---------------------------------------------------------------
OCR, вычитка: Алесь Хмара
Origin: Беларуская Палiчка http//palicka.cjb.net
Сделана замена букв белорусского алфавита: "Ё" - "i", " " - "e", " " - "I"
---------------------------------------------------------------
Аповесць
Я стары, я нават вельмi стары чалавек. I нiякая кнiга не дасць вам
таго, што на eласныя вочы бачыe я, Андрэй Беларэцкi, чалавек дзевяноста
шасцi год. Кажуць, што доeгiя гады лес дае звычайна дурням, каб яны
папоeнiлi разумовы недахоп багатым вопытам. Ну што ж, я жадаe бы быць дурным
удвая i пражыць яшчэ столькi, бо я дапытлiвы суб'ект. Столькi цiкавага
адбудзецца на зямлi e наступныя дзевяноста шэсць год!
А калi мне скажуць заeтра, што я памру, -- ну што ж: адпачынак таксама
нядрэнная штука. Людзi калiсь будуць жыць нават даeжэй за мяне, i iм не
будзе горка за жыцце: усе e iм было, усякага жыта па лапаце, усе я зведаe --
нашто ж шкадаваць? Лег i заснуe, спакойна, нават з усмешкай.
Я адзiн. Памятаеце, казаe Шэлi:
Цемра здушыла
Цеплыню скрыпiчых таноe.
Калi двое навек разлучылiся,
То не трэба пяшчоты i слоe.
Яна была добрым чалавекам, i мы пражылi, як у казцы: "доeга, шчаслiва,
пакуль не памерлi". Але хопiць надрываць вам сэрца смутнымi словамi -- я ж
казаe, старасць мая -- радасць мая, -- лепей распавем вам штосьцi з далекiх,
з маладых маiх год. Тут у мяне патрабуюць, каб я сваiм апавяданнем скончыe
сказ пра род Яноeскiх i яго заняпад, пра вымарачнасць беларускай шляхты.
Вiдаць, трэба мне зрабiць гэта, бо, сапраeды, якая ж гэта атрымаецца
гiсторыя без канца.
Да таго ж, яна блiзка датычыцца мяне, i расказаць пра гэта eжо нiхто не
можа -- толькi я. А вам цiкава будзе паслухаць дзieную гiсторыю i пасля
сказаць, што яна вельмi падобна да выдумкi.
Дык вось, перад пачаткам я скажу, што тут праeда, шчырая праeда, толькi
праeда, хоць вам давядзецца пакласцiся e гэтым толькi на адно мае слова.
Я ехаe з губернскага горада М. у самы глухi куток губернi на наемным
вазку, i мая экспедыцыя падыходзiла да канца. Заставалася яшчэ якiя тыднi
два начаваць у адрынах або проста e вазку пад зорамi, пiць з крынiц ваду, ад
якой шчымiць лоб, слухаць працяглыя, як беларускае гора, песнi баб на
прызбах. А гора e той час хапала: падыходзiлi да канца праклятыя
васьмiдзесятыя гады.
Не думайце, аднак, што мы e той час толькi i рабiлi, што крычалi i
пыталi мужыка: "Чаго бяжыш, мужычок?" i "Ты проснешься ль, исполненный сил?"
Гэта прыйшло пазней -- сапраeдныя пакуты за народ. Чалавек, як вядома,
найбольш сумленны да дваццацi пяцi год, у гэты час ен арганiчна не выносiць
несправядлiвасцi, але моладзь занадта прыслухоeваецца да сябе, ей нова i
цiкава глядзець, як новымi думкамi i пачуццямi (яна eпэeнена, што такога не
думаe i не адчуваe нiхто) рунее душа.
I толькi потым прыходзяць бяссонныя ночы над шматком газеты, на якiм
надрукавана такiмi ж лiтарамi, як i eсе, што сення eзвялi на шыбенiцу трох,
разумееце, трох, жывых i вяселых. Потым прыходзiць i жаданне ахвяраваць
сабою. Усе мы, i я e тым лiку, прайшлi праз гэта.
Але e той час я e глыбiнi душы (хоць i лiчыeся "чырвоным") быe
перакананы, што не толькi з шыбенiц растуць на зямлi лясы (што, вядома, было
правiльным нават у часы Язафата Кунцэвiча i беларускай доказнай iнквiзiцыi)
i не толькi стогн адчуваецца e нашых песнях.
Для мяне e той час было значна больш важлiвым зразумець, хто я, якiм
багам я павiнен малiцца. Прозвiшча мае было, як казалi e тыя часы,
"польскае", -- хоць я i дагэтуль не ведаю, што e iм такога мазавецкага было,
-- у гiмназii (а гэта было тады, калi яшчэ не забыeся чорнай памяцi
папячыцель Карнiлаe, паплечнiк Мураeева) называлi нас, гледзячы на мову
бацькоe, "древнейшей ветвью русского племени, чистокровными, истинно
русскими людьми". Вось як, нават больш рускiя, нiж самi рускiя.
Прапаведавалi б нам гэтую тэорыю да пачатку гэтага стагоддзя -- абавязкова б
Беларусь перашыбла Германiю, а беларусы зрабiлiся б першымi гвалтаeнiкамi на
зямлi i пайшлi б адваеeваць у рускiх, якiя не сапраeды рускiя, жыццевы
абшар, асаблiва яшчэ калi б добры Божачка даe нам рогi.
Я тады шукаe свой народ i пачынаe разумець, як многiя e той час, што ен
тут, побач, толькi за два стагоддзi з нашай iнтэлiгенцыi добра выбiлi гэта
разуменне. Таму i працу сабе я выбраe незвычайную -- зведанне гэтага народа.
Я кончыe пасля гiмназii eнiверсiтэт i стаe вучоным-фалькларыстам.
Справа гэтая e той час толькi пачыналася i лiчылася сярод уладу маючых
небяспечнай для iснуючага парадку.
Але паeсюль -- i толькi гэта рабiла лягчэйшай справу маю -- я сустракаe
увагу i дапамогу. I e асобе малаадукаванага валаснога пiсара, якi пасля
дасылаe запiсы казак мне i Раманаву, i e асобе дрыжачага за хлеб вясковага
настаeнiка, i (мой народ жыe!) нават у асобе аднаго губернатара, надзвычай
добрага чалавека, сапраeднай белай вароны; ен даe мне рэкамендацыйны лiст, у
якiм загадваe пад пагрозай суровых захадаe чынiць мне eсялякую дапамогу.
Дзякуй вам, простыя беларускiя людзi!
Нават зараз яшчэ я малюся на вас. Што ж казаць пра тыя гады...
Паступова я зразумеe, хто я. Што прымусiла мяне зрабiць гэта?
Можа, цеплыя агнi весак, назвы якiх i дагэтуль нейкiм цеплым болем
уваходзяць у мае сэрца: Лiпiчна, Сорак Татар, Бярозава Воля, урочышча
Разбiты Рог, Памярэч, Дубрава, Ваверкi?
А можа, начлег на поплаве, калi дзецi баюць казкi i драма крадзецца да
цябе праз кажух разам з холадам? Цi мурожны пах маладога сена i зоры праз
прадзертую страху адрыны?
Або нават i не яны, а проста хвойная iглiца e чайнiку, дымныя чорныя
хаты, дзе жанчыны e андараках прадуць i пяюць бясконцую песню, падобную на
стогн.
Гэта было мае. За два гады я абышоe i праехаe Менскую, Магiлеeскую,
Вiцебскую, частку Вiленскай губернi. I паeсюду я бачыe гора народнае, бачыe
брудных дзяцей, бачыe сляпых жабракоe, бачыe гора народа майго, даражэй за
якi -- я зараз ведаю гэта -- у мяне не было нiчога на свеце.
Тады тут быe этнаграфiчны рай, хоць казка, а асаблiва легенда, як
найбольш нетрывалыя прадукты народнай фантазii, пачалi забiрацца eсе далей i
далей, у мядзведжую глуш.
Я пабываe i там, у мяне былi маладыя ногi i маладая прага. I чаго мне
толькi не даводзiлася бачыць!
Бачыe я цырымонiю з заломам, крапieныя святкi, гульню e забытага нават
тады "яшчура". Але найбольш бачыe я апошнюю бульбу e мiсе, чорны, як зямля,
хлеб, соннае "а-а-а" над калыскай, вялiкiя выплаканыя вочы жанчын.
Гэта была вiзантыйская Беларусь!
Гэта быe край паляeнiчых i намадаe, чорных смалакураe, цiхага, такога
прыемнага здалек, звону забытых цэрквачак над дрыгвой, край лiрнiкаe i
цемры.
У той час якраз падыходзie да канца доeгi i балючы працэс вымiрання
нашай шляхты. Гэта смерць, гэта гнаенне зажыва цягнулася доeга, амаль два
стагоддзi.
I калi e васемнаццатым шляхта памiрала бурлiва, з дуэлямi, памiрала на
саломе, прамантачыeшы мiльены, калi e пачатку дзевятнаццатага памiранне яе
яшчэ было авеяна цiхiм сумам забытых палацаe у бярозавых гаях, то e мае часы
гэта было eжо не паэтычна i зусiм не сумна, а брыдка, часам нават жахлiва e
аголенасцi сваей.
Гэта было памiранне байбакоe, якiя занурылiся e свае норы, памiранне
жабракоe, продкi якiх былi адмечаны e Гарадзельскiм прывiлеi, а самi яны,
хоць i жылi e багатых напаeразбураных палацах, насiлi ледзь не кажухi, хоць
гонар iх быe нязмерны.
Гэта было адзiчанне без прасвятлення: брыдкiя, часам крывавыя eчынкi,
прычыну якiх можна было шукаць толькi на дне iх, блiзка або занадта далека
адзiн ад аднаго пасаджаных вачэй, вачэй вылюдкаe, дэгенератаe.
Палiлi печкi, выкладзеныя галандскай кафляй, пашчапанымi eломкамi
бясцэннай беларускай мэблi семнаццатага стагоддзя, сядзелi, як павукi, у
сваiх халодных пакоях, гледзячы e бязмежную навакольную цемру праз акно, па
шыбах якога сцякалi наeскос флатылii кропель.
Такi быe той час, калi я ехаe на экспедыцыю e глухi Н-скi павет
губернi. Я выбраe дрэнны час для паездак. Летам, вядома, фалькларысту добра:
цепла, вакол прыгожыя краявiды. Але па сваiх вынiках наша праца лепшая за
eсе e глухiя восеньскiя або зiмовыя днi.
Тады адбываюцца iгрышчы з iхнiмi песнямi, пакудзелле з бясконцымi
гiсторыямi, а пазней -- сялянскiя вяселлi. Гэта наш залаты час.
Але мне выпала паехаць толькi e пачатку жнieня месяца, калi не да
казак, i толькi цягучае наша "жнiво" гучыць над палеткамi. Я праездзie
жнiвень, верасень, частку кастрычнiка i павiнен быe зачапiць толькi два
тыднi, самы пачатак глухой восенi, калi я мог спадзявацца на што-небудзь
вартае. Пасля мяне чакалi e губернi неадкладныя справы.
Улоe мой быe зусiм мiзэрны, i таму я быe злы, як поп, якi прыйшоe на
хаeтуры i раптам заeважыe, што нябожчык уваскрэс. Мяне мучыла даeняя
застарэлая хандра, якая варушылася e тыя днi на дне кожнай беларускай душы:
нявера e каштоeнасць сваей справы, бяссiлле, глухi боль -- асноeныя прыкметы
лiхалецця, тое, што, па словах кагосьцi з польскiх паэтаe, паходзiць ад
настойлiвай пагрозы, што нехта e блакiтным пабачыць цябе i мiла скажа:
-- Бжалце e жандармерыю.
Асаблiва мала было e мяне старадаeнiх легенд, а менавiта за iмi я i
паляваe. Вы, напэeна, ведаеце, што eсе легенды можна падзялiць на дзве
вялiкiя групы. Першыя жывуць паeсюль, распаeсюджаны сярод большай часткi
народа.
У беларускiм фальклоры гэта легенды пра вужыную каралеву, пра
бурштынавы палац, большая частка рэлiгiйных легенд.
А другiя, як ланцугамi, прыкулi да нейкай адной мясцiны, павета, нават
вескi. Iх звязваюць з дзieнай скалой на беразе возера, з назвай вескi або
eрочышча, з толькi адной, вось гэтай, пячорай. Вядома, што такiя легенды,
звязаныя з нязначнай колькасцю людзей, вымiраюць хутчэй, хоць яны часам
значна больш паэтычныя, нiж агульнавядомыя, i, калi iх надрукуюць,
карыстаюцца вялiкай папулярнасцю.
Так, напрыклад, выйшла на людзi легенда пра Машэку. Я паляваe менавiта
за другой групай легенд. Мне трэба было спяшацца: легенда i казка вымiраюць.
Не ведаю, як другiм фалькларыстам, але мне заeседы было цяжка
перадчасна ехаць з якой-небудзь мясцовасцi. Мне eсе здавалася, што за зiму,
якую я прабуду e горадзе, тут памрэ нейкая бабуля, якая адна, разумееце,
адна ведае зараз чароeны стары сказ. I гэты сказ памрэ з ею, i нiхто, нiхто
яго не пачуе, а я i мой народ застанемся абакрадзенымi.
Таму нiкога не здзiвяць мае злосць i хандра.
Я быe у такiм настроi, калi адзiн мой знаемы параie мне паехаць у Н-скi
павет, месца, якое нават у той час лiчылася глухiм.
Цi думаe ен, што я там ледзь не звар'яцею ад жаху, адкрыю e сабе
мужчынскую мужнасць i знайду... Але не будзем забягаць наперад.
Зборы мае былi нядоeгiмi, я сабраe невялiкi сак, узяe котчы вазок i
хутка пакiнуe "сталiцу" гэтага параeнаeча цывiлiзаванага павета, каб
адрачыся ад усялякай цывiлiзацыi, пераехаeшы e суседнi лясны i балотны
павет, што па тэрыторыi мала чым паступаeся перад якой-небудзь дзяржавай,
накшталт Люксембурга.
Спачатку паабапал дарогi цягнулiся яшчэ палеткi з раскiданымi там-сям
дзiчкамi, падобнымi на дубы. Траплялiся вескi з цэлымi калонiямi буслоe, але
потым урадлiвая глеба скончылася i пацягнулiся бясконцыя лясы. Дрэвы стаялi,
як калоны, iглiца на дарозе глушыла стук колаe. У лясных ярах пахла прэллю i
цвiллю, раз-пораз зрывалiся з-пад самых капытоe коней цецеруковыя чароды
(цецерукi заeседы збiваюцца e купу восенню), там-сям глядзелi з-пад iглiцы i
верасу чырвоныя або счарнелыя ад старасцi брылi сiмпатычных тлустых
баравiкоe.
Два разы мы начавалi e лясных глухiх вартоeнях i радавалiся, калi
бачылi праз начны змрок немачныя агеньчыкi iх сляпых акон.
Ноч, плача дзiценак, якога ядуць прусы, конi на двары трывожацца
чагосьцi -- напэeна, блiзка праходзiць мядзведзь, -- над верхавiнамi дрэe,
над лясным акiянам часты зорны дождж.
У хаце не прадыхнуць, дзяeчынка люляе нагой калыску. Старажытны, як
свет, напеe: "А-а-а..."
Не хадзi, коцю, па лаeцы
Буду бiцi па лапцы,
Не хадзi, коцю, па масту --
Буду бiцi па хвасту!
А-а-а!
О, якая жахлiвая, якая вечная i нязмерная твая туга, Беларусь!
Ноч. Зоры. Першабытны змрок лясоe.
I eсе ж нават гэта было Iталiяй у параeнаннi з тым, што мы пабачылi
праз два днi.
Лес пачаe чэзнуць, радзець, i хутка бязмежная раeнiна адкрылася нашым
вачам.
Гэта не была звычайная раeнiна, на якой коцяць рудыя рэдкiя хвалi нашы
жыты, гэта не была нават дрыгва -- дрыгва eсе ж не пазбаeлена
разнастайнасцi: там есць трава, нiцыя скарлючаныя дрэeцы, там можа блiснуць
азярцо, -- не, гэта быe самы жахлiвы, самы безнадзейны з нашых краявiдаe:
тарфяныя балоты.
Трэба быць чалавеканенавiснiкам, каб выдумаць такiя мясцiны, i eяeленне
пра iх можа з'явiцца толькi e пячорным мазгу зласлiвага iдыета. Але гэта не
было выдумкай, вось яны ляжалi перад намi...
Неабсяжная раeнiна, роeная, як стол, была карычневага, нават бурага
колеру, безнадзейна роeная, нудная, змрочная.
Часам траплялiся на ей вялiзныя купы нагрувашчанага камення, часам буры
конус -- нейкi пакрыeджаны Богам чалавек, выбiраe тарпу невядома дзеля чаго,
-- часам сiратлiва глядзела на дарогу адным акенцам хатка з высокiм комiнам,
i вакол яе -- анi дрэeца. I нават лес, якi цягнуeся за гэтай раeнiнай,
здаваeся больш змрочным, чым на самай справе.
Праз якую гадзiну пачалi i на гэтай раeнiне трапляцца астраeкi лесу,
чорнага, у мхах i павуцiннi, толькi часам роeнага, а больш за eсе
скарлючанага, як на малюнках да страшнай казкi.
Але гэтыя ляскi з'яeлялiся i знiкалi, i зноe цягнулася раeнiна,
раeнiна, бурая раeнiна.
Я гатовы быe зараeцi eголас ад крыeды.
I надвор'е на такi выпадак стала псавацца: нiзкiя чорныя хмары паeзлi
нам насустрач, там-сям з iх цягнулiся наeскос зямлi свiнцовыя палосы дажджу.
Нiводнай птушкi-пасмяцюхi не траплялася нам на дарозе, а гэта была дрэнная
прыкмета: павiнен быe пайсцi цяглы начны дождж.
Я хацеe быe завярнуць да першай хаткi, але i яны больш не траплялiся.
Памiнаючы лiхам майго знаемага, я сказаe фурману, каб ен ехаe хутчэй, i
шчыльна закруцieся e плашч.
А хмары накiпалi, чорныя, нiзкiя, дажджавыя; над раeнiнаю цягнуeся
прысмерак, такi непрытульны i халодны, што мурашкi паeзлi па скуры. Недзе
блiснула нясмелая асенняя маланка.
Я толькi паспеe адзначыць неспакойнай думкаю, што гэта занадта позна
для навальнiцы, як на мяне, на коней, на фурмана абурыeся акiян халоднай
вады.
Нехта аддаe раeнiну e лапы ночы i дажджу.
I ноч гэтая была цемная, як сажа, я не бачыe нават сваiх пальцаe i
толькi па паштурхванню вазка здагадаeся, што мы яшчэ едзем. Фурман таксама,
вiдаць, нiчога не бачыe i цалкам аддаeся iнстынкту коней.
Не ведаю, цi сапраeды быe у iх якi iнстынкт, але хутка вазок наш пачало
кiдаць з байрака на байрак, з ямы на нейкi бугор i зноe у яму.
Шматкi гразi i нейкай тванi ляцелi e вазок, на плашч, мне e твар, але я
хутка асвойтаeся з гэтым i малieся толькi аб тым, каб не наехаць на якую
прорву: самыя жахлiвыя тванi трапляюцца менавiта сярод такiх балот, праглыне
i вазок, i коней, i людзей, i eранцы нiхто нават не здагадаецца, што тут
хтосьцi быe, што тут дзве хвiлiны крычала чалавечая iстота, пакуль бурая
каша не налезла e рот, што зараз гэтая iстота ляжыць разам з коньмi на тры
сажнi нiжэй паверхнi праклятага месца.
Нешта раeнула з левага боку: доeгi, працяглы, нялюдскi крык. Конi
тузанулi вазок -- я ледзь не выпаe -- i памчалi кудысьцi, вiдаць, напрасткi
па балоце. Пасля штосьцi хрумснула, i заднiя колы вазка пасунулiся eнiз.
Адчуваючы, што пад ногi мне нацякае нешта мокрае, я таргануe за плячо
фурмана. Той з нейкай абыякавасцю сказаe:
-- Гiнем, пане. Тут i гамон.
Але мне не хацелася памiраць. Я схапie руку фурмана, расцiснуe яму
пальцы i, выхапieшы пугу, пачаe хвастаць па тым месцы e цемры, дзе павiнны
былi быць конi.
Нехта нема закрычаe такiм голасам, што конi, вiдаць, спудзieшыся,
шалена тарганулi вазок, ен задрыжаe увесь, як быццам таксама намагаeся
вырвацца, пасля штосьцi голасна цмокнула пад коламi.
Вазок нахiлieся, затросся яшчэ мацней, загiгатала кабыла. I штосьцi
здарылася. Вазок зноe пакацieся i хутка загрукатаe па нечым цвердым. Толькi
тут я зразумеe, што нема крычаe не хто iншы, як я. Мне стала сорамна.
Я збiраeся eжо было папрасiць фурмана, каб ен спынie коней на гэтым
адносна цвердым, каб перачакаць ноч, але тут дождж быццам зрабieся рэдкiм, i
адначасова штосьцi мокрае i калючае хвастанула мяне па твары. "Яловая лапа,
-- адзначыe я. -- Значыцца, гэта лес. Конi спыняцца самi".
Але прайшоe час, лапы яшчэ разы са два дакраналiся да маей галавы, а
вазок не скакаe па карэннях, кацie роeна i гладка. I конi анiводнага разу не
спынiлiся.
Значыцца, гэта была лясная дарога.
Я вырашыe, што яна павiнна кудысьцi давесцi нас, i аддаeся на волю
лесу. I сапраeды, мiнула, можа, хвiлiн трыццаць, i наперадзе замiгцеe цеплы
жывы агеньчык, такi ружовы i прывабны сярод гэтай золкай i мокрай цемры.
Праз некаторы час можна было пабачыць, што гэта не хата палясоeшчыка i
не будан смалакура, як я падумаe быe спачатку, а нейкая вялiкая будынiна,
занадта вялiкая нават для гарадскога дома. Перад ею -- клумба, вакол мокрыя
шаты дрэe, чорнае жарало яловай алеi, адкуль мы выехалi.
Ганак быe пад нейкiм высокiм навесам, на дзвярах вiсела цяжкае
бронзавае кальцо.
Спачатку я, потым фурман, пасля зноe я грукалi гэтым кальцом у дзверы.
Грукалi нясмела, грукалi трошкi мацней, бiлi кальцом наводмаш, спынялiся,
клiкалi, пасля бiлi нагамi -- хоць бы якi водгук.
Нарэшце за дзвярыма захадзiлi, няeпэeнена, нясмела. Пасля пачуeся
аднекуль з вышынi сiпаты жаночы голас:
-- Хто такiя?
-- Мы падарожныя, цетухна, пусцiце.
-- А цi не з палявання вы часам?
-- Якое там паляванне, мокрыя eсе, ледзь на нагах стаiм. Дальбог,
пусцiце нас.
Голас змоeкнуe, пасля з нейкiмi ноткамi нерашучасцi спытаe:
-- А хто ж вы такiя? Прозвiшча як?
-- Беларэцкi мае прозвiшча. Я з фурманам.
Бабуля за дзвярыма раптам пажвавела:
-- Граф Беларэцкi?
-- Спадзяюся быць графам, -- адказаe я з плебейскай непачцiвасцю да
тытулаe.
Голас пасуровеe:
-- Ну i iдзi сабе, добры чалавек, туды, адкуль прыйшоe. Бачыце вы, ен
на графства спадзяецца. Жартачкi начныя! Пайшоe, пайшоe. Пашукай сабе
дзе-небудзь у лесе бярлог, калi ты такi спрытны.
-- Бабуля, -- узмалieся я, -- з радасцю пашукаe бы, каб не непакоiць
людзей, але ж я не тутэйшы, я з павета, заблукалi мы, сухой нiткi няма.
-- Прэч, прэч, -- сказаe няeмольны голас.
Iншы чалавек, можа, схапie бы e адказ на гэта камень i пачаe бы бiць у
дзверы, сыплючы праклены, але я нават тут не мог пазбавiцца думкi, што гэта
дрэнна: сiлком драцца e чужую хату. Таму я толькi eздыхнуe i звярнуeся да
фурмана:
-- Ну што ж, пайшлi адсюль.
Мы накiравалiся былi да фурманкi. Вiдаць, наша саступлiвасць зрабiла
добрае eражанне, бо голас, памякчэeшы, кiнуe нам наeздагон:
-- Пачакайце, падарожнiкi. Хто ж вы такiя?
Я забаяeся адказаць "фалькларыст", бо двойчы мяне пасля гэтага слова
лiчылi за мазурыка. Таму я адказаe:
-- Купец.
-- А як жа вы трапiлi e парк, калi вакол мур i чыгунная агароджа?
-- А я i не ведаю, -- адказаe я шчыра. -- Ехалi недзе, вiдаць, па
балоце, кудысьцi правалiлiся, ледзь выбралiся... Раeло там нешта.
Я i не спадзяваeся на такi вынiк маiх слоe, але пасля iх голас цiха
войкнуe i спуджана закудахтаe:
-- А-а Божжа ж мой! А гэта ж вы, напэeна, з Волатавай прорвы прыехалi,
гэта ж толькi там i няма агароджы. Во пашчасцiла вам, выратавала вас царыца
нябесная. А матка боская! А пакутнiчкi нябесныя!
I зараз такая дабрыня i такi адчай адчувалiся e яе словах, што я
дараваe ей гэтую гадзiну на ганку.
Дзверы загрукалi засаeкамi, пасля зарыпелi, разыходзячыся i прапускаючы
e начную цемру смугу аранжавага цьмянага святла.
Перад намi стаяла невялiчкая бабулька e шырокай, як звон, сукнi,
лiловай шнуроeцы, у якой, напэeна, хадзiлi нашы прапрашчуры пры каралi
Стасе, i e вялiкiм крухмальным чапцы. Твар у добрых зморшчынах, нос
кручкаваты, а рот вялiзны, падобны на шчыпцы для арэхаe, з трошкi
адтапыранымi наперад вуснамi. Кругленькая, амаль як бочачка сярэдняй
велiчынi, з пухленькiмi ручкамi -- яна так i напрошвалася на тое, каб яе
клiкалi "мацi". I e руках у гэтай бабулi быe вялiзны пячны рагач: зброя. Я
ледзь не зарагатаe, але e час прыпомнie халодную дрыгву i дождж за вокнамi i
змаeчаe. Колькi людзей i зараз стрымлiвае смех з таго, што варта смеху,
прыпамятаeшы, што за сцяною дождж!
Мы eвайшлi e пакойчык, дзе пахла мышамi, i струменi вады адразу пабеглi
з нашай вопраткi на падлогу. Я глянуe на свае ногi i жахнуeся: яны амаль па
калена былi e бурай кашы, як у ботах.
Бабуля толькi галавою пакiвала.
-- Бачыце, я адразу сказала, што гэта тая жахлiвая твань. Вы, пане
купец, павiнны паставiць свечку за тое, што так легка абышлося. -- I яна
адчынiла дзверы e суседнi пакоiк, дзе жарка палаe камiн. -- Добра абышлося.
Скiдвайце адразу ж вопратку, сушыцеся. У вас есць што апрануць з сухога?
Сак мой, на шчасце, быe сухi, я пераапрануeся перад камiнам, вопратку
маю i фурманову бабуля некуды пацягнула, а пасля зайшла e пакой з сухою --
для фурмана. Зайшла, не звяртаючы eвагi на тое, што фурман стаяe зусiм голы
i сарамлiва паварочваeся да яе спiною.
Паглядзела на яго сiнюю спiну i сказала непрыхiльна:
-- Ты, малец, ад мяне не вельмi адварочвайся, я старая баба. I пальцы
на нагах не падцiскай. На вось, пераапранайся лепей хутчэй.
Калi мы пераапранулiся i трохi сагрэлiся ля камiна, бабуля паглядзела
на нас глыбока запалымi вачыма i сказала:
-- Ну, вось i добра. Ты, малец, пойдзеш зараз з Янам начаваць, тут табе
будзе нязручна. Ян!
Ян з'явieся. Гэта быe падслепаваты чалавек год шасцiдзесяцi з доeгiмi
сiвымi валасамi, носам, вострым, як шыла, запалымi шчокамi, з вусамi, якiя
звiсалi да сярэдзiны грудзей.
Я вельмi здзiвieся, што адна бабуля з рагачом у руцэ адчынiла нам
дзверы, не пабаялася двух дарослых мужыкоe, якiя невядома адкуль з'явiлiся
eначы, але пасля таго, як пабачыe Яна, зразумеe, што ен стаяe недзе e
засадзе i жанчына спадзявалася на яго дапамогу.
Дапамога была важнецкая: у руках старога вартаeнiка я пабачыe стрэльбу.
Гэта была нават не зусiм стрэльба, да яе больш пасавала б назва "мушкет".
Стрэльба была вышэй галавы, прыблiзна дзюймаe на шэсць, ствол яе быe з
насечкамi i шырокiм раструбам на канцы, ложа i прыклад заляпаныя, выцертыя,
з брамкi звiсаe фiцiль. Словам, ей даeно было месца недзе e музеi зброi.
Такiя стрэльбы звычайна б'юць, як гарматы, i так адбiваюць у плячо, што
непадрыхтаваны чалавек валiцца на зямлю як сноп.
I я чамусьцi з задавальненнем падумаe, што e маей кiшэнi зараз цудоeны
англiйскi рэвальвер на шэсць набояe.
Ян узяe фурмана i павеe яго да дзвярэй, ледзь варушачы нягнуткiмi
старэчымi нагамi. Я пабачыe, што нават рукi ягоныя трэслiся. Варта была
ненадзейная.
"Добрая дапамога для гаспадынi", -- з горыччу падумаe я.
А гаспадыня адразу ж кранула мяне за плячо i загадала iсцi за ею e
"апартаменты". Мы прайшлi яшчэ адну клятушку, старая жанчына адчынiла
дзверы, i я цiха войкнуe ад здзieлення i захаплення.
Перад намi была вялiкая прыхожая-гасцiная, як гэта вадзiлася e
старасвецкiх панскiх дамах. Але што за прыхожая!
Яна была вялiзная, такая вялiзная, што мой змрочны адбiтак у люстры
недзе на другой сцяне здаваeся не большым за суглоб мезенца. Падлога з
дубовых цаглiн, зараз даволi пашарпаных, неабсяжна высокiя сцены, ашаляваныя
чорнымi ад старасцi, блiскучымi дошкамi, разьбованымi па краях, вокны амаль
пад столлю, маленькiя, у глыбокiх стральчатых нiшах.
Вiдаць, мы e цемры eзбiлiся на бакавы ганак, бо проста направа ад мяне
быe парадны eваход: шырокiя, таксама стральчатыя, дзверы, падзеленыя
драeлянымi калонкамi на тры часткi. На калонках была трохi пашчапаная часам
разьба: кветкi, пялесткi i плады. За дзвярыма, у глыбiнi вестыбюля, --
уваходныя дзверы, масieныя, дубовыя, акутыя пацямнелымi бронзавымi цвiкамi з
квадратнымi галоeкамi. А над дзвярыма -- вялiзнае цемнае акно e ноч i цемру.
На акне -- мастацкай работы выгiнастыя краты.
Я iшоe па прыхожай i здзieляeся. Якая прыгажосць i як гэта eсе
запушчана чалавечым нядбальствам. Вось цяжкая мэбля ля сцен -- яна рыпiць
нават у адказ на крокi. Вось агромнiстая драeляная статуя святога Юрыя, адно
з цудоeных, трохi наieных стварэнняe беларускага народнага генiя -- ля ног
яе тонкi белы пыл, быццам хтосьцi насыпаe мукi: гэту непаeторную рэч
сапсаваe шашаль. Вось на столi люстра, таксама выдатная па прыгажосцi --
вiсюлькi яе абабiты больш чым напалову.
Магло б здацца, што тут нiхто не жыве, каб не палалi e вялiзным камiне
дровы i не залiвалi няпэeным мiгатлiвым святлом усю гэтую карцiну.
Амаль з сярэдзiны прыхожай шырокiя беламармуровыя сходы вялi на другi
паверх, падзялялiся надвае i прыгожа, закруглена eзбягалi амаль у такi самы
па памерах другi пакой. Тут было eсе тое самае, што i на першым паверсе,
нават палаe такi самы камiн гарачым полымем, толькi што на сценах чорнае
дрэва (напэeна, гэта быe дуб) чаргавалася з пацертымi штофнымi шпалерамi
кававага колеру. I на гэтых шпалерах красавалiся партрэты e цяжкiх чорных
рамах. Ды яшчэ ля камiна стаялi столiк i два крэслы. Бабуля тарганула мяне
за рукаe:
-- Я зараз адвяду пана e яго пакой. Гэта недалека, па калiдоры. А
пасля... можа, пан хоча вячэраць?
Я не адмовieся, бо амаль цэлы дзень не еe.
-- Ну, то тады няхай пан пасля выйдзе сюды.
Праз якiх хвiлiн дзесяць я быe у зале i там зноe пабачыe бабулю, якая
шырока eсмiхнулася мне i сказала з даверам:
-- Ведаеце, веска рана кладзецца спаць. Але e нас не любяць спаць, у
нас кладуцца як мага пазней. I гаспадыня не любiць людзей. Не ведаю, чаму
яна сення згадзiлася прыняць вас у свой дом i нават дазволiць прысутнiчаць
за вячэрай (няхай пан мне даруе). Вiдаць, пан самы варты даверу чалавек з
тых, што былi тут за тры гады.
-- Як, -- здзiвieся я, -- хiба гаспадыня не вы?
-- Я ахмiстрыня, -- з годнасцю сказала старая. -- А ахмiстрыня e лепшым
з лепшых дамоe, у добрай сям'i, зразумейце гэта, пан купец. У самай лепшай з
найлепшых сем'яe. Так. Гэта лепей, чым быць нават гаспадыняй у не самай
лепшай з найлепшых сем'яe.
-- Што ж гэта за сям'я? -- неасцярожна спытаe я. -- I дзе я?
У старой гневам спалыхнулi вочы:
-- Вы e маентку Балотныя Ялiны. А гаспадароe вам сорамна не ведаць.
OCR, вычитка: Алесь Хмара
Origin: Беларуская Палiчка http//palicka.cjb.net
Сделана замена букв белорусского алфавита: "Ё" - "i", " " - "e", " " - "I"
---------------------------------------------------------------
Аповесць
Я стары, я нават вельмi стары чалавек. I нiякая кнiга не дасць вам
таго, што на eласныя вочы бачыe я, Андрэй Беларэцкi, чалавек дзевяноста
шасцi год. Кажуць, што доeгiя гады лес дае звычайна дурням, каб яны
папоeнiлi разумовы недахоп багатым вопытам. Ну што ж, я жадаe бы быць дурным
удвая i пражыць яшчэ столькi, бо я дапытлiвы суб'ект. Столькi цiкавага
адбудзецца на зямлi e наступныя дзевяноста шэсць год!
А калi мне скажуць заeтра, што я памру, -- ну што ж: адпачынак таксама
нядрэнная штука. Людзi калiсь будуць жыць нават даeжэй за мяне, i iм не
будзе горка за жыцце: усе e iм было, усякага жыта па лапаце, усе я зведаe --
нашто ж шкадаваць? Лег i заснуe, спакойна, нават з усмешкай.
Я адзiн. Памятаеце, казаe Шэлi:
Цемра здушыла
Цеплыню скрыпiчых таноe.
Калi двое навек разлучылiся,
То не трэба пяшчоты i слоe.
Яна была добрым чалавекам, i мы пражылi, як у казцы: "доeга, шчаслiва,
пакуль не памерлi". Але хопiць надрываць вам сэрца смутнымi словамi -- я ж
казаe, старасць мая -- радасць мая, -- лепей распавем вам штосьцi з далекiх,
з маладых маiх год. Тут у мяне патрабуюць, каб я сваiм апавяданнем скончыe
сказ пра род Яноeскiх i яго заняпад, пра вымарачнасць беларускай шляхты.
Вiдаць, трэба мне зрабiць гэта, бо, сапраeды, якая ж гэта атрымаецца
гiсторыя без канца.
Да таго ж, яна блiзка датычыцца мяне, i расказаць пра гэта eжо нiхто не
можа -- толькi я. А вам цiкава будзе паслухаць дзieную гiсторыю i пасля
сказаць, што яна вельмi падобна да выдумкi.
Дык вось, перад пачаткам я скажу, што тут праeда, шчырая праeда, толькi
праeда, хоць вам давядзецца пакласцiся e гэтым толькi на адно мае слова.
Я ехаe з губернскага горада М. у самы глухi куток губернi на наемным
вазку, i мая экспедыцыя падыходзiла да канца. Заставалася яшчэ якiя тыднi
два начаваць у адрынах або проста e вазку пад зорамi, пiць з крынiц ваду, ад
якой шчымiць лоб, слухаць працяглыя, як беларускае гора, песнi баб на
прызбах. А гора e той час хапала: падыходзiлi да канца праклятыя
васьмiдзесятыя гады.
Не думайце, аднак, што мы e той час толькi i рабiлi, што крычалi i
пыталi мужыка: "Чаго бяжыш, мужычок?" i "Ты проснешься ль, исполненный сил?"
Гэта прыйшло пазней -- сапраeдныя пакуты за народ. Чалавек, як вядома,
найбольш сумленны да дваццацi пяцi год, у гэты час ен арганiчна не выносiць
несправядлiвасцi, але моладзь занадта прыслухоeваецца да сябе, ей нова i
цiкава глядзець, як новымi думкамi i пачуццямi (яна eпэeнена, што такога не
думаe i не адчуваe нiхто) рунее душа.
I толькi потым прыходзяць бяссонныя ночы над шматком газеты, на якiм
надрукавана такiмi ж лiтарамi, як i eсе, што сення eзвялi на шыбенiцу трох,
разумееце, трох, жывых i вяселых. Потым прыходзiць i жаданне ахвяраваць
сабою. Усе мы, i я e тым лiку, прайшлi праз гэта.
Але e той час я e глыбiнi душы (хоць i лiчыeся "чырвоным") быe
перакананы, што не толькi з шыбенiц растуць на зямлi лясы (што, вядома, было
правiльным нават у часы Язафата Кунцэвiча i беларускай доказнай iнквiзiцыi)
i не толькi стогн адчуваецца e нашых песнях.
Для мяне e той час было значна больш важлiвым зразумець, хто я, якiм
багам я павiнен малiцца. Прозвiшча мае было, як казалi e тыя часы,
"польскае", -- хоць я i дагэтуль не ведаю, што e iм такога мазавецкага было,
-- у гiмназii (а гэта было тады, калi яшчэ не забыeся чорнай памяцi
папячыцель Карнiлаe, паплечнiк Мураeева) называлi нас, гледзячы на мову
бацькоe, "древнейшей ветвью русского племени, чистокровными, истинно
русскими людьми". Вось як, нават больш рускiя, нiж самi рускiя.
Прапаведавалi б нам гэтую тэорыю да пачатку гэтага стагоддзя -- абавязкова б
Беларусь перашыбла Германiю, а беларусы зрабiлiся б першымi гвалтаeнiкамi на
зямлi i пайшлi б адваеeваць у рускiх, якiя не сапраeды рускiя, жыццевы
абшар, асаблiва яшчэ калi б добры Божачка даe нам рогi.
Я тады шукаe свой народ i пачынаe разумець, як многiя e той час, што ен
тут, побач, толькi за два стагоддзi з нашай iнтэлiгенцыi добра выбiлi гэта
разуменне. Таму i працу сабе я выбраe незвычайную -- зведанне гэтага народа.
Я кончыe пасля гiмназii eнiверсiтэт i стаe вучоным-фалькларыстам.
Справа гэтая e той час толькi пачыналася i лiчылася сярод уладу маючых
небяспечнай для iснуючага парадку.
Але паeсюль -- i толькi гэта рабiла лягчэйшай справу маю -- я сустракаe
увагу i дапамогу. I e асобе малаадукаванага валаснога пiсара, якi пасля
дасылаe запiсы казак мне i Раманаву, i e асобе дрыжачага за хлеб вясковага
настаeнiка, i (мой народ жыe!) нават у асобе аднаго губернатара, надзвычай
добрага чалавека, сапраeднай белай вароны; ен даe мне рэкамендацыйны лiст, у
якiм загадваe пад пагрозай суровых захадаe чынiць мне eсялякую дапамогу.
Дзякуй вам, простыя беларускiя людзi!
Нават зараз яшчэ я малюся на вас. Што ж казаць пра тыя гады...
Паступова я зразумеe, хто я. Што прымусiла мяне зрабiць гэта?
Можа, цеплыя агнi весак, назвы якiх i дагэтуль нейкiм цеплым болем
уваходзяць у мае сэрца: Лiпiчна, Сорак Татар, Бярозава Воля, урочышча
Разбiты Рог, Памярэч, Дубрава, Ваверкi?
А можа, начлег на поплаве, калi дзецi баюць казкi i драма крадзецца да
цябе праз кажух разам з холадам? Цi мурожны пах маладога сена i зоры праз
прадзертую страху адрыны?
Або нават i не яны, а проста хвойная iглiца e чайнiку, дымныя чорныя
хаты, дзе жанчыны e андараках прадуць i пяюць бясконцую песню, падобную на
стогн.
Гэта было мае. За два гады я абышоe i праехаe Менскую, Магiлеeскую,
Вiцебскую, частку Вiленскай губернi. I паeсюду я бачыe гора народнае, бачыe
брудных дзяцей, бачыe сляпых жабракоe, бачыe гора народа майго, даражэй за
якi -- я зараз ведаю гэта -- у мяне не было нiчога на свеце.
Тады тут быe этнаграфiчны рай, хоць казка, а асаблiва легенда, як
найбольш нетрывалыя прадукты народнай фантазii, пачалi забiрацца eсе далей i
далей, у мядзведжую глуш.
Я пабываe i там, у мяне былi маладыя ногi i маладая прага. I чаго мне
толькi не даводзiлася бачыць!
Бачыe я цырымонiю з заломам, крапieныя святкi, гульню e забытага нават
тады "яшчура". Але найбольш бачыe я апошнюю бульбу e мiсе, чорны, як зямля,
хлеб, соннае "а-а-а" над калыскай, вялiкiя выплаканыя вочы жанчын.
Гэта была вiзантыйская Беларусь!
Гэта быe край паляeнiчых i намадаe, чорных смалакураe, цiхага, такога
прыемнага здалек, звону забытых цэрквачак над дрыгвой, край лiрнiкаe i
цемры.
У той час якраз падыходзie да канца доeгi i балючы працэс вымiрання
нашай шляхты. Гэта смерць, гэта гнаенне зажыва цягнулася доeга, амаль два
стагоддзi.
I калi e васемнаццатым шляхта памiрала бурлiва, з дуэлямi, памiрала на
саломе, прамантачыeшы мiльены, калi e пачатку дзевятнаццатага памiранне яе
яшчэ было авеяна цiхiм сумам забытых палацаe у бярозавых гаях, то e мае часы
гэта было eжо не паэтычна i зусiм не сумна, а брыдка, часам нават жахлiва e
аголенасцi сваей.
Гэта было памiранне байбакоe, якiя занурылiся e свае норы, памiранне
жабракоe, продкi якiх былi адмечаны e Гарадзельскiм прывiлеi, а самi яны,
хоць i жылi e багатых напаeразбураных палацах, насiлi ледзь не кажухi, хоць
гонар iх быe нязмерны.
Гэта было адзiчанне без прасвятлення: брыдкiя, часам крывавыя eчынкi,
прычыну якiх можна было шукаць толькi на дне iх, блiзка або занадта далека
адзiн ад аднаго пасаджаных вачэй, вачэй вылюдкаe, дэгенератаe.
Палiлi печкi, выкладзеныя галандскай кафляй, пашчапанымi eломкамi
бясцэннай беларускай мэблi семнаццатага стагоддзя, сядзелi, як павукi, у
сваiх халодных пакоях, гледзячы e бязмежную навакольную цемру праз акно, па
шыбах якога сцякалi наeскос флатылii кропель.
Такi быe той час, калi я ехаe на экспедыцыю e глухi Н-скi павет
губернi. Я выбраe дрэнны час для паездак. Летам, вядома, фалькларысту добра:
цепла, вакол прыгожыя краявiды. Але па сваiх вынiках наша праца лепшая за
eсе e глухiя восеньскiя або зiмовыя днi.
Тады адбываюцца iгрышчы з iхнiмi песнямi, пакудзелле з бясконцымi
гiсторыямi, а пазней -- сялянскiя вяселлi. Гэта наш залаты час.
Але мне выпала паехаць толькi e пачатку жнieня месяца, калi не да
казак, i толькi цягучае наша "жнiво" гучыць над палеткамi. Я праездзie
жнiвень, верасень, частку кастрычнiка i павiнен быe зачапiць толькi два
тыднi, самы пачатак глухой восенi, калi я мог спадзявацца на што-небудзь
вартае. Пасля мяне чакалi e губернi неадкладныя справы.
Улоe мой быe зусiм мiзэрны, i таму я быe злы, як поп, якi прыйшоe на
хаeтуры i раптам заeважыe, што нябожчык уваскрэс. Мяне мучыла даeняя
застарэлая хандра, якая варушылася e тыя днi на дне кожнай беларускай душы:
нявера e каштоeнасць сваей справы, бяссiлле, глухi боль -- асноeныя прыкметы
лiхалецця, тое, што, па словах кагосьцi з польскiх паэтаe, паходзiць ад
настойлiвай пагрозы, што нехта e блакiтным пабачыць цябе i мiла скажа:
-- Бжалце e жандармерыю.
Асаблiва мала было e мяне старадаeнiх легенд, а менавiта за iмi я i
паляваe. Вы, напэeна, ведаеце, што eсе легенды можна падзялiць на дзве
вялiкiя групы. Першыя жывуць паeсюль, распаeсюджаны сярод большай часткi
народа.
У беларускiм фальклоры гэта легенды пра вужыную каралеву, пра
бурштынавы палац, большая частка рэлiгiйных легенд.
А другiя, як ланцугамi, прыкулi да нейкай адной мясцiны, павета, нават
вескi. Iх звязваюць з дзieнай скалой на беразе возера, з назвай вескi або
eрочышча, з толькi адной, вось гэтай, пячорай. Вядома, што такiя легенды,
звязаныя з нязначнай колькасцю людзей, вымiраюць хутчэй, хоць яны часам
значна больш паэтычныя, нiж агульнавядомыя, i, калi iх надрукуюць,
карыстаюцца вялiкай папулярнасцю.
Так, напрыклад, выйшла на людзi легенда пра Машэку. Я паляваe менавiта
за другой групай легенд. Мне трэба было спяшацца: легенда i казка вымiраюць.
Не ведаю, як другiм фалькларыстам, але мне заeседы было цяжка
перадчасна ехаць з якой-небудзь мясцовасцi. Мне eсе здавалася, што за зiму,
якую я прабуду e горадзе, тут памрэ нейкая бабуля, якая адна, разумееце,
адна ведае зараз чароeны стары сказ. I гэты сказ памрэ з ею, i нiхто, нiхто
яго не пачуе, а я i мой народ застанемся абакрадзенымi.
Таму нiкога не здзiвяць мае злосць i хандра.
Я быe у такiм настроi, калi адзiн мой знаемы параie мне паехаць у Н-скi
павет, месца, якое нават у той час лiчылася глухiм.
Цi думаe ен, што я там ледзь не звар'яцею ад жаху, адкрыю e сабе
мужчынскую мужнасць i знайду... Але не будзем забягаць наперад.
Зборы мае былi нядоeгiмi, я сабраe невялiкi сак, узяe котчы вазок i
хутка пакiнуe "сталiцу" гэтага параeнаeча цывiлiзаванага павета, каб
адрачыся ад усялякай цывiлiзацыi, пераехаeшы e суседнi лясны i балотны
павет, што па тэрыторыi мала чым паступаeся перад якой-небудзь дзяржавай,
накшталт Люксембурга.
Спачатку паабапал дарогi цягнулiся яшчэ палеткi з раскiданымi там-сям
дзiчкамi, падобнымi на дубы. Траплялiся вескi з цэлымi калонiямi буслоe, але
потым урадлiвая глеба скончылася i пацягнулiся бясконцыя лясы. Дрэвы стаялi,
як калоны, iглiца на дарозе глушыла стук колаe. У лясных ярах пахла прэллю i
цвiллю, раз-пораз зрывалiся з-пад самых капытоe коней цецеруковыя чароды
(цецерукi заeседы збiваюцца e купу восенню), там-сям глядзелi з-пад iглiцы i
верасу чырвоныя або счарнелыя ад старасцi брылi сiмпатычных тлустых
баравiкоe.
Два разы мы начавалi e лясных глухiх вартоeнях i радавалiся, калi
бачылi праз начны змрок немачныя агеньчыкi iх сляпых акон.
Ноч, плача дзiценак, якога ядуць прусы, конi на двары трывожацца
чагосьцi -- напэeна, блiзка праходзiць мядзведзь, -- над верхавiнамi дрэe,
над лясным акiянам часты зорны дождж.
У хаце не прадыхнуць, дзяeчынка люляе нагой калыску. Старажытны, як
свет, напеe: "А-а-а..."
Не хадзi, коцю, па лаeцы
Буду бiцi па лапцы,
Не хадзi, коцю, па масту --
Буду бiцi па хвасту!
А-а-а!
О, якая жахлiвая, якая вечная i нязмерная твая туга, Беларусь!
Ноч. Зоры. Першабытны змрок лясоe.
I eсе ж нават гэта было Iталiяй у параeнаннi з тым, што мы пабачылi
праз два днi.
Лес пачаe чэзнуць, радзець, i хутка бязмежная раeнiна адкрылася нашым
вачам.
Гэта не была звычайная раeнiна, на якой коцяць рудыя рэдкiя хвалi нашы
жыты, гэта не была нават дрыгва -- дрыгва eсе ж не пазбаeлена
разнастайнасцi: там есць трава, нiцыя скарлючаныя дрэeцы, там можа блiснуць
азярцо, -- не, гэта быe самы жахлiвы, самы безнадзейны з нашых краявiдаe:
тарфяныя балоты.
Трэба быць чалавеканенавiснiкам, каб выдумаць такiя мясцiны, i eяeленне
пра iх можа з'явiцца толькi e пячорным мазгу зласлiвага iдыета. Але гэта не
было выдумкай, вось яны ляжалi перад намi...
Неабсяжная раeнiна, роeная, як стол, была карычневага, нават бурага
колеру, безнадзейна роeная, нудная, змрочная.
Часам траплялiся на ей вялiзныя купы нагрувашчанага камення, часам буры
конус -- нейкi пакрыeджаны Богам чалавек, выбiраe тарпу невядома дзеля чаго,
-- часам сiратлiва глядзела на дарогу адным акенцам хатка з высокiм комiнам,
i вакол яе -- анi дрэeца. I нават лес, якi цягнуeся за гэтай раeнiнай,
здаваeся больш змрочным, чым на самай справе.
Праз якую гадзiну пачалi i на гэтай раeнiне трапляцца астраeкi лесу,
чорнага, у мхах i павуцiннi, толькi часам роeнага, а больш за eсе
скарлючанага, як на малюнках да страшнай казкi.
Але гэтыя ляскi з'яeлялiся i знiкалi, i зноe цягнулася раeнiна,
раeнiна, бурая раeнiна.
Я гатовы быe зараeцi eголас ад крыeды.
I надвор'е на такi выпадак стала псавацца: нiзкiя чорныя хмары паeзлi
нам насустрач, там-сям з iх цягнулiся наeскос зямлi свiнцовыя палосы дажджу.
Нiводнай птушкi-пасмяцюхi не траплялася нам на дарозе, а гэта была дрэнная
прыкмета: павiнен быe пайсцi цяглы начны дождж.
Я хацеe быe завярнуць да першай хаткi, але i яны больш не траплялiся.
Памiнаючы лiхам майго знаемага, я сказаe фурману, каб ен ехаe хутчэй, i
шчыльна закруцieся e плашч.
А хмары накiпалi, чорныя, нiзкiя, дажджавыя; над раeнiнаю цягнуeся
прысмерак, такi непрытульны i халодны, што мурашкi паeзлi па скуры. Недзе
блiснула нясмелая асенняя маланка.
Я толькi паспеe адзначыць неспакойнай думкаю, што гэта занадта позна
для навальнiцы, як на мяне, на коней, на фурмана абурыeся акiян халоднай
вады.
Нехта аддаe раeнiну e лапы ночы i дажджу.
I ноч гэтая была цемная, як сажа, я не бачыe нават сваiх пальцаe i
толькi па паштурхванню вазка здагадаeся, што мы яшчэ едзем. Фурман таксама,
вiдаць, нiчога не бачыe i цалкам аддаeся iнстынкту коней.
Не ведаю, цi сапраeды быe у iх якi iнстынкт, але хутка вазок наш пачало
кiдаць з байрака на байрак, з ямы на нейкi бугор i зноe у яму.
Шматкi гразi i нейкай тванi ляцелi e вазок, на плашч, мне e твар, але я
хутка асвойтаeся з гэтым i малieся толькi аб тым, каб не наехаць на якую
прорву: самыя жахлiвыя тванi трапляюцца менавiта сярод такiх балот, праглыне
i вазок, i коней, i людзей, i eранцы нiхто нават не здагадаецца, што тут
хтосьцi быe, што тут дзве хвiлiны крычала чалавечая iстота, пакуль бурая
каша не налезла e рот, што зараз гэтая iстота ляжыць разам з коньмi на тры
сажнi нiжэй паверхнi праклятага месца.
Нешта раeнула з левага боку: доeгi, працяглы, нялюдскi крык. Конi
тузанулi вазок -- я ледзь не выпаe -- i памчалi кудысьцi, вiдаць, напрасткi
па балоце. Пасля штосьцi хрумснула, i заднiя колы вазка пасунулiся eнiз.
Адчуваючы, што пад ногi мне нацякае нешта мокрае, я таргануe за плячо
фурмана. Той з нейкай абыякавасцю сказаe:
-- Гiнем, пане. Тут i гамон.
Але мне не хацелася памiраць. Я схапie руку фурмана, расцiснуe яму
пальцы i, выхапieшы пугу, пачаe хвастаць па тым месцы e цемры, дзе павiнны
былi быць конi.
Нехта нема закрычаe такiм голасам, што конi, вiдаць, спудзieшыся,
шалена тарганулi вазок, ен задрыжаe увесь, як быццам таксама намагаeся
вырвацца, пасля штосьцi голасна цмокнула пад коламi.
Вазок нахiлieся, затросся яшчэ мацней, загiгатала кабыла. I штосьцi
здарылася. Вазок зноe пакацieся i хутка загрукатаe па нечым цвердым. Толькi
тут я зразумеe, што нема крычаe не хто iншы, як я. Мне стала сорамна.
Я збiраeся eжо было папрасiць фурмана, каб ен спынie коней на гэтым
адносна цвердым, каб перачакаць ноч, але тут дождж быццам зрабieся рэдкiм, i
адначасова штосьцi мокрае i калючае хвастанула мяне па твары. "Яловая лапа,
-- адзначыe я. -- Значыцца, гэта лес. Конi спыняцца самi".
Але прайшоe час, лапы яшчэ разы са два дакраналiся да маей галавы, а
вазок не скакаe па карэннях, кацie роeна i гладка. I конi анiводнага разу не
спынiлiся.
Значыцца, гэта была лясная дарога.
Я вырашыe, што яна павiнна кудысьцi давесцi нас, i аддаeся на волю
лесу. I сапраeды, мiнула, можа, хвiлiн трыццаць, i наперадзе замiгцеe цеплы
жывы агеньчык, такi ружовы i прывабны сярод гэтай золкай i мокрай цемры.
Праз некаторы час можна было пабачыць, што гэта не хата палясоeшчыка i
не будан смалакура, як я падумаe быe спачатку, а нейкая вялiкая будынiна,
занадта вялiкая нават для гарадскога дома. Перад ею -- клумба, вакол мокрыя
шаты дрэe, чорнае жарало яловай алеi, адкуль мы выехалi.
Ганак быe пад нейкiм высокiм навесам, на дзвярах вiсела цяжкае
бронзавае кальцо.
Спачатку я, потым фурман, пасля зноe я грукалi гэтым кальцом у дзверы.
Грукалi нясмела, грукалi трошкi мацней, бiлi кальцом наводмаш, спынялiся,
клiкалi, пасля бiлi нагамi -- хоць бы якi водгук.
Нарэшце за дзвярыма захадзiлi, няeпэeнена, нясмела. Пасля пачуeся
аднекуль з вышынi сiпаты жаночы голас:
-- Хто такiя?
-- Мы падарожныя, цетухна, пусцiце.
-- А цi не з палявання вы часам?
-- Якое там паляванне, мокрыя eсе, ледзь на нагах стаiм. Дальбог,
пусцiце нас.
Голас змоeкнуe, пасля з нейкiмi ноткамi нерашучасцi спытаe:
-- А хто ж вы такiя? Прозвiшча як?
-- Беларэцкi мае прозвiшча. Я з фурманам.
Бабуля за дзвярыма раптам пажвавела:
-- Граф Беларэцкi?
-- Спадзяюся быць графам, -- адказаe я з плебейскай непачцiвасцю да
тытулаe.
Голас пасуровеe:
-- Ну i iдзi сабе, добры чалавек, туды, адкуль прыйшоe. Бачыце вы, ен
на графства спадзяецца. Жартачкi начныя! Пайшоe, пайшоe. Пашукай сабе
дзе-небудзь у лесе бярлог, калi ты такi спрытны.
-- Бабуля, -- узмалieся я, -- з радасцю пашукаe бы, каб не непакоiць
людзей, але ж я не тутэйшы, я з павета, заблукалi мы, сухой нiткi няма.
-- Прэч, прэч, -- сказаe няeмольны голас.
Iншы чалавек, можа, схапie бы e адказ на гэта камень i пачаe бы бiць у
дзверы, сыплючы праклены, але я нават тут не мог пазбавiцца думкi, што гэта
дрэнна: сiлком драцца e чужую хату. Таму я толькi eздыхнуe i звярнуeся да
фурмана:
-- Ну што ж, пайшлi адсюль.
Мы накiравалiся былi да фурманкi. Вiдаць, наша саступлiвасць зрабiла
добрае eражанне, бо голас, памякчэeшы, кiнуe нам наeздагон:
-- Пачакайце, падарожнiкi. Хто ж вы такiя?
Я забаяeся адказаць "фалькларыст", бо двойчы мяне пасля гэтага слова
лiчылi за мазурыка. Таму я адказаe:
-- Купец.
-- А як жа вы трапiлi e парк, калi вакол мур i чыгунная агароджа?
-- А я i не ведаю, -- адказаe я шчыра. -- Ехалi недзе, вiдаць, па
балоце, кудысьцi правалiлiся, ледзь выбралiся... Раeло там нешта.
Я i не спадзяваeся на такi вынiк маiх слоe, але пасля iх голас цiха
войкнуe i спуджана закудахтаe:
-- А-а Божжа ж мой! А гэта ж вы, напэeна, з Волатавай прорвы прыехалi,
гэта ж толькi там i няма агароджы. Во пашчасцiла вам, выратавала вас царыца
нябесная. А матка боская! А пакутнiчкi нябесныя!
I зараз такая дабрыня i такi адчай адчувалiся e яе словах, што я
дараваe ей гэтую гадзiну на ганку.
Дзверы загрукалi засаeкамi, пасля зарыпелi, разыходзячыся i прапускаючы
e начную цемру смугу аранжавага цьмянага святла.
Перад намi стаяла невялiчкая бабулька e шырокай, як звон, сукнi,
лiловай шнуроeцы, у якой, напэeна, хадзiлi нашы прапрашчуры пры каралi
Стасе, i e вялiкiм крухмальным чапцы. Твар у добрых зморшчынах, нос
кручкаваты, а рот вялiзны, падобны на шчыпцы для арэхаe, з трошкi
адтапыранымi наперад вуснамi. Кругленькая, амаль як бочачка сярэдняй
велiчынi, з пухленькiмi ручкамi -- яна так i напрошвалася на тое, каб яе
клiкалi "мацi". I e руках у гэтай бабулi быe вялiзны пячны рагач: зброя. Я
ледзь не зарагатаe, але e час прыпомнie халодную дрыгву i дождж за вокнамi i
змаeчаe. Колькi людзей i зараз стрымлiвае смех з таго, што варта смеху,
прыпамятаeшы, што за сцяною дождж!
Мы eвайшлi e пакойчык, дзе пахла мышамi, i струменi вады адразу пабеглi
з нашай вопраткi на падлогу. Я глянуe на свае ногi i жахнуeся: яны амаль па
калена былi e бурай кашы, як у ботах.
Бабуля толькi галавою пакiвала.
-- Бачыце, я адразу сказала, што гэта тая жахлiвая твань. Вы, пане
купец, павiнны паставiць свечку за тое, што так легка абышлося. -- I яна
адчынiла дзверы e суседнi пакоiк, дзе жарка палаe камiн. -- Добра абышлося.
Скiдвайце адразу ж вопратку, сушыцеся. У вас есць што апрануць з сухога?
Сак мой, на шчасце, быe сухi, я пераапрануeся перад камiнам, вопратку
маю i фурманову бабуля некуды пацягнула, а пасля зайшла e пакой з сухою --
для фурмана. Зайшла, не звяртаючы eвагi на тое, што фурман стаяe зусiм голы
i сарамлiва паварочваeся да яе спiною.
Паглядзела на яго сiнюю спiну i сказала непрыхiльна:
-- Ты, малец, ад мяне не вельмi адварочвайся, я старая баба. I пальцы
на нагах не падцiскай. На вось, пераапранайся лепей хутчэй.
Калi мы пераапранулiся i трохi сагрэлiся ля камiна, бабуля паглядзела
на нас глыбока запалымi вачыма i сказала:
-- Ну, вось i добра. Ты, малец, пойдзеш зараз з Янам начаваць, тут табе
будзе нязручна. Ян!
Ян з'явieся. Гэта быe падслепаваты чалавек год шасцiдзесяцi з доeгiмi
сiвымi валасамi, носам, вострым, як шыла, запалымi шчокамi, з вусамi, якiя
звiсалi да сярэдзiны грудзей.
Я вельмi здзiвieся, што адна бабуля з рагачом у руцэ адчынiла нам
дзверы, не пабаялася двух дарослых мужыкоe, якiя невядома адкуль з'явiлiся
eначы, але пасля таго, як пабачыe Яна, зразумеe, што ен стаяe недзе e
засадзе i жанчына спадзявалася на яго дапамогу.
Дапамога была важнецкая: у руках старога вартаeнiка я пабачыe стрэльбу.
Гэта была нават не зусiм стрэльба, да яе больш пасавала б назва "мушкет".
Стрэльба была вышэй галавы, прыблiзна дзюймаe на шэсць, ствол яе быe з
насечкамi i шырокiм раструбам на канцы, ложа i прыклад заляпаныя, выцертыя,
з брамкi звiсаe фiцiль. Словам, ей даeно было месца недзе e музеi зброi.
Такiя стрэльбы звычайна б'юць, як гарматы, i так адбiваюць у плячо, што
непадрыхтаваны чалавек валiцца на зямлю як сноп.
I я чамусьцi з задавальненнем падумаe, што e маей кiшэнi зараз цудоeны
англiйскi рэвальвер на шэсць набояe.
Ян узяe фурмана i павеe яго да дзвярэй, ледзь варушачы нягнуткiмi
старэчымi нагамi. Я пабачыe, што нават рукi ягоныя трэслiся. Варта была
ненадзейная.
"Добрая дапамога для гаспадынi", -- з горыччу падумаe я.
А гаспадыня адразу ж кранула мяне за плячо i загадала iсцi за ею e
"апартаменты". Мы прайшлi яшчэ адну клятушку, старая жанчына адчынiла
дзверы, i я цiха войкнуe ад здзieлення i захаплення.
Перад намi была вялiкая прыхожая-гасцiная, як гэта вадзiлася e
старасвецкiх панскiх дамах. Але што за прыхожая!
Яна была вялiзная, такая вялiзная, што мой змрочны адбiтак у люстры
недзе на другой сцяне здаваeся не большым за суглоб мезенца. Падлога з
дубовых цаглiн, зараз даволi пашарпаных, неабсяжна высокiя сцены, ашаляваныя
чорнымi ад старасцi, блiскучымi дошкамi, разьбованымi па краях, вокны амаль
пад столлю, маленькiя, у глыбокiх стральчатых нiшах.
Вiдаць, мы e цемры eзбiлiся на бакавы ганак, бо проста направа ад мяне
быe парадны eваход: шырокiя, таксама стральчатыя, дзверы, падзеленыя
драeлянымi калонкамi на тры часткi. На калонках была трохi пашчапаная часам
разьба: кветкi, пялесткi i плады. За дзвярыма, у глыбiнi вестыбюля, --
уваходныя дзверы, масieныя, дубовыя, акутыя пацямнелымi бронзавымi цвiкамi з
квадратнымi галоeкамi. А над дзвярыма -- вялiзнае цемнае акно e ноч i цемру.
На акне -- мастацкай работы выгiнастыя краты.
Я iшоe па прыхожай i здзieляeся. Якая прыгажосць i як гэта eсе
запушчана чалавечым нядбальствам. Вось цяжкая мэбля ля сцен -- яна рыпiць
нават у адказ на крокi. Вось агромнiстая драeляная статуя святога Юрыя, адно
з цудоeных, трохi наieных стварэнняe беларускага народнага генiя -- ля ног
яе тонкi белы пыл, быццам хтосьцi насыпаe мукi: гэту непаeторную рэч
сапсаваe шашаль. Вось на столi люстра, таксама выдатная па прыгажосцi --
вiсюлькi яе абабiты больш чым напалову.
Магло б здацца, што тут нiхто не жыве, каб не палалi e вялiзным камiне
дровы i не залiвалi няпэeным мiгатлiвым святлом усю гэтую карцiну.
Амаль з сярэдзiны прыхожай шырокiя беламармуровыя сходы вялi на другi
паверх, падзялялiся надвае i прыгожа, закруглена eзбягалi амаль у такi самы
па памерах другi пакой. Тут было eсе тое самае, што i на першым паверсе,
нават палаe такi самы камiн гарачым полымем, толькi што на сценах чорнае
дрэва (напэeна, гэта быe дуб) чаргавалася з пацертымi штофнымi шпалерамi
кававага колеру. I на гэтых шпалерах красавалiся партрэты e цяжкiх чорных
рамах. Ды яшчэ ля камiна стаялi столiк i два крэслы. Бабуля тарганула мяне
за рукаe:
-- Я зараз адвяду пана e яго пакой. Гэта недалека, па калiдоры. А
пасля... можа, пан хоча вячэраць?
Я не адмовieся, бо амаль цэлы дзень не еe.
-- Ну, то тады няхай пан пасля выйдзе сюды.
Праз якiх хвiлiн дзесяць я быe у зале i там зноe пабачыe бабулю, якая
шырока eсмiхнулася мне i сказала з даверам:
-- Ведаеце, веска рана кладзецца спаць. Але e нас не любяць спаць, у
нас кладуцца як мага пазней. I гаспадыня не любiць людзей. Не ведаю, чаму
яна сення згадзiлася прыняць вас у свой дом i нават дазволiць прысутнiчаць
за вячэрай (няхай пан мне даруе). Вiдаць, пан самы варты даверу чалавек з
тых, што былi тут за тры гады.
-- Як, -- здзiвieся я, -- хiба гаспадыня не вы?
-- Я ахмiстрыня, -- з годнасцю сказала старая. -- А ахмiстрыня e лепшым
з лепшых дамоe, у добрай сям'i, зразумейце гэта, пан купец. У самай лепшай з
найлепшых сем'яe. Так. Гэта лепей, чым быць нават гаспадыняй у не самай
лепшай з найлепшых сем'яe.
-- Што ж гэта за сям'я? -- неасцярожна спытаe я. -- I дзе я?
У старой гневам спалыхнулi вочы:
-- Вы e маентку Балотныя Ялiны. А гаспадароe вам сорамна не ведаць.