым трошкi
аддзячыць за гэтае ззянне неймавернага шчасця, якое азарыла маю душу e гэты
змрочны вечар ля вялiкага непрытульнага камiна. Я дапамагу ей выратавацца --
i гэта eсе.
Я буду верны, назаeжды буду верны гэтай радасцi, змешанай з болем,
горкай прыгажосцi яе вачэй i адплачу ей дабром за добрыя думкi пра мяне. А
пасля -- канец. Я пайду назаeжды адсюль, i шляхi радзiмы бясконцай iстужкай
лягуць перада мною, i сонца паeстане e вяселкавых колах ад слез, якiя
просяцца на веi.
Наступнага дня я iшоe са Свецiловiчам да невялiкага ляснога вострава ля
Яноeскай пушчы. Свецiловiч быe вельмi вяселы, многа разважаe пра каханне
наогул i пра свае каханне e прыватнасцi. I такая чыстая, шчырая душа
глядзела з вачэй гэтага хлопца, так наieна, па-дзiцячы, ен быe закаханы, што
я e думках даe сабе слова нiколi не перабiваць дарогi яго пачуццю, не
перашкаджаць яму, ачысцiць яму месца ля дзяeчыны, якую кахаe сам.
Мы, беларусы, рэдка eмеем кахаць па-сапраeднаму, не ахвяруючы чымсьцi,
i я не быe выключэннем з правiла. Звычайна мы мучым тую, якую кахаем, а самi
мучымся яшчэ больш ад розных супярэчлiвых думак, пытанняe, учынкаe, якiя
iншымi вельмi легка прыводзяцца да аднаго знамянальнiка.
Свецiловiч атрымаe з губернi лiст, у якiм яму пiсалi, мiж iншым, i пра
Бермана.
-- О, Берман... Берман, выяeляецца, добрая цаца! Род ягоны стары, але
збяднелы i нейкi дзieны. Вось тут мне пiшуць, што eсе яны мелi непераможную
цягу да самоты i з'едлiвасць. Бацька яго страцie маемасць, была вялiзная
растрата, i выратаваeся ен толькi тым, што прайграe вялiзную суму рэвiзору.
Мацi жыла амаль увесь час пры завешаных вокнах, нават гуляць выходзiла
толькi eначы. Але самая дзieная асоба -- сам Берман. н выявieся выключным
знаeцам старажытнай драeлянай скульптуры i шкла. Некалькi год таму здарылася
непрыемная гiсторыя. Яго паслалi e Мнiхавiчы ад гуртка аматараe
старажытнасцi, на чале якога стаяe граф Тышкевiч. Там, у Мнiхавiчах,
зачынялi стары касцел, а скульптуру з яго, па чутках, вельмi мастацкую,
хацелi адкупiць у прыватны музей Тышкевiча, якi ен перадаваe гораду. Берман
паехаe, даслаe адтуль статую святога Хрыстафора i лiст, у якiм пiсаe, што
скульптура e касцеле не мае нiякай мастацкай вартасцi. Яму паверылi, але
праз некаторы час выпадкова даведалiся, што Берман купie скульптуру за
мiзэрныя грошы, купie у агульнай колькасцi ста сямi фiгур i спрадаe усе
iншаму прыватнаму калекцыянеру, назначыeшы вялiкую суму. Адначасова не
далiчылiся значнай колькасцi грошай у казне гуртка аматараe. Бермана eзялiся
шукаць, але ен знiк разам з мацi i малодшым братам, якi выхоeваeся недзе e
прыватным пансiене i толькi за год да таго прыехаe у горад. Мiж iншым, гэты
брат вызначаeся яшчэ большай нелюдзiмасцю. Увесь час ен сядзеe у дальнiх
пакоях, не выходзячы нi да каго, i толькi раз яго бачылi e кампанii Бермана
e клубе, дзе ен здаeся eсiм дрэнна выхаваным для пансiянера.
Калi агледзелiся, то выявiлася, што дом яны паспелi прадаць i знiкнуць
невядома куды. Пачалi даведвацца i даведалiся, што i наогул гэтыя Берманы
зусiм не Берманы, а хто -- невядома.
-- Н-да... -- сказаe я. -- Не шмат мы даведалiся. Цiкавае тут толькi
тое, што Берман -- злачынец. Але ен абдурыe такога самага драпежнiка: не мне
яго ганiць за гэта. н яшчэ атрымае па заслугах, але гэта пасля. Значна
больш цiкавае тут другое. Па-першае, куды падзелiся яго мацi i брат?
Па-другое, хто ен сам, якi e яго сапраeдны твар? Тое, што ен з'явieся тут,
зразумела. Яму трэба было схавацца. А вось хто ен, хто ягоныя сваякi -- гэта
трэба з'ясаваць. I я гэтым абавязкова зацiкаeлюся. А e мяне, Свецiловiч,
амаль нiякiх навiн няма, хiба што даведаeся, ды i тое з вуснаe вар'яткi, што
выбавie Рамана e тую фатальную ноч з хаты Гарабурда. А я нават не запомнie
яго пысы, калi ен быe на вечары e Яноeскiх.
-- Нiчога, яшчэ даведаемся.
Мы падышлi да ляска i заглыбiлiся e яго. Гэта быe адзiны з ляскоe у
наваколлi, у якiм былi пераважна лiставыя пароды. I там, на невялiкай
галявiне, мы пабачылi Рыгора, якi трымаe на каленях доeгую стрэльбу, а
спiною прыхiлieся да таeшчэразнага стаeбура-вываратня. Пабачыeшы нас, ен
устаe, па-мядзведжы скасавурыeся i зручней узяeся за стрэльбу.
-- Сцеражыцеся выходзiць на балоты, сцеражыцеся парку i асаблiва яго
паeдзеннай i eсходняй ускраiн, -- прамармытаe ен замест прывiтання.
-- Чаму? -- спытаe я, пазнаемieшы яго са Свецiловiчам.
-- А вось чаму, -- буркнуe ен. -- Гэта не зданi. Яны занадта добра
ведаюць патаемныя сцежкi праз Волатаву прорву. Вы здзieляецеся, што яны
мчаць без дарогi, а яны проста ведаюць усе сховiшчы акругi i eсе сцежкi да
iх, яны карыстаюцца дужа старажытнымi падковамi, якiя прыбiты навенькiмi
гакамi. Што праeда, то праeда, iхнiя конi ходзяць, як мядзведзь, спачатку
левымi, а пасля правымi нагамi, i крок у iх машысты, шырэйшы, чым у якога
iншага каня e наваколлi. I яны для зданей занадта слабыя. Здань праходзiць
паeсюль, а гэтыя толькi праз паваленую агароджу ля прорвы... Што я даведаeся
яшчэ: iх было e мiнулы раз не больш як дзесяць чалавек, бо толькi палова
коней iдзе так, як iдзе конь, калi e яго на спiне звычайная чалавечая вага.
На астатнiх, напэeна, штосьцi лягчэйшае. Той, хто мчыць наперадзе, мае
гарачы нораe: дзярэ каню рот цуглямi. I яшчэ -- адзiн з iх нюхае табаку: я
знайшоe пыл зяленай табакi ля месца, дзе яны спынялiся перад апошнiм набегам
i натапталi шмат слядоe. Месца гэта -- вялiкi дуб непадалек ад паваленай
агароджы.
-- Дзе можа быць месца iх збораe? -- спытаe я.
-- Гэта я ведаю зараз добра, -- спакойна адказаe Рыгор. -- Гэта недзе e
Яноeскай пушчы. Я прасачыe сляды. Вось паглядзiце. -- н пачаe крэслiць
лазiнкаю па зямлi: -- Вось пушча. Тады, калi быe забiты Раман, сляды знiклi
вось тут, амаль ля балота, якое акружае пушчу. Калi яны гналiся за табою,
пасля вячэры e Дубатоeка, сляды знiклi паeночней першага месца, а пасля той
гiсторыi ля Яноeскага палаца, калi яны наважылiся крычаць, -- яшчэ трохi
паeночней. Бачыш, шляхi амаль сыходзяцца.
-- Праeда, -- падхапie я. -- I калi iх прадоeжыць, яны сыдуцца e адным
пункце, недзе на балоце.
-- Я быe там, -- скупа, як аб самым звычайным, буркнуe Рыгор. -- Балота
Мужчына быe год пад трыццаць, выключна высокi i добра складзены, з
магутнымi пукатымi грудзьмi, трохi гарбаватай, калi сядзеe, спiною i
загарэлай шыяй. Доeгiя вусы рабiлi твар суровым i жарсткаватым. Гэтаму
eражанню дапамагалi яшчэ дзве зморшчкi памiж броваe i шырока пастаeленыя
пякучыя вочы. Белая магерка была насунута нiзка на лоб. Чымсьцi вольным,
лясным веяла ад яго.
-- Вы, пэeна, Рыгор, вартаeнiк Кульшы?
-- Так, -- адказаe ен з iронiяй. -- А вы, напэeна, новы госць панi
Яноeскай? Чуe я пра такую птушку. Добра спяваеце.
-- I вы заeжды так з ею? -- Я паказаe на старую, якая засяроджана
плявала e партрэт.
-- Заeжды. Вось ужо два гады, як яна такая.
-- А чаму вы яе не завязеце e павет лячыць?
-- Шкода. Як была здаровая, дык госцi ездзiлi, а зараз нiякая сабака...
Шляхта! Паночкi нашы, туды iх...
-- I цяжка даводзiцца?
-- Ды не, калi я на паляваннi, дык Зося глядзiць за ею. Ды яна не часта
шалее. I не патрабуе многа. Толькi хлеба вельмi многа есць, а так нiчога не
хоча. н выцягнуe з кiшэнi яблык i працягнуe старой:
-- На, панi шаноeная.
-- Не хачу, -- адказала тая, упiсваючы хлеб. -- Паeсюль атрута, толькi
хлеб чысты, божы.
-- Бачыце, -- сказаe Рыгор змрочна. -- Сiлком раз на дзень гарачым
кормiм. Пальцы мне часам пакусае, калi даем, так i схопiць. А нядрэнная была
панi. Ды хоць i дрэнная, нельга кiдаць божую душу.
I ен усмiхнуeся такой вiнаватай дзiцячай усмешкаю, што я здзiвieся.
-- I чаго гэта яна?
-- Спалохалася пасля смерцi Рамана. Усе яны тут у чаканнi жывуць, i, я
скажу, большасцi так i трэба. Мудрагелiлi над нашым братам.
-- Ну, а Яноeскай таксама?
-- Пра Яноeскую не скажу. Добрая баба. Яе шкада.
Я нарэшце асмелieся. Я зразумеe -- гэта не здраднiк.
-- Слухай, Рыгор, я прыйшоe сюды, каб спытаць пра тое-сее.
-- Пытай, -- сказаe ен, таксама пераходзячы на "ты", што мне вельмi
спадабалася.
-- Я вырашыe разблытаць гэтую справу з паляваннем караля Стаха.
Разумееш, нiколi не бачыe прывiдаe, хачу рукамi памацаць.
-- Прывiды... -- гмыкнуe ен. -- Добрыя прывiды, калi iхнiя конi самым
сапраeдным гноем свае сляды пэцкаюць. I потым, навошта вам гэта, пан
ласкавы? Якiя такiя прычыны?
-- Не называй ты мяне панам. Я такi самы пан, як ты. А прычына -- што
ж... цiкава проста. I шкада гаспадыню i многiх людзей.
-- Так. Пра гаспадыню i я чую, -- скоса глянуe Рыгор i хмурна
eсмiхнуeся. -- Мы гэтыя рэчы разумеем. Гэта eсе адно як Зося мне. А чаму ты
мне не кажаш, што ты на iх злуешся, адпомсцiць жадаеш? Я ж ведаю, як ты ад
дзiкага палявання ля ракi eцякаe.
Я быe уражаны:
-- Адкуль ведаеш?
-- У чалавека есць вочы, i кожны чалавек пакiдае след на зямлi. Толькi
нявiстныя не бачаць. Уцякаe ты, як чалавек з розумам. А вось горш тое, што я
iхнiя сляды заeжды губляю. I пачынаюцца яны, i канчаюцца на гасцiнцы.
Я распавеe яму пра eсе, з самага пачатку. Рыгор сядзеe нерухома,
вялiкiя шурпатыя рукi яго ляжалi на каленях.
-- Я даслухаe, -- сказаe ен проста, калi я скончыe. -- Ты мне
падабаешся, пан. З мужыкоe, цi што? I я так думаю, што ты калi i не з
мужыкоe, дык ля мужыкоe блiзка ляжаe. I сам я даeно думаe гэтых зданях
трахануць, каб пер'е паляцела, ды таварыша не было. Калi не жартуеш, давай
разам. Але ж, бачу я, ты гэта толькi зараз прыдумаe: звярнуцца да мяне. Чаму
раптам так прыдумаe? I чаго хацеe да гэтага?
-- Чаму вырашыe, сам не ведаю. Пра цябе казалi, што ты Яноeскую, калi
яна сiратой засталася, шкадаваe. Надзея Раманаeна казала, што ты нават хацеe
вартаeнiком у Балотныя Ялiны перайсцi, ды не атрымалася. Ну i потым
спадабалася мне, што ты незалежны, што хворую так даглядаеш. А да гэтага я
проста жадаe спытаць, чаму якраз у той вечар, калi загiнуe Раман, дзяeчынка
затрымалася e Кульшаe?
-- Чаму затрымалася, я ведаю. У той дзень у маей гаспадынi дзяeчаты
сабралiся з навакольных фальваркаe. Весела было. А вось чаму яе, Яноeскую,
запрасiлi сюды -- я не ведаю, яна ж тут колькi гадоe да гэтага не была. Але
панi, самi бачыце, якая, яна не скажа.
-- Чаму не, -- усмiхнулася раптам амаль разумна старая. -- Я скажу. Я
зусiм не звар'яцела, мне проста так зручна i бяспечна. Папрасie запрасiць
бедную Надзейку пан Гарабурда. I ягоная ж пляменнiца была тады e мяне.
Такому рыцару, як вы, пан фельдмаршал, я eсе скажу. Так, так, гэта Гарабурда
даe тады такую параду eзяць дзiця. У нас усе такiя добрыя. Нашыя вэксалi e
пана Дубатоeка -- ен iх не падаваe да сыскання. Гэта, маeляe, залог, што
будзеце часта ездзiць да мяне e госцi, пiць вiно. Я вас зараз нават сiлаю
магу запрасiць пiць гарэлку... Так, усе запрашалi Надзейку. Гарабурда, i
фельдмаршал Каменскi, i Дубатоeк, i Раман i кароль Стах. Вось гэты. А бедная
ж твая галовачка! А ляжаць жа твае косы залатыя поруч з бацькавымi касцямi.
Мяне перасмыкнула ад гэтага галошання па жывым чалавеку.
-- Бачыце, нямнога даведалiся, -- панура сказаe Рыгор. -- Выйдзем на
хвiлiну.
Калi мы выйшлi i лямант старой сцiхнуe, Рыгор буркнуe:
-- Дык давайце шукаць разам. Карцiць i мая душа на гэта дзiва
паглядзець. Я буду на зямлi шукаць i сярод простых людзей, а вы e паперках
ды сярод шляхты. Можа, i знойдзем.
Вочы яго раптам сталi злоснымi, вугальныя бровы з'ехалiся да пераносся:
-- Бабы д'яблам выдуманыя. Iх трэба eсiх задушыць, а за нямногiх, што
застануцца, хлопцам усiм перадушыцца. Але што зробiш...
I лагiчна скончыe:
-- Вось i я, хоць шкада маей лясной волi, хоць, можа, i дажыву век
адзiн у лесе, усе ж часам пра Зоську думаю, якая тут таксама жыве. Можа, i
ажанюся. Яна кухаркаю тут. Дык вось што я скажу табе, сябар. Таму я i табе
паверыe, што сам так часам пачынаe шалець з-за чортавых бабскiх вачэй. (Я
зусiм не думаe пра гэта, але не палiчыe патрэбным пераконваць гэтага
мядзведзя.) Але скажу табе шчыра. Калi ты прыйшоe падбiць мяне на гэта, а
потым здрадзiць -- многiя тут на мяне зубы точаць, -- так i ведай -- не жыць
табе на зямлi. Рыгор тут нiкога не баiцца, наадварот, Рыгора eсе баяцца. I
сябры e Рыгора есць, iначай тут не пражывеш. I страляе гэтая рука добра. Так
што ведай -- заб'ю.
Я глядзеe на яго з дакорам, i ен, глянуeшы мне e вочы, засмяяeся,
быццам у бочку, i зусiм iншым тонам скончыe:
-- А наогул, я цябе даeно чакаe. Здавалася мне чамусьцi, што ты гэтай
справы так не пакiнеш, а калi пойдзеш разблытваць яе -- мяне не абмiнеш. Што
ж, дапаможам адзiн аднаму.
Мы развiталiся з iм на eзлессi, ля Волатавай прорвы, дамовieшыся аб
новых сустрэчах. Я пайшоe дадому нацянькi, праз парк.
Калi я з'явieся e Балотныя Ялiны, прысмерак ужо агарнуe парк, жанчына з
дзiцем спала, нагадаваная e адным з пакояe на першым паверсе, а гаспадынi не
было e доме.
Я чакаe яе з гадзiну i, калi стала eжо зусiм цемна, не вытрымаe, i
пайшоe насустрач. Я не паспеe далека адысцi змрочнай алеяй, як пабачыe белую
постаць, якая палахлiва рухалася мне насустрач.
-- Надзея Раманаeна!
-- О-о, гэта вы? Дзякуй Богу. Я так непакоiлася. Вы пайшлi нацянькi?
I засаромелася, апусцiла вочы e зямлю. Калi мы падыходзiлi да палаца, я
сказаe ей цiха:
-- Надзея Раманаeна, нiколi не выходзьце з двара eначы. Абяцайце мне
гэта.
Мне ледзь удалося вырваць у яе гэтае абяцанне.
Гэта ноч прынесла мне разгадку аднаго цiкавага пытання, якое выявiлася
зусiм нецiкавым, калi не лiчыць таго, што я лiшнi раз пераканаeся e тым, што
подласць жыве i e дурных, добрых, наогул, душах.
Справа e тым, што я зноe выйшаe уначы на крокi, пабачыe ахмiстрыню са
свечкай i зноe прасачыe яе да пакоя з шафай. Але на гэты раз я вырашыe не
адступаць. Шафа была пустая, значыцца, шукаць трэба было там. Я пахiтаe
дошкi e задняй сценцы (шафа стаяла, засунутая e нiшу сцяны), пакруцie усе,
што магчыма было круцiць. Пасля паспрабаваe падняць iх угару i пераканаeся,
што мае спробы маюць поспех. Бабуля была,напэeна, глухаватая, iначай яна
пачула б мае практыкаваннi. Я з цяжкасцю пралез у атвор i пабачыe
скляпенiсты ход, якi спускаeся строма eнiз, як быццам у сутарэнне. Збiтыя
цагляныя прыступкi збягалi eнiз, i ход быe такi вузкi, што я чапляeся
плячыма за сценкi. З цяжкасцю спусцieся па прыступках i пабачыe невялiчкi,
таксама скляпенiсты пакоiк. Ля сцен яго стаялi скрынi, акутыя палосамi
жалеза, дзве шафы. Усе гэта было адчынена, i аркушы пергаменту i паперы
ляжалi паeсюль. Пасярэдзiне пакоя стаяe стол i ля яго грубы табурэт, а на iм
сядзела ахмiстрыня i разглядала нейкi пажоeклы аркуш. Мяне eразie выраз
сквапнасцi на яе твары.
Калi я eвайшоe, яна закрычала з перапуду i паспрабавала схаваць аркуш.
Я паспеe узяць яе за руку.
-- Панi ахмiстрыня, дайце мне гэта. I цi не скажаце вы, чаму вы кожную
ноч ходзiце сюды, у таемны архie, што робiце тут, нашто палохаеце eсiх
сваiмi крокамi?
-- Ух ты, бацюхна мой, якi спрытны!.. -- незадаволена сказала яна. --
Усе яму ведаць трэба.
I, вiдаць, таму, што знаходзiлася на першым паверсе, загаварыла з
выразнай народнай iнтанацыяй:
-- А скулля з макам ты не хочаш? Бачыце вы, што яму трэба! I аркуш
схаваe. Каб ад цябе твае дзецi так хлеб на старасцi год хавалi, як ты ад
мяне той аркуш! У мяне, можа, больш правоe тут сядзець, чым у цябе. А ен,
бачыце, сядзiць ды пытаецца. Каб на цябе так верады сядалi ды не пыталiся!
Мне гэта апрыкрала, i я сказаe ей:
-- Ты што, у турму захацела? Ты чаго тут? Цi, можа, ты адсюль дзiкаму
паляванню знакi даеш?
Ахмiстрыня пакрыeдзiлася. Твар яе сабраeся e вялiкiя зморшчыкi.
-- Грэх вам, пане, -- ледзь вымавiла яна. -- Я жанчына сумленная, я за
сваiм прыйшла. Вось яно e вашай руцэ, тое, што мне належыць.
Я глянуe на аркуш. Там была выпiска з пастановы камiсii па справе
аднадворцаe. Я прабег вачыма па радках i e канцы прачытаe: "И хотя оный
Закревский и до сей поры утверждает, что у него есть документы в
подтверждение своих дворянских прав, а также того, что наследником Яновских
по субституции является именно он, а не г-н Гарабурда, дело сие за
длительностью двадцатилетнего процесса и бездоказательностью следует предать
забвению, а прав дворянства, как недоказанных, г-на Закревского Исидора
лишить".
-- Ну, i што з гэтага? -- спытаe я.
-- А тое, бацюхна мой, -- з'едлiва праспявала ахмiстрыня, -- што я
Закрэeская, вось што. А гэта мой бацька так судзieся з вялiкiмi ды моцнымi.
Не ведала я, ды, дзякуй добрым людзям, навучылi розуму, сказалi, што павiнны
тут недзе быць дакументы. Узяe суддзя павятовы дзесяць чырвоненькiх, але ж i
параду даe добрую. Давайце аркуш.
-- Не дапаможа, -- сказаe я. -- Гэта ж не дакумент. Тут суд шляхецтва
не вызначае. Я пра гэтую праверку дробнай шляхты добра ведаю. Каб ваш бацька
меe дакументы на права субстытуцыi пасля Яноeскiх -- iншая справа. Але ен iх
не падаe -- значыцца, не меe.
Твар ахмiстрынi выразie пакутлiвае iмкненне дадумацца да такiх
складаных рэчаe. Пасля вусны яе паехалi наперад, i яна спытала недаверлiва:
-- А можа, Яноeскiя iх падкупiлi? Кручкам гэтым толькi дай грошы! Я
ведаю! I адабралi e майго бацькi дакументы i тут схавалi.
-- А дваццаць год судзiцца вы можаце?
-- Я, бацюхна, да таго часу, напэeна, пайду Пану Богу порткi лугаваць.
-- Ну, вось бачыце. I дакументаe няма. Усе ж перарылi.
-- Усе, бацюхна, усе. Але ж свайго шкада.
-- Ды гэта ж толькi няпэeныя звесткi.
-- Але ж свае, свае грошыкi, чырвоненькiя, сiненькiя.
-- I гэта вельмi нядобра, капацца eначы e чужых паперах.
-- Бацюхна, свае ж грошыкi, -- сквапна i тупа зудзела яна.
-- Iх вам не адсудзяць, нават калi б дакументы былi. Гэта маярат
Яноeскiх на працягу трох стагоддзяe цi нават больш.
-- Дык свае ж, бацюхна, -- ледзь не плакала яна, i твар яе стаe
сквапным да агiднасцi. -- Я б iх, даражэнькiх, зараз у шкарпэтку. Грошы б
ела, на грошах спала.
-- Дакументаe няма, -- губляe я цярпенне. -- Законная наследнiца есць.
I тут здарылася жахлiвае i агiднае. Жанчына выцягнула галаву, шыя яе
зрабiлася доeгай-доeгай, i, наблiзieшы да мяне твар, свiсцячым шэптам
сказала:
-- Дык, можа... можа, яна хутка памерла б.
Твар яе аж прасвятлеe ад такога спадзявання.
-- Памерла б, i eсе. Яна ж слабая, спiць дрэнна, крывi e жылах амаль
няма, кашляе. Што ей варта? Споeнiцца праклен. Нашто каб палац пану
Гарабурдзе, калi тут магла б жыць я. й што, адмучыцца -- i садухi. А я б...
Баюся, што я змянieся e твары, стаe страшны, бо яна адразу eцягнула
галаву e плечы.
-- На падлу ляцiш, варона? -- спытаe я. -- А тут не падла, тут жывы
чалавек. Тут такi чалавек, падэшвы якога ты не варта, якi большае права мае
жыць на зямлi, нiж ты, ступа дурная.
-- Б-бацюхна... -- блекатала яна.
-- Маeчы, ведзьма! I ты яе e магiлу звесцi хочаш? Усе вы тут такiя,
аспiды драпежныя! Усе вы за грошы забiць чалавека гатовыя! Усе вы павукi.
Усе вы мацi роднай за сiнюю паперку не пашкадуеце. А ты ведаеш, што такое
жыцце, што так легка пра смерць другога чалавека кажаш? Не перад табой бы
перлы сыпаць, але ты выслухай, ты ж жадаеш, каб яна сонца жывое, радасць,
добрых людзей, доeгiя гады, якiя яе чакаюць, на рабакоe падземных змянiла,
каб табе на грошах спаць, з-за якiх сюды дзiкае паляванне прыходзiць. Можа,
ты i Блакiтную Жанчыну сюды пускаеш? Чаму eчора акно e калiдоры адчыняла?
-- Та-тачка ты мой? А я ж яго не адчыняла! А холадна ж было... Я яшчэ
здзiвiлася, чаму адчынена! -- амаль галасiла яна.
На твары гэтай поскудзi было столькi боязi, што я мог бы змоeкнуць, але
не мог. Я згубie усякую разважлiвасць.
-- Смерцi ей зычыш! Сабакi зласлiвыя, крумкачы! Прэч адсюль! Вон! Яна
высакародная, ваша гаспадыня, яна, можа, i не прагонiць вас, але я абяцаю
вам, калi вы не пойдзеце з палаца, якi засмуродзiлi сваiм дыханнем, вы
сядзеце e турму маiмi клопатамi.
Яна пайшла да сходаe, горка плачучы. Я iшоe за ей. Мы выбралiся e
пакой, i тут я здзieлена спынieся. Яноeская стаяла перад намi e белай сукнi
i са свечкай у руках. Твар яе быe засмучаны, i яна грэблiва паглядзела на
ахмiстрыню.
-- Пан Беларэцкi, я выпадкова чула вашу размову, чула з самага пачатку.
Я iшла амаль за вамi. Я нарэшце ведаю глыбiню сумлення i подласцi. А ты, --
яна звярнулася да Закрэeскай, якая стаяла, занурыeшыся, убаку, --
...заставайся тут. Я дарую табе, з цяжкасцю, але дарую. Даруйце i вы, пан
Беларэцкi. Дурным людзям часам трэба дараваць. Бо куды яна пойдзе адсюль. Яе
нiдзе не возьмуць, старую дурную бабу.
Адна сляза скацiлася з яе павек. Яна павярнулася i пайшла. За ею крочыe
я. Яноeская спынiлася e канцы калiдора i цiха сказала мне:
-- Людзi ламаюцца з-за гэтых папер. Каб не забарона продкаe, з якой
радасцю я аддала б камусьцi гэты гнiлы цемны дом. н мне адна пакута, як i
свае iмя. Хоць бы памерцi хутчэй. Тады я пакiнула б яго гэтай бабе з
каменным сэрцам i дурной галавою. Няхай радавалася б, калi яна здатная так
поeзаць на жываце з-за гэтай дрэнi.
Мы моeчкi спусцiлiся e нiжнюю залу i падышлi да камiна. Стоячы,
глядзелi e агонь, чырвоныя адбiткi якога клалiся на твар Яноeскай. Яна
змянiлася за апошнiя днi, магчыма, пасталела, магчыма, проста пачала
ператварацца e жанчыну. Напэeна, нiчые вока, акрамя майго, не заeважыла
гэтых змен. Толькi я адзiн бачыe, што e бледным парастку, якi рос у
сутарэннi, зацеплiлася, пакуль яшчэ непрыкметна, жыцце. Погляд стаe больш
асэнсаваным i цiкаeным да жыцця, хоць застарэлы жах па-ранейшаму ляжаe
маскай на твары. Трошкi больш ажыeленым стала аблiчча. Бледны парастак
чамусьцi пачынаe ажываць.
-- Добра стаяць так, Надзея Раманаeна, -- задумлiва сказаe я. -- Агонь
гарыць...
-- Агонь. Добра, калi ен есць, калi ен гарыць. Добра, калi людзi не
хлусяць.
Дзiкi, нялюдскай сiлы, крык прагучаe аднекуль знадворку -- здавалася,
што гэта крычыць i рыдае не чалавек, а дэман. I адразу пачуeся eпэeнены,
уладарны пошчак конскiх капытоe ля сходаe. А голас рыдаe i крычаe так
па-нялюдску, як быццам не з чалавечых грудзей выходзie:
-- Раман у дваццатым калене -- выходзь! Помста! Апошняя помста! Авой!
Авой!
I яшчэ нешта, чаму не было назвы. Я мог бы зараз выскачыць на сходы, i
страляць у гэтую дзiкую поскудзь, i пакласцi на месцы хоць каго-небудзь, але
на руках у мяне ляжала яна, i я адчуваe праз сукно, як калацiлася яе
спуджанае сэрцайка, як яно паступова замiрала, бiлася eсе радзей, радзей.
Спуджаны да немагчымасцi за яе жыцце, я пачаe няeпэeненымi рухамi гладзiць
яе валасы. Яна павольна, вельмi павольна прыходзiла да прытомнасцi, i веi яе
ледзь прыкметна eздрыгвалi, калi я дакранаeся рукою да яе галавы. Так
затурканае шчане прымае ласкi чалавека, якi eпершыню вырашыe пагладзiць яго:
бровы яго eздрыгваюць, чакаючы кожны раз удару, калi заносiцца рука.
А грукат быe далей, i eся сутнасць мая пакутлiва eстала да таго, каб
разам з ей выскачыць на сходы, страляць у гэтых нетапыроe i разам з ею
eпасцi на прыступкi i памерцi, адчуваючы яе поруч з сабою, тут, усю ля сябе.
Усе адно нельга так жыць.
А голас рыдаe здалеку:
-- Раман! Раман! Выходзь! Каням пад ногi душу тваю! Гэта яшчэ не зараз!
Потым! Заeтра... Пасля! Але мы прыйдзем! Прыйдзем!
I цiшыня. Яна ляжала e маiх абдоймах, i як быццам цiхая музыка пачала
найграваць недзе, можа, у маей душы. Цiхая-цiхая, далекая-далекая,
пяшчотная: пра сонца, малiнавыя ад канюшыны лугi пад дымнай блiскучай расою,
пра залiвiсты спеe гiвала e шатах вялiкiх лiп. Яе твар быe такi спакойны, як
у спячага дзiцяцi. Вось прарваeся eздых, раскрылiся вочы, здзieлена
паглядзелi вакол, пасуравелi.
-- Прабачце, я пайду.
I яна накiравалася да сходаe на другi паверх -- маленькая белая
постаць...
Толькi тут я, яшчэ дрыжучы ад узбуджэння, зразумеe, якая мужная, якая
нязломная была душа e гэтай да смерцi запалоханай дзяeчыны, калi яна пасля
"такога" выходзiла мяне сустракаць i двойчы адчынiла дзверы: тады, калi я,
невядомы, прыехаe сюды, i тады, калi я бег да яе дзвярэй, у трывозе, пад
ляск капытоe дзiкага палявання пад самымi вокнамi. Напэeна, яно i цемныя
асеннiя ночы штурхнулi яе на гэта, як пачуцце даверу прымушае зацкаванага
хартамi зайца прыцiскацца да ног выпадковага чалавека. У дзяeчыны былi надта
добрыя нервы, калi яна вытрымала тут два гады.
Я сеe ля камiна i пачаe глядзець у агонь. Так, небяспека была жахлiвая.
Тры чалавекi супраць усiх гэтых цемных сiл, супраць невядомага. Хопiць
пяшчоты. Яны праязджаюць у парк ля Волатавай прорвы -- заeтра ж я зраблю там
засаду. Рукi e мяне дрыжалi: нервы былi напятыя, як струны, i агульны стан
не на сабаку.
"Можа, паехаць адсюль?" -- варухнулася e душы спозненая думка, водгук
той маей "ночы жаху", i памерла перад напорам безнадзейнасцi, жалезнай
рашучасцi i жадання бiцца.
Хопiць! Перамога або Волатава прорва -- усе адно. Пакiнуць? Не, я не
мог пакiнуць гэты агiдны халодны дом, бо тут жыло тое, што я пакахаe. Так,
пакахаe. Я не саромеeся гэтага. Да гэтага часу e мяне, як амаль ва eсякага
здаровага, маральна неразбэшчанага i пазбаeленага залiшняй пачуццевай цягi
чалавека, былi да жанчын роeныя сяброeскiя адносiны, часам нават не
пазбаeленыя нейкай незразумелай агiды. Так яно i павiнна быць, пакуль не
прыходзiць Сапраeднае. Яно прыйшло. Iсцi? Я быe тут, поруч, такi для яе
магутны i вялiкi (мае eнутраныя хiстаннi яе не датычылiся), яна спадзявалася
на мяне, яна eпершыню, напэeна, спала спакойна.
Гэты момант, калi я трымаe яе e абдоймах, вырашыe для мяне eсе, што
хавалася e маiм сэрцы яшчэ з тых часоe, калi яна паeстала e абарону бедных
там, ля верхняга камiна. З якой насалодаю я eзяe бы яе адсюль, павез
кудысьцi далека, цалаваe гэтыя заплаканыя вочы, маленькiя рукi, ахiнуe яе,
як цеплым, надзейным крылом, дараваe бы свету яго непрытульнасць.
Але што я? Як нi жорстка пра гэта падумаць, яна нiколi не будзе маей. Я
-- галяк. Яна таксама бедная, але яна з лiку старэйшых родаe, блакiтная
кроe, гордая слава бясконцых пакаленняe за плячыма. "Гордая слава"? Я ведаe
яе зараз, гэтую гордую славу, якая скончылася адзiчэннем, але мне ад гэтага
не было лягчэй. Я плебей. Не, я буду маeчаць пра гэта. Нiхто нiколi не
скажа, што я дзеля карысцi ажанieся з прадстаeнiцай даeняга роду, за якi,
магчыма, памiраe недзе на полi вайны мой просты прашчур. I нiхто не скажа,
што я eзяe яе, скарыстаeшыся з яе бездапаможнасцi. Адзiнае, што мне
дазволена, гэта легчы за яе e дол, пакласцi душу сваю i хоць гэтым трошкi
аддзячыць за гэтае ззянне неймавернага шчасця, якое азарыла маю душу e гэты
змрочны вечар ля вялiкага непрытульнага камiна. Я дапамагу ей выратавацца --
i гэта eсе.
Я буду верны, назаeжды буду верны гэтай радасцi, змешанай з болем,
горкай прыгажосцi яе вачэй i адплачу ей дабром за добрыя думкi пра мяне. А
пасля -- канец. Я пайду назаeжды адсюль, i шляхi радзiмы бясконцай iстужкай
лягуць перада мною, i сонца паeстане e вяселкавых колах ад слез, якiя
просяцца на веi.
Наступнага дня я iшоe са Свецiловiчам да невялiкага ляснога вострава ля
Яноeскай пушчы. Свецiловiч быe вельмi вяселы, многа разважаe пра каханне
наогул i пра свае каханне e прыватнасцi. I такая чыстая, шчырая душа
глядзела з вачэй гэтага хлопца, так наieна, па-дзiцячы, ен быe закаханы, што
я e думках даe сабе слова нiколi не перабiваць дарогi яго пачуццю, не
перашкаджаць яму, ачысцiць яму месца ля дзяeчыны, якую кахаe сам.
Мы, беларусы, рэдка eмеем кахаць па-сапраeднаму, не ахвяруючы чымсьцi,
i я не быe выключэннем з правiла. Звычайна мы мучым тую, якую кахаем, а самi
мучымся яшчэ больш ад розных супярэчлiвых думак, пытанняe, учынкаe, якiя
iншымi вельмi легка прыводзяцца да аднаго знамянальнiка.
Свецiловiч атрымаe з губернi лiст, у якiм яму пiсалi, мiж iншым, i пра
Бермана.
-- О, Берман... Берман, выяeляецца, добрая цаца! Род ягоны стары, але
збяднелы i нейкi дзieны. Вось тут мне пiшуць, што eсе яны мелi непераможную
цягу да самоты i з'едлiвасць. Бацька яго страцie маемасць, была вялiзная
растрата, i выратаваeся ен толькi тым, што прайграe вялiзную суму рэвiзору.
Мацi жыла амаль увесь час пры завешаных вокнах, нават гуляць выходзiла
толькi eначы. Але самая дзieная асоба -- сам Берман. н выявieся выключным
знаeцам старажытнай драeлянай скульптуры i шкла. Некалькi год таму здарылася
непрыемная гiсторыя. Яго паслалi e Мнiхавiчы ад гуртка аматараe
старажытнасцi, на чале якога стаяe граф Тышкевiч. Там, у Мнiхавiчах,
зачынялi стары касцел, а скульптуру з яго, па чутках, вельмi мастацкую,
хацелi адкупiць у прыватны музей Тышкевiча, якi ен перадаваe гораду. Берман
паехаe, даслаe адтуль статую святога Хрыстафора i лiст, у якiм пiсаe, што
скульптура e касцеле не мае нiякай мастацкай вартасцi. Яму паверылi, але
праз некаторы час выпадкова даведалiся, што Берман купie скульптуру за
мiзэрныя грошы, купie у агульнай колькасцi ста сямi фiгур i спрадаe усе
iншаму прыватнаму калекцыянеру, назначыeшы вялiкую суму. Адначасова не
далiчылiся значнай колькасцi грошай у казне гуртка аматараe. Бермана eзялiся
шукаць, але ен знiк разам з мацi i малодшым братам, якi выхоeваeся недзе e
прыватным пансiене i толькi за год да таго прыехаe у горад. Мiж iншым, гэты
брат вызначаeся яшчэ большай нелюдзiмасцю. Увесь час ен сядзеe у дальнiх
пакоях, не выходзячы нi да каго, i толькi раз яго бачылi e кампанii Бермана
e клубе, дзе ен здаeся eсiм дрэнна выхаваным для пансiянера.
Калi агледзелiся, то выявiлася, што дом яны паспелi прадаць i знiкнуць
невядома куды. Пачалi даведвацца i даведалiся, што i наогул гэтыя Берманы
зусiм не Берманы, а хто -- невядома.
-- Н-да... -- сказаe я. -- Не шмат мы даведалiся. Цiкавае тут толькi
тое, што Берман -- злачынец. Але ен абдурыe такога самага драпежнiка: не мне
яго ганiць за гэта. н яшчэ атрымае па заслугах, але гэта пасля. Значна
больш цiкавае тут другое. Па-першае, куды падзелiся яго мацi i брат?
Па-другое, хто ен сам, якi e яго сапраeдны твар? Тое, што ен з'явieся тут,
зразумела. Яму трэба было схавацца. А вось хто ен, хто ягоныя сваякi -- гэта
трэба з'ясаваць. I я гэтым абавязкова зацiкаeлюся. А e мяне, Свецiловiч,
амаль нiякiх навiн няма, хiба што даведаeся, ды i тое з вуснаe вар'яткi, што
выбавie Рамана e тую фатальную ноч з хаты Гарабурда. А я нават не запомнie
яго пысы, калi ен быe на вечары e Яноeскiх.
-- Нiчога, яшчэ даведаемся.
Мы падышлi да ляска i заглыбiлiся e яго. Гэта быe адзiны з ляскоe у
наваколлi, у якiм былi пераважна лiставыя пароды. I там, на невялiкай
галявiне, мы пабачылi Рыгора, якi трымаe на каленях доeгую стрэльбу, а
спiною прыхiлieся да таeшчэразнага стаeбура-вываратня. Пабачыeшы нас, ен
устаe, па-мядзведжы скасавурыeся i зручней узяeся за стрэльбу.
-- Сцеражыцеся выходзiць на балоты, сцеражыцеся парку i асаблiва яго
паeдзеннай i eсходняй ускраiн, -- прамармытаe ен замест прывiтання.
-- Чаму? -- спытаe я, пазнаемieшы яго са Свецiловiчам.
-- А вось чаму, -- буркнуe ен. -- Гэта не зданi. Яны занадта добра
ведаюць патаемныя сцежкi праз Волатаву прорву. Вы здзieляецеся, што яны
мчаць без дарогi, а яны проста ведаюць усе сховiшчы акругi i eсе сцежкi да
iх, яны карыстаюцца дужа старажытнымi падковамi, якiя прыбiты навенькiмi
гакамi. Што праeда, то праeда, iхнiя конi ходзяць, як мядзведзь, спачатку
левымi, а пасля правымi нагамi, i крок у iх машысты, шырэйшы, чым у якога
iншага каня e наваколлi. I яны для зданей занадта слабыя. Здань праходзiць
паeсюль, а гэтыя толькi праз паваленую агароджу ля прорвы... Што я даведаeся
яшчэ: iх было e мiнулы раз не больш як дзесяць чалавек, бо толькi палова
коней iдзе так, як iдзе конь, калi e яго на спiне звычайная чалавечая вага.
На астатнiх, напэeна, штосьцi лягчэйшае. Той, хто мчыць наперадзе, мае
гарачы нораe: дзярэ каню рот цуглямi. I яшчэ -- адзiн з iх нюхае табаку: я
знайшоe пыл зяленай табакi ля месца, дзе яны спынялiся перад апошнiм набегам
i натапталi шмат слядоe. Месца гэта -- вялiкi дуб непадалек ад паваленай
агароджы.
-- Дзе можа быць месца iх збораe? -- спытаe я.
-- Гэта я ведаю зараз добра, -- спакойна адказаe Рыгор. -- Гэта недзе e
Яноeскай пушчы. Я прасачыe сляды. Вось паглядзiце. -- н пачаe крэслiць
лазiнкаю па зямлi: -- Вось пушча. Тады, калi быe забiты Раман, сляды знiклi
вось тут, амаль ля балота, якое акружае пушчу. Калi яны гналiся за табою,
пасля вячэры e Дубатоeка, сляды знiклi паeночней першага месца, а пасля той
гiсторыi ля Яноeскага палаца, калi яны наважылiся крычаць, -- яшчэ трохi
паeночней. Бачыш, шляхi амаль сыходзяцца.
-- Праeда, -- падхапie я. -- I калi iх прадоeжыць, яны сыдуцца e адным
пункце, недзе на балоце.
-- Я быe там, -- скупа, як аб самым звычайным, буркнуe Рыгор. -- Балота