Гэта Яноeскiя. Разумееце вы, Яноeскiя! Няeжо вы не чулi?
Я адказаe, што, вядома, чуe, i гэтым супакоie старую. Жэстам, вартым
каралевы, яна паказала мне на крэсла (прыблiзна так у тэатрах каралевы
паказваюць на плаху няшчаснаму любоeнiку: "Вось твае месца, злашчасны!"),
папрасiла прабачэння i пакiнула мяне аднаго. Я вельмi здзiвieся змене, якая
адбылася са старой. На першым паверсе яна войкала i прычытала, размаeляла з
выразнай народнай iнтанацыяй, а перайшоeшы на другi паверх, адразу
ператварылася чорт ведае e што. Вiдаць, на першым паверсе яна была дома, а
на другiм была толькi ахмiстрыняю, толькi рэдкiм госцем i, адпаведна
пераходам, мяняла скуру. Вочы e яе былi добрыя, але памятаю, што такая
зменлiвасць мне тады вельмi не спадабалася.
Застаeшыся адзiн, я пачаe разглядаць партрэты, якiя цьмяна паблiсквалi
на сценах. Iх было больш за шэсцьдзесят, зусiм даeнiх i амаль што новых -- i
гэта было сумнае вiдовiшча.
Вось нейкi дваранiн ледзь не e кажусе -- адна з самых старых карцiн, --
твар шырокi, мужыцкi, здаровы, з густой крывею e жылых.
А вось другi, ужо e срэбнатканым каптане, шырокi бабровы каeнер падае
на плечы (хiтрая ты быe пратабестыя, хлопча!). Поруч з iм магутны, з
каменнымi плячыма i шчырым позiркам чалавек у чырвоным плашчы (ля яго галавы
шчыт з фамiльным гербам, i верхняя палова яго замазана чорнай фарбай). А
далей другiя, такiя ж моцныя, але вочы тупаватыя i масляныя, насы тупыя,
вусны жорсткiя.
А з iмi жаночыя партрэты з пакатымi плячыма, створанымi для пяшчоты. У
iх такiя твары, што заплакаe бы i кат. А напэeна, хтосьцi з гэтых жанчын i
сапраeды склаe галаву на пласе e тыя жорсткiя часы. Непрыемна думаць, што
такiя жанчыны бралi ежу з блюд рукамi, а e балдахiнах iхнiх спальняe
гняздзiлiся клапы.
Я стаe ля аднаго такога партрэта, зачараваны той дзieнай незразумелай
усмешкаю, якую так непераймальна рабiлi часам нашы старыя мастакi. Жанчына
глядзела на мяне спачувальна i загадкава.
-- Ты -- маленькi чалавек, -- як быццам казаe яе позiрк, -- што ты
зведаe у жыццi? О, каб ведаe ты, як палаюць паходнi на сценах залы для
пiроe, каб ведаe ты, якая насалода цалаваць да крывi каханкаe, дваiх звесцi
e бойцы, аднаго атруцiць, аднаго кiнуць у рукi кату, дапамагаць мужу
страляць з вежы па наступаючых ворагах, яшчэ аднаго каханка амаль звесцi e
магiлу сваiм каханнем i пасля eзяць ягоную правiну на сябе, скласцi нз
эшафоце сваю галаву з высокiм белым iлбом i складанай прычоскай.
Клянуся жыццем, так яна мне i сказала, i хоць я ненавiджу арыстакратаe,
я зразумеe перад гэтым партрэтам, якая гэта страшная штука "род", якую
пячаць ен накладае на нашчадкаe, якi цяжар старых грахоe i выраджэння
кладзецца на iхнiя плечы.
I яшчэ я зразумеe, якiя незлiчоныя дзесяцiгоддзi праляцелi над зямлею з
тых часоe, калi гэта жанчына сядзела перад жывапiсцам. Дзе яны зараз, усе
гэтыя людзi з гарачай крывею i палкiмi жаданнямi, колькi стагоддзяe
прагрукацела па iх спарахнелых касцях?
Я адчуваe, як вецер гэтых стагоддзяe праляцеe за маей спiною i eзняe
валасы на маей галаве.
I яшчэ я адчуe, што e гэтым доме стаiць холад, жахлiвы холад, якога не
выгнаць нават камiнамi, што гараць дзень i ноч.
Вялiзныя змрочныя залы з траскучым паркетам, змрок па кутах, вечная
пройма, пах пылу i мышэй i холад, такi холад, што стыне сэрца, холад,
настоены стагоддзямi, холад адзiнага маярату вялiзнага, збяднелага, амаль
вымерлага за апошнiя гады роду.
О, якi гэта быe холад! Каб пазнейшых нашых дэкадэнтаe, якiя апявалi
занядбаныя панскiя замкi, пакiнуць тут хоць бы на ноч, яны хутка запрасiлiся
б на траву, на цеплае сонейка.
Пацук смела перабег па дыяганалi залу. Мяне перасмыкнула. Я зноe
павярнуeся да партрэтаe. Але пазнейшыя партрэты былi таксама iншымi. У
мужчын нейкi галодны незадаволены выгляд, вочы, як у старых селадонаe, на
вуснах незразумелая тонкая i непрыемная з'едлiвасць. I жанчыны iншыя: вусны
занадта пажадлiвыя, позiрк манерны i жорсткi. I вiдавочна слабелi рукi: за
белай скурай як у мужчын, так i e жанчын бачны былi блакiтныя жылкi. Плечы
ставалi вузкiмi i пададзенымi наперад, хоць юрлiвасць нават мацнела e выразе
твараe.
Жыцце, якiя жорсткiя жарты робiш ты з тымi, хто стагоддзi жыe
адасоблена, а з народам меe зносiны толькi на той выпадак, каб нараджаць на
свет бастардаe.
Мне было цяжка, непрыемна глядзець на гэта. I зноe гэта пачуцце
пранiзлiвага незразумелага холаду...
Я не пачуe крокаe за спiною, як быццам той, хто падышоe, плыe у
паветры. Мне раптам проста здалося, што нехта глядзiць мне e спiну. Тады я,
прыцягнуты гэтым позiркам, павярнуeся. Жанчына стаяла за маей спiною i
пытальна глядзела на мяне, схiлieшы галаву. Я быe прыгаломшаны. Мне здалося,
нiбы той партрэт, якi толькi што размаeляe са мною, раптам ажыe i жанчына,
што стаяла тут, за маей спiной, сышла з яго.
Не ведаю нават, што мiж iмi было агульнага? Тая, на партрэце (я
паглядзеe на яго i пабачыe, што ен на месцы), была, вiдаць, высокая, добра
сфармаваная, з вялiкiм запасам жыццевых сiл, вяселая i моцная, прыгожая
самка. А гэта -- проста заморак.
I eсе ж падабенства было, тое звышпадабенства, якое прымушае нас
пазнаваць у натоeпе двух зусiм не падобных братоe: брунета i бландзiна. Не,
нават большае. У iх былi зусiм аднолькавыя валасы, нос той самай формы, той
самы разрэз рота i тыя самыя белыя роeныя зубы. I, акрамя гэтага, яшчэ тое
агульнае падабенства e выразе твару, нешта радавое, спрадвечнае.
I eсе ж такой непрыемнай асобы мне яшчэ не даводзiлася бачыць. Усе тое
самае, i eсе -- не тое. Маленькая ростам, худзенькая, танюткая, як галiнка,
з амаль неразвiтымi клубамi i eбогiмi грудзямi, з блакiтнымi жылкамi на шыi
i руках, у якiх зусiм, здавалася, не было крывi, -- яна была слабай, як
сцяблiнка палыну на мяжы.
Вельмi тонкая скура, тонкая доeгая шыя, нават прычоска нейкая
незразумела невыразная. I гэта было тым больш дзieным, што валасы былi
залацiстыя, дзiвоснай пышнасцi i прыгажосцi. Нашто быe гэты недарэчны
затрапезны кукiш на патылiцы?
Рысы твару былi выразныя, рэзка акрэсленыя, такiя правiльныя, што
згадзiлiся б як узор нават вялiкаму скульптару. I eсе ж я не думаю, каб
якi-небудзь скульптар спакусieся б ляпiць з яе Юнону: рэдка мне здаралася
бачыць такi непрыемны, варты жалю твар. Вусны дзieна перакрыeленыя, ля носа
глыбокiя ценi, колер твару шэры, чорныя бровы e нейкiм дзiвацкiм надломе,
вочы вялiзныя-вялiзныя, чорныя, але i e iх нейкi незразумелы застыглы выраз.
"Небарака, д'ябальскi непрыгожая", -- з жалем падумаe я i апусцie вочы.
Я ведаю шмат жанчын, якiя да самай труны не даравалi б мне гэтых
апушчаных вачэй, але гэтая, вiдаць, прызвычаiлася бачыць штосьцi нядобрае на
тварах усiх людзей, якiх сустракала: яна зусiм не звярнула на гэта eвагi.
Не ведаю, цi хацела яна паднесцi руку да маiх вуснаe, цi проста
працягнула яе для рукапацiскання на англiйскi манер, а можа, рука проста
здрыганулася, але я eзяe яе кволыя пальчыкi i пачцiва паднес iх да вуснаe.
Можа, я нават затрымаe iх даeжэй, чым трэба было: я ж быe павiнен трошкi
выкупiць гэты грэх апушчаных вачэй.
Калi я апусцie руку, у вачах гэтай дзяeчыны -- не, нават дзiценка --
з'явiлася нешта лiхаманкавае, балючае, дзieнае.
Яна eсе так, як раней, моeчкi паказала мне рукою на крэсла перад
камiнам. Я, аднак, не сеe, пакуль не села яна. I зноe той самы дзieны выраз
у вачах. I тут я прыпомнie, як дрыжала яе рука ля маiх вуснаe, i зразумеe,
што яна проста не eмела яе падаваць, што ей нiколi не цалавалi рукi. А
папраeдзе, чаго можна было чакаць ад гэтай выклятай Богам балотнай дзiркi
сярод лясоe?
...Калi тая самая ахмiстрыня з падцiснутымi вуснамi прынесла нам вячэру
i пакiнула нас адных, я спытаe, з кiм я размаeляю.
-- Я гаспадыня Балотных Ялiн. Надзея Яноeская.
-- Прабачце, можа, мне трэба было прадставiцца раней. Я, сам таго не
жадаючы, падмануe вашу ахмiстрыню. Я зусiм не купец...
-- Я ведаю, -- вельмi спакойна сказала яна, -- купцы не такiя, а я вас
ужо бачыла. Там, над дзвярыма, есць... высока... непрыкметныя ваeчкi, каб
глядзець. Калi да нас прыязджае хтосьцi, я адразу бачу, кожны раз. Толькi
вельмi, вельмi рэдка прыязджаюць да нас людзi. I яны баяцца. I я таксама
мала каго магу пусцiць да нас. Вы не такi, як iншыя... Рэдка e нас бываюць
вартыя даверу людзi.
Мяне непрыемна eразiла такая, мякка кажучы, адкрытасць. Што гэта? Тонкi
разлiк або наieнасць? Але колькi я нi глядзеe на гэты перакрыeлены твар, я
не мог заeважыць на iм нават водблiску нейкай задняй думкi.
Твар быe прастадушны, дзiцячы. Але найбольш пераканаe мяне голас. н
быe павольны, лянiвы, абыякавы i адначасова трапяткi i перарывiсты, як голас
начной птушкi.
-- I, да таго ж, я наогул бачыла вас... раней.
-- Дзе? -- шчыра здзiвieся я.
-- Не ведаю. Я многiх людзей бачу. Мне здаецца, што я вас бачыла e
сне... Часта... А магчыма, i не e сне. Вам не здаралася адчуваць такое... як
быццам вы жылi калiсьцi, даeно... i зараз адкрываеце, знаходзiце зноe многае
з таго, што бачылi... даeно-даeно.
Я чалавек здаровы. I я яшчэ не ведаe тады, што такое бывае часам у
знерваваных людзей, людзей з вельмi тонкiм успрыманнем. У iх неяк парушаецца
сувязь памiж першасным успрыманнем i наступнымi eяeленнямi памяцi. Падобнае
iм здаецца тоесным, яны адкрываюць у прадметах, якiя iм зусiм не знаемыя,
нешта даeно вядомае. А eсведамленне -- адвечны рэалiст -- супрацieляецца
гэтаму. Таму i атрымлiваецца, што прадмет адначасова i цалкам незнаемы, i
таемна знаемы.
Паeтараю, я не ведаe гэтага. I eсе ж нi на хвiлiну не закралася e мой
мозг думка, што гэта жанчына можа хлусiць, такой шчырасцю i абыякавасцю
веяла ад яе слоe.
-- Я вас бачыла, -- зноe паeтарыла яна. -- Але хто вы! Я не ведаю вас.
-- Мяне завуць Андрэй Беларэцкi, панi. Я вучоны-фалькларыст.
Яна зусiм не здзiвiлася. Здзiвieся я, даведаeшыся, што гэта слова ей
знаема.
-- Што ж, вельмi цiкава. А чым вы зацiкаeлены? Песнямi, прымаeкамi?
-- Легендамi, панi. Старымi мясцовымi легендамi.
Я перапудзieся не на жарт. Яна раптам выпрамiлася, як быццам яе
катавалi электрычным токам, твар збялеe, павекi закрылiся, але я згодзен быe
пабажыцца, што за iмi вочы яе закацiлiся.
Спуджаны, я падтрымаe яе галаву i паднес да вуснаe шклянку з вадою, але
яна eжо апрытомнела. I тут вочы яе заiскрылiся такiм абурэннем, такiм
невыказным дакорам, што я адчуe сябе апошнiм мярзотнiкам, хоць i не ведаe,
дзеля якой прыгоды я павiнен маeчаць пра сваю прафесiю. Я адчуe толькi, што
тут нешта звязана са старым правiлам: "У доме павешанага не размаeляюць пра
шворку".
Перарывiстым голасам яна сказала:
-- I вы... I вы таксама... Нашто вы мяне мучыце, нашто мяне eсе...
-- Гаспадыня, панi. Дальбог, я не думаe, я не ведаю... Глядзiце, вось
пасведчанне ад акадэмii, вось лiст губернатара. Я нiколi не быe тут.
Даруйце, даруйце мне, калi я вас чымсьцi балюча закрануe.
-- Нiчога, -- сказала яна. -- Нiчога, супакойцеся, пан Беларэцкi. Гэта
так... Я проста ненавiджу гэтыя цемныя стварэннi дзiкунскага розуму. Можа, i
вы калiсьцi зразумееце, што гэта такое, гэта цемнае. А я зразумела даeно.
Толькi перш нiж зразумець да канца -- я памру.
Я ведаe, недалiкатна было б распытваць далей. Я змаeчаe. I толькi
пасля, калi яна вiдавочна супакоiлася, сказаe:
-- Прабачце, калi я вас уразie, панi Яноeская. Я адразу зрабieся вам
непрыемным. Калi вы хочаце, каб я ад вас паехаe? Мне здаецца, лепей зараз.
Твар яе зноe дзiка скрывieся.
-- Ах, хiба e тым справа! Не трэба. Вы вельмi, вельмi пакрыeдзiце мяне,
калi паедзеце зараз. I да таго ж, -- голас яе задрыжаe, -- што, каб я
папрасiла, разумееце, папрасiла вас застацца тут, у гэтым доме. Хоць бы на
два-тры тыднi, да таго часу, пакуль скончацца цемныя ночы восенi.
Позiрк яе пачынаe блукаць. На вуснах з'явiлася жаласная eсмешка.
-- Пасля будзе снег... I сляды на iм. Вядома, вы рабiце, як хочаце. Але
мне было б непрыемна, каб пра апошнюю з Яноeскiх сказалi, што яна забыла
старадаeнюю гасцiннасць.
Яна так сказала "апошняя з Яноeскiх", гэтая васемнаццацiгадовая
дзяeчынка, што мне чамусьцi аж па сэрцы разанула жалем.
-- Што ж, -- працягвала яна, -- калi цiкавiцеся гэтым, брыдкiм, хiба я
магу супярэчыць. Iншыя збiраюць нават змей. Я павiнна вам сказаць, што вы
прыехалi e запаветны край. Тут прывiдаe i зданяe больш, як жывых людзей.
Сяляне, якiх трасе трасца, распавядаюць дзiвосныя i жахлiвыя гiсторыi. Яны
жывуць бульбай, галодным пушным хлебам, нiшчымнай аeсянкай i фантазiяй.
Начаваць у iхнiх хатах вам нельга, там бруд, скупчанасць i трасца. Хадзiце
па навакольных хутарах, там вам за грошы, якiя пойдуць на хлеб цi на
гарэлку, што на iмгненне сагрэе вечна халодную ад трасцы кроe, раскажуць
усе. А вечарам прыходзьце сюды. Тут вас заeседы-заeседы будзе чакаць стол, i
ложак, i агонь у камiне. Запамятайце, я гаспадыня тут, сяляне слухаюцца
мяне. Згода?
У гэты час я з упэeненасцю ведаe, што нiхто гэтага дзiценка не
слухаецца, нiхто яго не баiцца i нiхто ад яго не залежыць. Магчыма, кожнаму
другому я eсмiхнуeся б проста e вочы, але e гэтым "прыказе" было столькi
яшчэ незразумелага для мяне малення, столькi жаласнага, што я прыкрыe павекi
i сказаe:
-- Добра. Я падпарадкоeваюся жаданню паненкi.
Яна не заeважыла iранiчнай iскры e маiх вачах i нават паружавела на
хвiлiнку, вiдаць, з той прычыны, што яе паслухалi.
...Вельмi сцiплую вячэру eзялi са стала. Мы засталiся e крэслах перад
камiнам. Яноeская азiрнулася на чорныя вокны, за якiмi шумелi i церлiся аб
шыбы вялiзныя дрэвы, i сказала:
-- Пан Беларэцкi яшчэ не хоча спаць? Гэты дзieны вечар так настроie
мяне, што спаць мне расхацелася.
I вось мы сядзелi поруч i глядзелi e агонь.
-- Скажыце, -- раптам запытала яна, -- людзi паeсюль так жывуць, як у
нас?
Я са здзieленнем глянуe на яе: няeжо яна нiколi не пакiдала гэтага
дома? Яна, як быццам зразумеeшы, адказала:
-- Я не была нiдзе, акрамя гэтай раeнiны e лясах. Бацька мой, ен быe
лепшы чалавек на свеце, сам вучыe мяне, ен быe вельмi адукаваны чалавек. Я,
вядома, ведаю, якiя есць на свеце краiны, ведаю, што не паeсюль растуць нашы
ялiны, але скажыце, цi паeсюль чалавеку так сiра i холадна жыць на зямлi?
-- Многiм холадна жыць на зямлi, панi. Вiнаваты e гэтым людзi, якiя
прагнуць улады, непасiльнай, немагчымай для чалавека. Вiнаваты таксама i
грошы, з-за якiх людзi хапаюць адзiн аднаго за глотку. Але мне здаецца, што
не паeсюль так сiратлiва, як тут. Там, за лясамi, есць цеплыя лугi, кветкi,
буслы на дрэвах. Там таксама галеча i забiтасць, але там людзi неяк шукаюць
паратунку ад гэтага. Людзi прыкрашаюць хаты, жанчыны смяюцца, дзецi бегаюць.
А тут усяго гэтага мала.
-- Я здагадвалася, -- сказала яна. -- Гэты свет вабiць, але я не
патрэбная нiдзе, акрамя Балотных Ялiн. Ды i што я там буду рабiць, калi там
патрэбны грошы? Скажыце, а такiя рэчы, як каханне, як сяброeства, там
бываюць хоць часам? Цi гэта толькi e кнiгах, якiя есць у бiблiятэцы бацькi?
Я зноe нi на хвiлiну не падумаe, што гэта двухсэнсоeны жарт, хоць мае
становiшча было досыць няемкiм: сядзець у начным пакоi i размаeляць з
малазнаемай паненкай пра каханне, ды яшчэ па яе iнiцыятыве.
-- Там яно часам бывае.
-- Вось i я кажу. Не можа быць, каб людзi хлусiлi. Але тут нiчога
гэтага няма. Тут багна i змрок. Тут ваeкi... ваeкi з палаючымi вачыма. У
такiя ночы мне здаецца, што нiдзе, нiдзе на зямлi няма сонца.
Мне стала страшна, калi я пабачыe сухi чорны бляск яе вачэй, i, каб
перавесцi тэму размовы на штосьцi iншае, сказаe:
-- Няeжо вашы бацька i мацi не кахалi адзiн аднаго?
Яна загадкава eсмiхнулася:
-- У нас не кахаюць. Гэты дом цягне з людзей жыцце. I потым, хто вам
сказаe, што e мяне была мацi. Я яе не памятаю, яе не памятае нiхто e доме.
Часам мне здаецца, што я з'явiлася на свет сама.
Нягледзячы на глыбокую наieнасць гэтых слоe, я зразумеe, што гэта не
вядомая сцэна з "Дэкамерона" i тут нельга смяяцца, бо гэта жудасна. Перада
мною сядзела васемнаццацiгадовавя дзяeчына i размаeляла са мною пра тое, што
даeно павiнна была хаваць у сэрцы i што, аднак, мела для яе не большую
рэальнасць, нiж для мяне анелы на небясi.
-- Вы памыляецеся, панi, -- буркнуe я, -- каханне eсе ж даецца нам,
хоць зрэдку, на зямлi.
-- Ваeкi не могуць кахаць. I як можна кахаць, калi наперадзе смерць.
Вось яна, за акном.
Худзенькая празрыстая ручка паказала на чорныя плямы акон. I зноe
забулькацеe галасок:
-- Вашы хлуслiвыя кнiгi пiшуць, што гэта найвялiкшая таямнiца, шчасце i
святло, што чалавек, калi яно прыходзiць, а другi не кахае, забiвае сябе.
-- Так, -- адказаe я. -- Iначай не было б нi жанчын, нi мужчын.
-- Хлусiце. Людзi забiваюць не сябе, а iншых, яны выпусцiлi на зямлю
тысячы прывiдаe, зданяe. Я не веру, я нiколi не адчувала гэтага, значыць,
яго няма. Я нi да каго не хачу дакранацца -- я хачу схавацца ад кожнага. Я
нiкога не хачу, як дзieна пiшуць вашы кнiгi, "цалаваць" -- людзi кусаюцца.
Нават зараз такая размова пужае некаторых мужчын -- што ж казаць пра
тыя часы. Я не належаe да нахабных мужчын, але мне не было сорамна: яна
размаeляла пра каханне так, як iншыя жанчыны пра надвор'е. Яна не ведала,
нiчога не ведала пра гэта, яна была неразбуджаная, зусiм халодная, халодная
як лед. Яна нават не магла разумець, сорамна гэта цi не. I вочы яе адкрыта
глядзелi e мае, не прыгашаныя павекамi. Гэта не магло быць какецтвам. Гэта
быe дзiценак, нават не дзiценак, а жывы труп.
I яна глыбей захуталася e шаль i сказала:
-- На зямлi пануе смерць. Гэта я ведаю. Я не люблю, калi хлусяць пра
тое, чаго нiколi не было на зямлi.
Мы пасядзелi яшчэ. Вецер лямантаваe знадворку. Яна знiзала плячыма i
цiха сказала:
-- Жахлiвы край, жахлiвыя дрэвы, жахлiвыя ночы.
I зноe я пабачыe той самы выраз на яе твары i не зразумеe яго.
-- Скажыце, гэта вялiкiя гарады, Вiльня i Менск?
-- Даволi вялiкiя. Але Масква, Пецярбург большыя.
-- I што, там таксама людзям нядобра eночы?
-- Не, што вы. Там за вокнамi агнi, усю ноч гараць лiхтары, звiняць
конкi, там людзi смяюцца на вулiцах.
Яна задумалася.
-- Вось бачыце. А тут нiводнага агню. Вакол гэты стары парк на дзве
вярсты e кожны бок, а за iм спяць без агнеe самотныя хаты. У замку каля
пяцiдзесяцi пакояe, не лiчачы калiдораe i розных пераходаe з закуткамi. н
так даeно пабудаваны. I ен вельмi халодны, бо продкi забаранiлi рабiць у iм
печкi, толькi камiны, каб не было падобна на простых суседзяe. Камiны
палаюць удзень i eначы, але eсе адно па кутах вiльгаць i паeсюль холад. У
нас на пяцьдзесят пакояe толькi тры чалавекi. Ахмiстрыня спiць на першым
паверсе, там i вартаeнiк. Яшчэ e адным з флiгеляe, за алеяй, жывуць
вартаeнiк парку, кухарка i праля. Там добра. А e другой прыбудове дома, з
асобным уваходам, жыве яшчэ мой упраeляючы, Iгнат Берман-Гацевiч. Нашто ен
патрэбен, упраeляючы, не ведаю, але такi закон. А e доме на eвесь другi
паверх, на трыццаць пакояe, я адна. I так непрытульна, што хочацца
зацiснуцца кудысьцi e кут, захутацца з галавою, як дзiценку, у коeдру i
сядзець так. Вось зараз мне чамусьцi вельмi добра i так спакойна, як не было
eжо два гады, з таго дня, як памер бацька. I мне зараз усе роeна, есць агнi
за гэтымi вокнамi цi няма. Ведаеце, гэта вельмi добра, калi поруч есць
людзi.
Яна давяла мяне праз гадзiну да майго пакоя (яе пакой быe толькi праз
адны дзверы ад майго) i, калi я eжо адчыняe дзверы, сказала:
-- Калi вы цiкавiцеся старымi паданнямi -- пашукайце e бiблiятэцы, у
шафе для рукапiсаe. Там павiнен быць рукапiсны том паданняe, нашых сямейных
паданняe. Ну, i яшчэ такiя-сякiя дакументы.
I дадала:
-- Дзякуй вам, пан Беларэцкi.
Я не зразумеe, за што яна мне дзякавала, i, прызнаюся, нават не вельмi
думаe пра гэта, калi eвайшоe у невялiкi свой пакой без засаeкi на дзвярах i
паставie свечку на стол.
У пакоiку быe ложак, шырокi, як поле бою пад Койданавым. Над ложкам
стары балдахiн. На падлозе -- выцерты цудоeны кiлiм. Ложак, вiдаць,
засцiлалi з дапамогаю асаблiвай палкi (як дзвесце год таму), такi ен быe
вялiкi. I палка стаяла поруч. Акрамя ложка была камода, высокая канторка i
стол. Больш нiчога.
Я распрануeся i лег пад цеплую коeдру, задзьмуeшы свечку. Адразу ж за
акном выступiлi на сiнiм фоне чорныя сiлуэты дрэe, i данесся iх роeны,
наводзячы сон, шум.
I чамусьцi гэта адчуванне закiнутасцi зрабiла тое, што я выцягнуeся,
закiнуe рукi за галаву i, ледзь не засмяяeшыся ад шчасця, заснуe, як
правалieся e нейкую цемную i прыемную прорву.
Праз сон мне здалося яшчэ толькi, што нехта iшоe маленькiмi асцярожнымi
крокамi па калiдоры, але я не звярнуe на гэта eвагi, я спаe i радаваeся e
сне, што сплю.
Гэта была апошняя мая спакойная ноч у доме Яноeскiх на Балотных Ялiнах.
Навокал на многiх дзесяцiнах шумеe i хваляваeся пад асеннiм дажджом
закiнуты, глухi, чорны ад старасцi i вiльгацi парк.
Наступны дзень быe звычайным шэрым днем, якiя часта бываюць увосень на
Беларусi. Ранкам я не бачыe гаспадынi, мне сказалi, што яна дрэнна спiць
уначы i таму eстае позна. Твар ахмiстрынi, калi я сядзеe за сняданнем, быe
нейкi воцатна-кiслы i такi надзьмуты, што непрыемна было глядзець. Таму я не
затрымаeся за сталом, узяe у пакоi свой вялiзны зашарпаны сшытак, пяць
алоeкаe, накiнуe сухi плашч i, распытаeшы пра дарогу да блiжэйшага пачынка,
выйшаe з пакоя.
Мне адразу ж стала неяк лягчэй, хоць наваколле не магло пахвалiцца
весялосцю. Толькi тут, на мокрай сцежцы, я змог добра разгледзець гэты
дом-палац. Уначы ен здаeся мне меншым, бо абодва яго крылы надзейна хавалiся
e паркавым гушчары i eвесь першы паверх цалкам зарос здзiчэлым, вялiзным, як
дрэвы, бэзам. А пад бэзам раслi высокiя, вышэй за чалавека, жоeтыя вяргiнi,
мясiсты дзядоeнiк, глухая крапiва i iншая дрэнь. Высоeваe там-сям, як ва
eсiх вiльготных мясцiнах, свае лапчастыя сцяблiны падтыннiк, буялi
мядзведжая дуда, шыпшына, лiснiк. I на чорнай ад вiльгацi зямлi сярод гэгага
разнатраeя ляжалi белыя ад цвiлi, вiдаць, абламаныя ветрам, каржакаватыя
сукi дрэe.
Сляды чалавечай рукi былi вiдаць толькi перад уваходам, дзе змрочным
пурпурам гарэлi на вялiкай курцiне познiя астры.
I дом выглядаe так змрочна i холадна, што сэрца сцiснула. Быe ен
двухпавярховы, з вялiзным бельведэрам i невялiкiмi вежкамi па краях i
вызначаeся той адсутнасцю архiтэктуры, якая была тыповай для беларускiх
палацаe у тыя часы, калi нашы продкi кiнулi будаваць замкi, але яшчэ
патрабавалi ад дойлiдаe, каб яны рабiлi палацы падобнымi на гэтыя замшэлыя
старыя берлагi.
Я вырашыe iсцi e пачынак не раней, як агледзеeшы eсе тут, i пайшоe па
алеi. Чорт ведае, якi дурань вырашыe насаджаць у такiм змрочным месцы ялiны,
але гэта было зроблена, i дрэвы, якiм было нiяк не менш за сотню год,
зрабiлi мясцовасць толькi трошкi больш прыемнай, нiж славуты лес у Дантэ.
Ялiны, тоeстыя -- дваiм не абхапiць, -- падступалi да самых муроe палаца,
заглядалi лапамi e вокны, узвышалкя сiне-зяленымi конусамi над дахам.
Стаeбуры iх зацягнула сiвая барада мхоe i лiшайнiкаe, нiжнiя галiны звiсалi
да зямлi, як шатры, i алея нагадвала вузкае мiжгор'е. Толькi ля самага дома
бачны былi там-сям пахмурныя, чорныя ад дажджу, амаль голыя волаты лiпы i
адзiн каржакаваты дуб, вiдаць, запаветны, бо eзносie сваю макушу на некалькi
сажняe вышэй за самыя высокiя ялiны.
Ногi мае бясшумна ступалi па iглiцы, пасля я пачуe, што злева пацягнула
дымком, i пайшоe на пах. Хутка дрэвы расхiнулiся, толькi каб паказаць такi ж
зарослы флiгель з паваленым ганкам i забiтымi вокнамi.
"З палову вярсты будзе да палаца, -- падумаe я. -- Калi, скажам,
гаспадароe надумаюцца рэзаць -- тут не пачуюць, хоць з гарматы страляй".
Ля самых акон стаяe на дзвюх цаглiнах чыгунок, i нейкая сiвая гарбатая
жанчына памешвала e iм лыжкай. Напэeна, у флiгелi дымiлi печы, i таму
гаспадары да позняй восенi варылi ежу на свежым паветры.
I зноe зялены змрок алеi. Я вельмi доeга iшоe ею, пакуль не дабраeся да
таго месца, праз якое мы трапiлi e парк. Тут бачны былi свежыя сляды нашага
вазка, i агароджа, чыгунная, вiтая, выключна тонкай работы, была павалена,
разбiта на кавалкi i адцягнута e бакi. Праз яе вiткi прараслi даволi вялiкiя
бярозкi. А за агароджай (тут алея звяртала налева i цягнулася немаведама
куды) ляжала бурая неабсяжная раeнiна са скарлючанымi рэдкiмi дрэeцамi,
зяленымi вокнамi (у адно з iх мы, вiдаць, учора ледзь не трапiлi, i я заднiм
лiкам пахаладзеe ад жаху), рэдкiмi велiчнымi каменнямi.
Самотная варона круцiлася над гэтым гiблым месцам.
...Калi я з'явieся надвячоркам дадому з пачынка, я быe так намучаны
гэтым змрочным месцам, што ледзь узяe сябе e рукi. Мне пачынала здавацца,
што гэта назаeседы, гэтыя бурыя раeнiны, дрыгва, напаeжывыя ад трасцы людзi,
вымiраючы ад старасцi парк -- уся гэта безнадзейная i eсе ж родная зямля,
над якою eдзень хмары, а eначы свецiць воeчае сонца або лье бясконцая злiва.
Надзея Яноeская чакала мяне e тым самым пакоi, i зноe былi той самы
дзieны выраз на яе перакрыeленым твары i тая самая няeважлiвасць да
вопраткi. Толькi на стале, дзе стаяe познi абед, былi змены.
Абед быe вельмi сцiплы i не каштаваe гаспадынi анi шэлега, бо eсе
стравы былi з вясковых прадуктаe. Толькi на сярэдзiне стала стаяла бутэлька
вiна, ды i тое, вiдаць, было свае, са сваiх сутарэнняe. Але eсе iншае было
проста феерверкам фарбаe i форм. Пасярэдзiне стаяла срэбная ваза для кветак,
i e ей дзве жоeтыя галiнкi клена, поруч з ею, але, вiдаць, з другога
сервiза, вялiкая, таксама срэбная, супавая мiса, срэбная салонка, талеркi,
блюда. Але здзiвiла мяне не гэта, тым больш што eсе гэтыя рэчы былi
разрозненыя, цемныя ад старасцi, там-сям трошкi змятыя. Здзiвiла мяне тое,
што гэтыя рэчы былi даeняй мясцовай работы.
Вы, вядома, ведаеце, што стагоддзi два-тры таму срэбная i залатая
пасуда на Беларусi была пераважна нямецкай работы, вывезеная з прусаe. Гэтыя
прадметы, багата аздобленыя рознымi выкрутасамi, рэльефнымi фiгуркамi святых
i анелаe, былi саладжавыя i прыгожанькiя, да таго, што хацелася ванiтаваць,
але што зробiш, гэта была мода.
А гэта было свае: нязграбныя, трошкi прысадзiстыя фiгуркi на вазе,
характэрны арнамент. I нават у жанчыны на салонцы было простае шыракаватае
тутэйшае аблiчча.
I сярод гэтага стаялi два келiхi з вяселкавага старажытнага шкла, якога
зараз на вагу золата не знойдзеш (адзiн келiх, перад ею, быe трошкi надбiты
зверху).
Як на грэх, адзiны за eвесь дзень апошнi прамень сонца прабieся e акно
Я адказаe, што, вядома, чуe, i гэтым супакоie старую. Жэстам, вартым
каралевы, яна паказала мне на крэсла (прыблiзна так у тэатрах каралевы
паказваюць на плаху няшчаснаму любоeнiку: "Вось твае месца, злашчасны!"),
папрасiла прабачэння i пакiнула мяне аднаго. Я вельмi здзiвieся змене, якая
адбылася са старой. На першым паверсе яна войкала i прычытала, размаeляла з
выразнай народнай iнтанацыяй, а перайшоeшы на другi паверх, адразу
ператварылася чорт ведае e што. Вiдаць, на першым паверсе яна была дома, а
на другiм была толькi ахмiстрыняю, толькi рэдкiм госцем i, адпаведна
пераходам, мяняла скуру. Вочы e яе былi добрыя, але памятаю, што такая
зменлiвасць мне тады вельмi не спадабалася.
Застаeшыся адзiн, я пачаe разглядаць партрэты, якiя цьмяна паблiсквалi
на сценах. Iх было больш за шэсцьдзесят, зусiм даeнiх i амаль што новых -- i
гэта было сумнае вiдовiшча.
Вось нейкi дваранiн ледзь не e кажусе -- адна з самых старых карцiн, --
твар шырокi, мужыцкi, здаровы, з густой крывею e жылых.
А вось другi, ужо e срэбнатканым каптане, шырокi бабровы каeнер падае
на плечы (хiтрая ты быe пратабестыя, хлопча!). Поруч з iм магутны, з
каменнымi плячыма i шчырым позiркам чалавек у чырвоным плашчы (ля яго галавы
шчыт з фамiльным гербам, i верхняя палова яго замазана чорнай фарбай). А
далей другiя, такiя ж моцныя, але вочы тупаватыя i масляныя, насы тупыя,
вусны жорсткiя.
А з iмi жаночыя партрэты з пакатымi плячыма, створанымi для пяшчоты. У
iх такiя твары, што заплакаe бы i кат. А напэeна, хтосьцi з гэтых жанчын i
сапраeды склаe галаву на пласе e тыя жорсткiя часы. Непрыемна думаць, што
такiя жанчыны бралi ежу з блюд рукамi, а e балдахiнах iхнiх спальняe
гняздзiлiся клапы.
Я стаe ля аднаго такога партрэта, зачараваны той дзieнай незразумелай
усмешкаю, якую так непераймальна рабiлi часам нашы старыя мастакi. Жанчына
глядзела на мяне спачувальна i загадкава.
-- Ты -- маленькi чалавек, -- як быццам казаe яе позiрк, -- што ты
зведаe у жыццi? О, каб ведаe ты, як палаюць паходнi на сценах залы для
пiроe, каб ведаe ты, якая насалода цалаваць да крывi каханкаe, дваiх звесцi
e бойцы, аднаго атруцiць, аднаго кiнуць у рукi кату, дапамагаць мужу
страляць з вежы па наступаючых ворагах, яшчэ аднаго каханка амаль звесцi e
магiлу сваiм каханнем i пасля eзяць ягоную правiну на сябе, скласцi нз
эшафоце сваю галаву з высокiм белым iлбом i складанай прычоскай.
Клянуся жыццем, так яна мне i сказала, i хоць я ненавiджу арыстакратаe,
я зразумеe перад гэтым партрэтам, якая гэта страшная штука "род", якую
пячаць ен накладае на нашчадкаe, якi цяжар старых грахоe i выраджэння
кладзецца на iхнiя плечы.
I яшчэ я зразумеe, якiя незлiчоныя дзесяцiгоддзi праляцелi над зямлею з
тых часоe, калi гэта жанчына сядзела перад жывапiсцам. Дзе яны зараз, усе
гэтыя людзi з гарачай крывею i палкiмi жаданнямi, колькi стагоддзяe
прагрукацела па iх спарахнелых касцях?
Я адчуваe, як вецер гэтых стагоддзяe праляцеe за маей спiною i eзняe
валасы на маей галаве.
I яшчэ я адчуe, што e гэтым доме стаiць холад, жахлiвы холад, якога не
выгнаць нават камiнамi, што гараць дзень i ноч.
Вялiзныя змрочныя залы з траскучым паркетам, змрок па кутах, вечная
пройма, пах пылу i мышэй i холад, такi холад, што стыне сэрца, холад,
настоены стагоддзямi, холад адзiнага маярату вялiзнага, збяднелага, амаль
вымерлага за апошнiя гады роду.
О, якi гэта быe холад! Каб пазнейшых нашых дэкадэнтаe, якiя апявалi
занядбаныя панскiя замкi, пакiнуць тут хоць бы на ноч, яны хутка запрасiлiся
б на траву, на цеплае сонейка.
Пацук смела перабег па дыяганалi залу. Мяне перасмыкнула. Я зноe
павярнуeся да партрэтаe. Але пазнейшыя партрэты былi таксама iншымi. У
мужчын нейкi галодны незадаволены выгляд, вочы, як у старых селадонаe, на
вуснах незразумелая тонкая i непрыемная з'едлiвасць. I жанчыны iншыя: вусны
занадта пажадлiвыя, позiрк манерны i жорсткi. I вiдавочна слабелi рукi: за
белай скурай як у мужчын, так i e жанчын бачны былi блакiтныя жылкi. Плечы
ставалi вузкiмi i пададзенымi наперад, хоць юрлiвасць нават мацнела e выразе
твараe.
Жыцце, якiя жорсткiя жарты робiш ты з тымi, хто стагоддзi жыe
адасоблена, а з народам меe зносiны толькi на той выпадак, каб нараджаць на
свет бастардаe.
Мне было цяжка, непрыемна глядзець на гэта. I зноe гэта пачуцце
пранiзлiвага незразумелага холаду...
Я не пачуe крокаe за спiною, як быццам той, хто падышоe, плыe у
паветры. Мне раптам проста здалося, што нехта глядзiць мне e спiну. Тады я,
прыцягнуты гэтым позiркам, павярнуeся. Жанчына стаяла за маей спiною i
пытальна глядзела на мяне, схiлieшы галаву. Я быe прыгаломшаны. Мне здалося,
нiбы той партрэт, якi толькi што размаeляe са мною, раптам ажыe i жанчына,
што стаяла тут, за маей спiной, сышла з яго.
Не ведаю нават, што мiж iмi было агульнага? Тая, на партрэце (я
паглядзеe на яго i пабачыe, што ен на месцы), была, вiдаць, высокая, добра
сфармаваная, з вялiкiм запасам жыццевых сiл, вяселая i моцная, прыгожая
самка. А гэта -- проста заморак.
I eсе ж падабенства было, тое звышпадабенства, якое прымушае нас
пазнаваць у натоeпе двух зусiм не падобных братоe: брунета i бландзiна. Не,
нават большае. У iх былi зусiм аднолькавыя валасы, нос той самай формы, той
самы разрэз рота i тыя самыя белыя роeныя зубы. I, акрамя гэтага, яшчэ тое
агульнае падабенства e выразе твару, нешта радавое, спрадвечнае.
I eсе ж такой непрыемнай асобы мне яшчэ не даводзiлася бачыць. Усе тое
самае, i eсе -- не тое. Маленькая ростам, худзенькая, танюткая, як галiнка,
з амаль неразвiтымi клубамi i eбогiмi грудзямi, з блакiтнымi жылкамi на шыi
i руках, у якiх зусiм, здавалася, не было крывi, -- яна была слабай, як
сцяблiнка палыну на мяжы.
Вельмi тонкая скура, тонкая доeгая шыя, нават прычоска нейкая
незразумела невыразная. I гэта было тым больш дзieным, што валасы былi
залацiстыя, дзiвоснай пышнасцi i прыгажосцi. Нашто быe гэты недарэчны
затрапезны кукiш на патылiцы?
Рысы твару былi выразныя, рэзка акрэсленыя, такiя правiльныя, што
згадзiлiся б як узор нават вялiкаму скульптару. I eсе ж я не думаю, каб
якi-небудзь скульптар спакусieся б ляпiць з яе Юнону: рэдка мне здаралася
бачыць такi непрыемны, варты жалю твар. Вусны дзieна перакрыeленыя, ля носа
глыбокiя ценi, колер твару шэры, чорныя бровы e нейкiм дзiвацкiм надломе,
вочы вялiзныя-вялiзныя, чорныя, але i e iх нейкi незразумелы застыглы выраз.
"Небарака, д'ябальскi непрыгожая", -- з жалем падумаe я i апусцie вочы.
Я ведаю шмат жанчын, якiя да самай труны не даравалi б мне гэтых
апушчаных вачэй, але гэтая, вiдаць, прызвычаiлася бачыць штосьцi нядобрае на
тварах усiх людзей, якiх сустракала: яна зусiм не звярнула на гэта eвагi.
Не ведаю, цi хацела яна паднесцi руку да маiх вуснаe, цi проста
працягнула яе для рукапацiскання на англiйскi манер, а можа, рука проста
здрыганулася, але я eзяe яе кволыя пальчыкi i пачцiва паднес iх да вуснаe.
Можа, я нават затрымаe iх даeжэй, чым трэба было: я ж быe павiнен трошкi
выкупiць гэты грэх апушчаных вачэй.
Калi я апусцie руку, у вачах гэтай дзяeчыны -- не, нават дзiценка --
з'явiлася нешта лiхаманкавае, балючае, дзieнае.
Яна eсе так, як раней, моeчкi паказала мне рукою на крэсла перад
камiнам. Я, аднак, не сеe, пакуль не села яна. I зноe той самы дзieны выраз
у вачах. I тут я прыпомнie, як дрыжала яе рука ля маiх вуснаe, i зразумеe,
што яна проста не eмела яе падаваць, што ей нiколi не цалавалi рукi. А
папраeдзе, чаго можна было чакаць ад гэтай выклятай Богам балотнай дзiркi
сярод лясоe?
...Калi тая самая ахмiстрыня з падцiснутымi вуснамi прынесла нам вячэру
i пакiнула нас адных, я спытаe, з кiм я размаeляю.
-- Я гаспадыня Балотных Ялiн. Надзея Яноeская.
-- Прабачце, можа, мне трэба было прадставiцца раней. Я, сам таго не
жадаючы, падмануe вашу ахмiстрыню. Я зусiм не купец...
-- Я ведаю, -- вельмi спакойна сказала яна, -- купцы не такiя, а я вас
ужо бачыла. Там, над дзвярыма, есць... высока... непрыкметныя ваeчкi, каб
глядзець. Калi да нас прыязджае хтосьцi, я адразу бачу, кожны раз. Толькi
вельмi, вельмi рэдка прыязджаюць да нас людзi. I яны баяцца. I я таксама
мала каго магу пусцiць да нас. Вы не такi, як iншыя... Рэдка e нас бываюць
вартыя даверу людзi.
Мяне непрыемна eразiла такая, мякка кажучы, адкрытасць. Што гэта? Тонкi
разлiк або наieнасць? Але колькi я нi глядзеe на гэты перакрыeлены твар, я
не мог заeважыць на iм нават водблiску нейкай задняй думкi.
Твар быe прастадушны, дзiцячы. Але найбольш пераканаe мяне голас. н
быe павольны, лянiвы, абыякавы i адначасова трапяткi i перарывiсты, як голас
начной птушкi.
-- I, да таго ж, я наогул бачыла вас... раней.
-- Дзе? -- шчыра здзiвieся я.
-- Не ведаю. Я многiх людзей бачу. Мне здаецца, што я вас бачыла e
сне... Часта... А магчыма, i не e сне. Вам не здаралася адчуваць такое... як
быццам вы жылi калiсьцi, даeно... i зараз адкрываеце, знаходзiце зноe многае
з таго, што бачылi... даeно-даeно.
Я чалавек здаровы. I я яшчэ не ведаe тады, што такое бывае часам у
знерваваных людзей, людзей з вельмi тонкiм успрыманнем. У iх неяк парушаецца
сувязь памiж першасным успрыманнем i наступнымi eяeленнямi памяцi. Падобнае
iм здаецца тоесным, яны адкрываюць у прадметах, якiя iм зусiм не знаемыя,
нешта даeно вядомае. А eсведамленне -- адвечны рэалiст -- супрацieляецца
гэтаму. Таму i атрымлiваецца, што прадмет адначасова i цалкам незнаемы, i
таемна знаемы.
Паeтараю, я не ведаe гэтага. I eсе ж нi на хвiлiну не закралася e мой
мозг думка, што гэта жанчына можа хлусiць, такой шчырасцю i абыякавасцю
веяла ад яе слоe.
-- Я вас бачыла, -- зноe паeтарыла яна. -- Але хто вы! Я не ведаю вас.
-- Мяне завуць Андрэй Беларэцкi, панi. Я вучоны-фалькларыст.
Яна зусiм не здзiвiлася. Здзiвieся я, даведаeшыся, што гэта слова ей
знаема.
-- Што ж, вельмi цiкава. А чым вы зацiкаeлены? Песнямi, прымаeкамi?
-- Легендамi, панi. Старымi мясцовымi легендамi.
Я перапудзieся не на жарт. Яна раптам выпрамiлася, як быццам яе
катавалi электрычным токам, твар збялеe, павекi закрылiся, але я згодзен быe
пабажыцца, што за iмi вочы яе закацiлiся.
Спуджаны, я падтрымаe яе галаву i паднес да вуснаe шклянку з вадою, але
яна eжо апрытомнела. I тут вочы яе заiскрылiся такiм абурэннем, такiм
невыказным дакорам, што я адчуe сябе апошнiм мярзотнiкам, хоць i не ведаe,
дзеля якой прыгоды я павiнен маeчаць пра сваю прафесiю. Я адчуe толькi, што
тут нешта звязана са старым правiлам: "У доме павешанага не размаeляюць пра
шворку".
Перарывiстым голасам яна сказала:
-- I вы... I вы таксама... Нашто вы мяне мучыце, нашто мяне eсе...
-- Гаспадыня, панi. Дальбог, я не думаe, я не ведаю... Глядзiце, вось
пасведчанне ад акадэмii, вось лiст губернатара. Я нiколi не быe тут.
Даруйце, даруйце мне, калi я вас чымсьцi балюча закрануe.
-- Нiчога, -- сказала яна. -- Нiчога, супакойцеся, пан Беларэцкi. Гэта
так... Я проста ненавiджу гэтыя цемныя стварэннi дзiкунскага розуму. Можа, i
вы калiсьцi зразумееце, што гэта такое, гэта цемнае. А я зразумела даeно.
Толькi перш нiж зразумець да канца -- я памру.
Я ведаe, недалiкатна было б распытваць далей. Я змаeчаe. I толькi
пасля, калi яна вiдавочна супакоiлася, сказаe:
-- Прабачце, калi я вас уразie, панi Яноeская. Я адразу зрабieся вам
непрыемным. Калi вы хочаце, каб я ад вас паехаe? Мне здаецца, лепей зараз.
Твар яе зноe дзiка скрывieся.
-- Ах, хiба e тым справа! Не трэба. Вы вельмi, вельмi пакрыeдзiце мяне,
калi паедзеце зараз. I да таго ж, -- голас яе задрыжаe, -- што, каб я
папрасiла, разумееце, папрасiла вас застацца тут, у гэтым доме. Хоць бы на
два-тры тыднi, да таго часу, пакуль скончацца цемныя ночы восенi.
Позiрк яе пачынаe блукаць. На вуснах з'явiлася жаласная eсмешка.
-- Пасля будзе снег... I сляды на iм. Вядома, вы рабiце, як хочаце. Але
мне было б непрыемна, каб пра апошнюю з Яноeскiх сказалi, што яна забыла
старадаeнюю гасцiннасць.
Яна так сказала "апошняя з Яноeскiх", гэтая васемнаццацiгадовая
дзяeчынка, што мне чамусьцi аж па сэрцы разанула жалем.
-- Што ж, -- працягвала яна, -- калi цiкавiцеся гэтым, брыдкiм, хiба я
магу супярэчыць. Iншыя збiраюць нават змей. Я павiнна вам сказаць, што вы
прыехалi e запаветны край. Тут прывiдаe i зданяe больш, як жывых людзей.
Сяляне, якiх трасе трасца, распавядаюць дзiвосныя i жахлiвыя гiсторыi. Яны
жывуць бульбай, галодным пушным хлебам, нiшчымнай аeсянкай i фантазiяй.
Начаваць у iхнiх хатах вам нельга, там бруд, скупчанасць i трасца. Хадзiце
па навакольных хутарах, там вам за грошы, якiя пойдуць на хлеб цi на
гарэлку, што на iмгненне сагрэе вечна халодную ад трасцы кроe, раскажуць
усе. А вечарам прыходзьце сюды. Тут вас заeседы-заeседы будзе чакаць стол, i
ложак, i агонь у камiне. Запамятайце, я гаспадыня тут, сяляне слухаюцца
мяне. Згода?
У гэты час я з упэeненасцю ведаe, што нiхто гэтага дзiценка не
слухаецца, нiхто яго не баiцца i нiхто ад яго не залежыць. Магчыма, кожнаму
другому я eсмiхнуeся б проста e вочы, але e гэтым "прыказе" было столькi
яшчэ незразумелага для мяне малення, столькi жаласнага, што я прыкрыe павекi
i сказаe:
-- Добра. Я падпарадкоeваюся жаданню паненкi.
Яна не заeважыла iранiчнай iскры e маiх вачах i нават паружавела на
хвiлiнку, вiдаць, з той прычыны, што яе паслухалi.
...Вельмi сцiплую вячэру eзялi са стала. Мы засталiся e крэслах перад
камiнам. Яноeская азiрнулася на чорныя вокны, за якiмi шумелi i церлiся аб
шыбы вялiзныя дрэвы, i сказала:
-- Пан Беларэцкi яшчэ не хоча спаць? Гэты дзieны вечар так настроie
мяне, што спаць мне расхацелася.
I вось мы сядзелi поруч i глядзелi e агонь.
-- Скажыце, -- раптам запытала яна, -- людзi паeсюль так жывуць, як у
нас?
Я са здзieленнем глянуe на яе: няeжо яна нiколi не пакiдала гэтага
дома? Яна, як быццам зразумеeшы, адказала:
-- Я не была нiдзе, акрамя гэтай раeнiны e лясах. Бацька мой, ен быe
лепшы чалавек на свеце, сам вучыe мяне, ен быe вельмi адукаваны чалавек. Я,
вядома, ведаю, якiя есць на свеце краiны, ведаю, што не паeсюль растуць нашы
ялiны, але скажыце, цi паeсюль чалавеку так сiра i холадна жыць на зямлi?
-- Многiм холадна жыць на зямлi, панi. Вiнаваты e гэтым людзi, якiя
прагнуць улады, непасiльнай, немагчымай для чалавека. Вiнаваты таксама i
грошы, з-за якiх людзi хапаюць адзiн аднаго за глотку. Але мне здаецца, што
не паeсюль так сiратлiва, як тут. Там, за лясамi, есць цеплыя лугi, кветкi,
буслы на дрэвах. Там таксама галеча i забiтасць, але там людзi неяк шукаюць
паратунку ад гэтага. Людзi прыкрашаюць хаты, жанчыны смяюцца, дзецi бегаюць.
А тут усяго гэтага мала.
-- Я здагадвалася, -- сказала яна. -- Гэты свет вабiць, але я не
патрэбная нiдзе, акрамя Балотных Ялiн. Ды i што я там буду рабiць, калi там
патрэбны грошы? Скажыце, а такiя рэчы, як каханне, як сяброeства, там
бываюць хоць часам? Цi гэта толькi e кнiгах, якiя есць у бiблiятэцы бацькi?
Я зноe нi на хвiлiну не падумаe, што гэта двухсэнсоeны жарт, хоць мае
становiшча было досыць няемкiм: сядзець у начным пакоi i размаeляць з
малазнаемай паненкай пра каханне, ды яшчэ па яе iнiцыятыве.
-- Там яно часам бывае.
-- Вось i я кажу. Не можа быць, каб людзi хлусiлi. Але тут нiчога
гэтага няма. Тут багна i змрок. Тут ваeкi... ваeкi з палаючымi вачыма. У
такiя ночы мне здаецца, што нiдзе, нiдзе на зямлi няма сонца.
Мне стала страшна, калi я пабачыe сухi чорны бляск яе вачэй, i, каб
перавесцi тэму размовы на штосьцi iншае, сказаe:
-- Няeжо вашы бацька i мацi не кахалi адзiн аднаго?
Яна загадкава eсмiхнулася:
-- У нас не кахаюць. Гэты дом цягне з людзей жыцце. I потым, хто вам
сказаe, што e мяне была мацi. Я яе не памятаю, яе не памятае нiхто e доме.
Часам мне здаецца, што я з'явiлася на свет сама.
Нягледзячы на глыбокую наieнасць гэтых слоe, я зразумеe, што гэта не
вядомая сцэна з "Дэкамерона" i тут нельга смяяцца, бо гэта жудасна. Перада
мною сядзела васемнаццацiгадовавя дзяeчына i размаeляла са мною пра тое, што
даeно павiнна была хаваць у сэрцы i што, аднак, мела для яе не большую
рэальнасць, нiж для мяне анелы на небясi.
-- Вы памыляецеся, панi, -- буркнуe я, -- каханне eсе ж даецца нам,
хоць зрэдку, на зямлi.
-- Ваeкi не могуць кахаць. I як можна кахаць, калi наперадзе смерць.
Вось яна, за акном.
Худзенькая празрыстая ручка паказала на чорныя плямы акон. I зноe
забулькацеe галасок:
-- Вашы хлуслiвыя кнiгi пiшуць, што гэта найвялiкшая таямнiца, шчасце i
святло, што чалавек, калi яно прыходзiць, а другi не кахае, забiвае сябе.
-- Так, -- адказаe я. -- Iначай не было б нi жанчын, нi мужчын.
-- Хлусiце. Людзi забiваюць не сябе, а iншых, яны выпусцiлi на зямлю
тысячы прывiдаe, зданяe. Я не веру, я нiколi не адчувала гэтага, значыць,
яго няма. Я нi да каго не хачу дакранацца -- я хачу схавацца ад кожнага. Я
нiкога не хачу, як дзieна пiшуць вашы кнiгi, "цалаваць" -- людзi кусаюцца.
Нават зараз такая размова пужае некаторых мужчын -- што ж казаць пра
тыя часы. Я не належаe да нахабных мужчын, але мне не было сорамна: яна
размаeляла пра каханне так, як iншыя жанчыны пра надвор'е. Яна не ведала,
нiчога не ведала пра гэта, яна была неразбуджаная, зусiм халодная, халодная
як лед. Яна нават не магла разумець, сорамна гэта цi не. I вочы яе адкрыта
глядзелi e мае, не прыгашаныя павекамi. Гэта не магло быць какецтвам. Гэта
быe дзiценак, нават не дзiценак, а жывы труп.
I яна глыбей захуталася e шаль i сказала:
-- На зямлi пануе смерць. Гэта я ведаю. Я не люблю, калi хлусяць пра
тое, чаго нiколi не было на зямлi.
Мы пасядзелi яшчэ. Вецер лямантаваe знадворку. Яна знiзала плячыма i
цiха сказала:
-- Жахлiвы край, жахлiвыя дрэвы, жахлiвыя ночы.
I зноe я пабачыe той самы выраз на яе твары i не зразумеe яго.
-- Скажыце, гэта вялiкiя гарады, Вiльня i Менск?
-- Даволi вялiкiя. Але Масква, Пецярбург большыя.
-- I што, там таксама людзям нядобра eночы?
-- Не, што вы. Там за вокнамi агнi, усю ноч гараць лiхтары, звiняць
конкi, там людзi смяюцца на вулiцах.
Яна задумалася.
-- Вось бачыце. А тут нiводнага агню. Вакол гэты стары парк на дзве
вярсты e кожны бок, а за iм спяць без агнеe самотныя хаты. У замку каля
пяцiдзесяцi пакояe, не лiчачы калiдораe i розных пераходаe з закуткамi. н
так даeно пабудаваны. I ен вельмi халодны, бо продкi забаранiлi рабiць у iм
печкi, толькi камiны, каб не было падобна на простых суседзяe. Камiны
палаюць удзень i eначы, але eсе адно па кутах вiльгаць i паeсюль холад. У
нас на пяцьдзесят пакояe толькi тры чалавекi. Ахмiстрыня спiць на першым
паверсе, там i вартаeнiк. Яшчэ e адным з флiгеляe, за алеяй, жывуць
вартаeнiк парку, кухарка i праля. Там добра. А e другой прыбудове дома, з
асобным уваходам, жыве яшчэ мой упраeляючы, Iгнат Берман-Гацевiч. Нашто ен
патрэбен, упраeляючы, не ведаю, але такi закон. А e доме на eвесь другi
паверх, на трыццаць пакояe, я адна. I так непрытульна, што хочацца
зацiснуцца кудысьцi e кут, захутацца з галавою, як дзiценку, у коeдру i
сядзець так. Вось зараз мне чамусьцi вельмi добра i так спакойна, як не было
eжо два гады, з таго дня, як памер бацька. I мне зараз усе роeна, есць агнi
за гэтымi вокнамi цi няма. Ведаеце, гэта вельмi добра, калi поруч есць
людзi.
Яна давяла мяне праз гадзiну да майго пакоя (яе пакой быe толькi праз
адны дзверы ад майго) i, калi я eжо адчыняe дзверы, сказала:
-- Калi вы цiкавiцеся старымi паданнямi -- пашукайце e бiблiятэцы, у
шафе для рукапiсаe. Там павiнен быць рукапiсны том паданняe, нашых сямейных
паданняe. Ну, i яшчэ такiя-сякiя дакументы.
I дадала:
-- Дзякуй вам, пан Беларэцкi.
Я не зразумеe, за што яна мне дзякавала, i, прызнаюся, нават не вельмi
думаe пра гэта, калi eвайшоe у невялiкi свой пакой без засаeкi на дзвярах i
паставie свечку на стол.
У пакоiку быe ложак, шырокi, як поле бою пад Койданавым. Над ложкам
стары балдахiн. На падлозе -- выцерты цудоeны кiлiм. Ложак, вiдаць,
засцiлалi з дапамогаю асаблiвай палкi (як дзвесце год таму), такi ен быe
вялiкi. I палка стаяла поруч. Акрамя ложка была камода, высокая канторка i
стол. Больш нiчога.
Я распрануeся i лег пад цеплую коeдру, задзьмуeшы свечку. Адразу ж за
акном выступiлi на сiнiм фоне чорныя сiлуэты дрэe, i данесся iх роeны,
наводзячы сон, шум.
I чамусьцi гэта адчуванне закiнутасцi зрабiла тое, што я выцягнуeся,
закiнуe рукi за галаву i, ледзь не засмяяeшыся ад шчасця, заснуe, як
правалieся e нейкую цемную i прыемную прорву.
Праз сон мне здалося яшчэ толькi, што нехта iшоe маленькiмi асцярожнымi
крокамi па калiдоры, але я не звярнуe на гэта eвагi, я спаe i радаваeся e
сне, што сплю.
Гэта была апошняя мая спакойная ноч у доме Яноeскiх на Балотных Ялiнах.
Навокал на многiх дзесяцiнах шумеe i хваляваeся пад асеннiм дажджом
закiнуты, глухi, чорны ад старасцi i вiльгацi парк.
Наступны дзень быe звычайным шэрым днем, якiя часта бываюць увосень на
Беларусi. Ранкам я не бачыe гаспадынi, мне сказалi, што яна дрэнна спiць
уначы i таму eстае позна. Твар ахмiстрынi, калi я сядзеe за сняданнем, быe
нейкi воцатна-кiслы i такi надзьмуты, што непрыемна было глядзець. Таму я не
затрымаeся за сталом, узяe у пакоi свой вялiзны зашарпаны сшытак, пяць
алоeкаe, накiнуe сухi плашч i, распытаeшы пра дарогу да блiжэйшага пачынка,
выйшаe з пакоя.
Мне адразу ж стала неяк лягчэй, хоць наваколле не магло пахвалiцца
весялосцю. Толькi тут, на мокрай сцежцы, я змог добра разгледзець гэты
дом-палац. Уначы ен здаeся мне меншым, бо абодва яго крылы надзейна хавалiся
e паркавым гушчары i eвесь першы паверх цалкам зарос здзiчэлым, вялiзным, як
дрэвы, бэзам. А пад бэзам раслi высокiя, вышэй за чалавека, жоeтыя вяргiнi,
мясiсты дзядоeнiк, глухая крапiва i iншая дрэнь. Высоeваe там-сям, як ва
eсiх вiльготных мясцiнах, свае лапчастыя сцяблiны падтыннiк, буялi
мядзведжая дуда, шыпшына, лiснiк. I на чорнай ад вiльгацi зямлi сярод гэгага
разнатраeя ляжалi белыя ад цвiлi, вiдаць, абламаныя ветрам, каржакаватыя
сукi дрэe.
Сляды чалавечай рукi былi вiдаць толькi перад уваходам, дзе змрочным
пурпурам гарэлi на вялiкай курцiне познiя астры.
I дом выглядаe так змрочна i холадна, што сэрца сцiснула. Быe ен
двухпавярховы, з вялiзным бельведэрам i невялiкiмi вежкамi па краях i
вызначаeся той адсутнасцю архiтэктуры, якая была тыповай для беларускiх
палацаe у тыя часы, калi нашы продкi кiнулi будаваць замкi, але яшчэ
патрабавалi ад дойлiдаe, каб яны рабiлi палацы падобнымi на гэтыя замшэлыя
старыя берлагi.
Я вырашыe iсцi e пачынак не раней, як агледзеeшы eсе тут, i пайшоe па
алеi. Чорт ведае, якi дурань вырашыe насаджаць у такiм змрочным месцы ялiны,
але гэта было зроблена, i дрэвы, якiм было нiяк не менш за сотню год,
зрабiлi мясцовасць толькi трошкi больш прыемнай, нiж славуты лес у Дантэ.
Ялiны, тоeстыя -- дваiм не абхапiць, -- падступалi да самых муроe палаца,
заглядалi лапамi e вокны, узвышалкя сiне-зяленымi конусамi над дахам.
Стаeбуры iх зацягнула сiвая барада мхоe i лiшайнiкаe, нiжнiя галiны звiсалi
да зямлi, як шатры, i алея нагадвала вузкае мiжгор'е. Толькi ля самага дома
бачны былi там-сям пахмурныя, чорныя ад дажджу, амаль голыя волаты лiпы i
адзiн каржакаваты дуб, вiдаць, запаветны, бо eзносie сваю макушу на некалькi
сажняe вышэй за самыя высокiя ялiны.
Ногi мае бясшумна ступалi па iглiцы, пасля я пачуe, што злева пацягнула
дымком, i пайшоe на пах. Хутка дрэвы расхiнулiся, толькi каб паказаць такi ж
зарослы флiгель з паваленым ганкам i забiтымi вокнамi.
"З палову вярсты будзе да палаца, -- падумаe я. -- Калi, скажам,
гаспадароe надумаюцца рэзаць -- тут не пачуюць, хоць з гарматы страляй".
Ля самых акон стаяe на дзвюх цаглiнах чыгунок, i нейкая сiвая гарбатая
жанчына памешвала e iм лыжкай. Напэeна, у флiгелi дымiлi печы, i таму
гаспадары да позняй восенi варылi ежу на свежым паветры.
I зноe зялены змрок алеi. Я вельмi доeга iшоe ею, пакуль не дабраeся да
таго месца, праз якое мы трапiлi e парк. Тут бачны былi свежыя сляды нашага
вазка, i агароджа, чыгунная, вiтая, выключна тонкай работы, была павалена,
разбiта на кавалкi i адцягнута e бакi. Праз яе вiткi прараслi даволi вялiкiя
бярозкi. А за агароджай (тут алея звяртала налева i цягнулася немаведама
куды) ляжала бурая неабсяжная раeнiна са скарлючанымi рэдкiмi дрэeцамi,
зяленымi вокнамi (у адно з iх мы, вiдаць, учора ледзь не трапiлi, i я заднiм
лiкам пахаладзеe ад жаху), рэдкiмi велiчнымi каменнямi.
Самотная варона круцiлася над гэтым гiблым месцам.
...Калi я з'явieся надвячоркам дадому з пачынка, я быe так намучаны
гэтым змрочным месцам, што ледзь узяe сябе e рукi. Мне пачынала здавацца,
што гэта назаeседы, гэтыя бурыя раeнiны, дрыгва, напаeжывыя ад трасцы людзi,
вымiраючы ад старасцi парк -- уся гэта безнадзейная i eсе ж родная зямля,
над якою eдзень хмары, а eначы свецiць воeчае сонца або лье бясконцая злiва.
Надзея Яноeская чакала мяне e тым самым пакоi, i зноe былi той самы
дзieны выраз на яе перакрыeленым твары i тая самая няeважлiвасць да
вопраткi. Толькi на стале, дзе стаяe познi абед, былi змены.
Абед быe вельмi сцiплы i не каштаваe гаспадынi анi шэлега, бо eсе
стравы былi з вясковых прадуктаe. Толькi на сярэдзiне стала стаяла бутэлька
вiна, ды i тое, вiдаць, было свае, са сваiх сутарэнняe. Але eсе iншае было
проста феерверкам фарбаe i форм. Пасярэдзiне стаяла срэбная ваза для кветак,
i e ей дзве жоeтыя галiнкi клена, поруч з ею, але, вiдаць, з другога
сервiза, вялiкая, таксама срэбная, супавая мiса, срэбная салонка, талеркi,
блюда. Але здзiвiла мяне не гэта, тым больш што eсе гэтыя рэчы былi
разрозненыя, цемныя ад старасцi, там-сям трошкi змятыя. Здзiвiла мяне тое,
што гэтыя рэчы былi даeняй мясцовай работы.
Вы, вядома, ведаеце, што стагоддзi два-тры таму срэбная i залатая
пасуда на Беларусi была пераважна нямецкай работы, вывезеная з прусаe. Гэтыя
прадметы, багата аздобленыя рознымi выкрутасамi, рэльефнымi фiгуркамi святых
i анелаe, былi саладжавыя i прыгожанькiя, да таго, што хацелася ванiтаваць,
але што зробiш, гэта была мода.
А гэта было свае: нязграбныя, трошкi прысадзiстыя фiгуркi на вазе,
характэрны арнамент. I нават у жанчыны на салонцы было простае шыракаватае
тутэйшае аблiчча.
I сярод гэтага стаялi два келiхi з вяселкавага старажытнага шкла, якога
зараз на вагу золата не знойдзеш (адзiн келiх, перад ею, быe трошкi надбiты
зверху).
Як на грэх, адзiны за eвесь дзень апошнi прамень сонца прабieся e акно