жарты, прымаeкi так i сыпалiся з яго языка, пакуль ен праходзie ад дзвярэй
да верхняй залы. Прызнаюся, ен адразу вельмi падкупie мяне гэтым. н быe
такi каларытны, што я не адразу заeважыe яго спадарожнiка, хоць ен таксама
быe варты eвагi. Уявiце сабе маладога чалавека, высокага, вельмi добра
складзенага, апранутага па апошняй модзе, рэдкай у гэтай глушы. н быe бы
зусiм прыгожы, каб не надзвычайная бледнасць твару, хударлявага, з
праваленымi шчокамi, i каб не выраз нейкай невытлумачальнай зласлiвасцi,
якая не сыходзiла з яго вуснаe. Найбольш вартымi eвагi на гэтым жоeчным
прыгожым твары былi вялiкiя чорныя вочы з вадкiм бляскам, але такiя
безжыццевыя, што рабiлася нiякава. Напэeна, менавiта такiя былi e Лазара,
калi ен уваскрэснуe, але захаваe у вачах успамiны.
Мiж тым волат дайшоe да лекая, якi, падслепаваты i глухi, не заeважыe
гасцей, i раптоeна таргануe яго за плячо. Той драмаe на нагах, але тут
раптам усхапieся, i, разгледзеeшы гасцей, заeсмiхаeся на поeны рот, i
гаркнуe:
-- Вельмiшаноeны пан-айцец Грынь Дубатоeк! Пан Алесь Варона!
-- Вечар добры, панове, -- заракатаe Дубатоeк. -- Што гэта вы сумныя,
як мышы пад шапкай? Нiчога, мы зараз вас узвесялiм. Бачыш, Варона, паненкi
якiя! Зарана я, браце, нарадзieся. У-ух, прыгажунечкi-красулечкi!
н прайшоe праз натоeп (Варона спынieся ля нейкай паненкi) i наблiзieся
да Надзеi Яноeскай. Вочы яго сталi маленькiмi i запраменiлiся смехам.
-- Дзень-вечар добры, донечка! -- I гучна цмокнуe яе e лоб, як стрэлie.
Пасля адступie. -- А якая ж ты e мяне стала зграбная, прыгожая! Ляжаць усей
Беларусi ля тваiх ножак. I няхай на мне на тым свеце Люцыпар смалу возiць,
калi я, стары грахаводнiк, праз месяц не буду пiць на тваiм вяселлi гарэлку
з твайго туфлiка. Толькi нешта вочкi сумненькiя. Нiчога, зараз развесялю.
I ен з чароeнай мядзведжай грацыяй крутануeся на абцасах.
-- Антон, душа цемная! Грышка, Пятрусь! Халера вас там схапiла, цi што?
З'явiлiся Антон, Грышка i Пятрусь, згiнаючыся пад цяжарам нейкiх
вялiзных пакункаe.
-- Ну, разявакi-салапякi, кладзiце eсе да ног гаспадынi. Разгортвай!
Э-э, пэцкаль, у цябе што, рукi са... спiны растуць. Трымай, донька.
Перад Яноeскай ляжаe на падлозе вялiзны пушысты кiлiм.
-- Трымай, доня. Дзедаeскi яшчэ, але зусiм неeжываны. Пакладзеш у
спальнi. У цябе там дзьме, а ногi ва eсiх Яноeскiх былi нямоцныя. Будзе табе
цепла. Дарэмна ты eсе ж, Надзейка, да мяне не пераехала два гады таму.
Умаляe яе -- не згадзiлася. Ну, добра, зараз позна eжо, вялiкая стала. I мне
лягчэй будзе, хай яго да д'ябла, гэтае апякунства.
-- Прабачце, дзядзечка, -- цiха сказала Яноeская, кранутая eвагай
апекуна. -- Вы ведаеце, я хацела быць тут, дзе бацька... бацька.
-- Ну-ну-ну, -- няeмела сказаe Дубатоeк. -- Пакiнь. Я i сам да цябе
амаль не ездзie, ведаe, што будзеш хвалявацца. Сябры мы былi з Раманам.
Нiчога, донька, мы, вядома, людзi зямныя, хварэем на абжорства, п'яныя, але
ж Бог павiнен разбiрацца e душах. А калi ен разбiраецца, дык Раман хоць
мiнаe часцей царкву, а не карчму, даeно eжо на небе анелаe слухае ды
глядзiць у вочы сваей небарацы жонцы, а маей стрыечнай сястры. Бог -- ен
таксама не дурань. Галоeнае -- сумленне, а дзiрка e роце, куды чарка
просiцца, апошняя справа. I глядзяць яны з неба на цябе, i не шкадуе мацi,
што смерцю сваей дала табе жыцце: бач, якая ты каралеeна стала. Хутка i
замуж, з рук апекуна на ласкавыя ды моцныя рукi мужа. Думаеш?
-- Раней не думала, цяпер не ведаю, -- раптам сказала панi Яноeская.
-- Ну-ну, -- пасур'езнеe Дубатоeк. -- Але... абы чалавек добры. Не
спяшайся вельмi. А зараз трымай яшчэ. Вось тут стары наш убор, сапраeдны, не
якая-небудзь падробка. Пасля пойдзеш пераапранешся перад танцамi. Няма чаго
гэту сучасную свiрапяцiцу насiць.
-- н наeрад цi падыдзе, сапсуе выгляд, -- лiслiва пад'ехала нейкая
дробная шляхцянка.
-- А ты маeчы, каханая. Я ведаю, што раблю, -- буркнуe Дубатоeк. -- Ну,
Надзейка, i нарэшце вось яшчэ апошняе. Доeга я думаe, цi падараваць гэта,
але карыстацца чужым дабром не прывык. Гэта твае, а сярод гэтых тваiх
партрэтаe няма аднаго. Не павiнен шэраг продкаe перарывацца. Ты сама ведаеш,
бо ты старажытнейшага амаль ва eсей губернi роду.
На падлозе, вызвалены ад легкай белай тканi, стаяe вельмi стары партрэт
такой незвычайнай, вiдаць, iтальянскай работы, якой амаль не знойдзеш у
беларускай iканаграфii пачатку ХVII стагоддзя. Не было пляскатай сцяны за
спiною, не вiсеe на ей герб. Было акно, адчыненае на вячэрнiя балоты, быe
змрочны дзень над iмi, i быe мужчына, якi сядзеe спiною да eсяго гэтага.
Няпэeнае блакiтна-шэрае святло лiлося на яго хударлявы твар, на моцна
сплеценыя пальцы рук, на чорную з золатам вопратку.
I твар гэтага мужчыны быe жывейшы, нiж у жывога, i такi дзieны, жорсткi
i змрочны, што можна было спалохацца. Ценi ляглi e вачанiцах, i здавалася,
нават жылка калацiлася на павеках. I e iм было радавое падабенства з тварам
гаспадынi, але eсе тое, што было e Яноeскай прыемна i люба, тут было агiдна.
Вераломства, розум, хваравiтая вар'яцiнка чыталiся e гэтым ганарлiвым роце,
уладнасць да закасцянеласцi, непамяркоeнасць да фанатызму, жорсткасць да
садызму. Я зрабie два крокi eбок -- вялiзныя, усе да дна разумеючыя e тваей
душы вочы пасунулiся за мною i зноe глядзелi мне e твар. Нехта eздыхнуe.
-- Раман Стары, -- прыглушана адказаe Дубатоeк, але я сам зразумеe ужо,
хто гэта такi, так правiльна я яго eявie па словах легенды. Я здагадваeся,
што гэта вiноeнiк радавога праклену яшчэ i таму, што твар гаспадынi няeлоeна
збялеe i яна ледзь прыкметна хiснулася.
Невядома, чым скончылася б гэтая нямая сцэна, але тут нехта моeчкi i
непачцiва штурхнуe мяне e грудзi. Я пахiснуeся. Гэта Варона прабieся праз
натоeп i, iмкнучыся прайсцi да гаспадынi, адштурхнуe мяне. н спакойна iшоe
далей, не папрасieшы прабачэння, нават не павярнуeшыся e мой бок, быццам на
маiм месцы стаяe нежывы прадмет.
Я паходзie са звычайных iнтэлiгентаe, якiя выслужвалi з пакалення e
пакаленне асабiстае шляхецтва, былi вучонымi, iнжынерамi -- плебеямi з
пункту гледжання гэтага пыхатага шляхцюка, у якога продак быe даездчыкам у
багатага магната-забойцы. Мне часта даводзiлася абараняць сваю годнасць
перад такiмi, i зараз увесь мой "плебейскi" гонар устаe на дыбкi.
-- Пане, -- голасна сказаe я. -- Вы лiчыце, што гэта годна сапраeднага
дваранiна -- штурхнуць чалавека i не папрасiць у яго прабачэння?
н павярнуeся:
-- Вы мне гэта?
-- Вам, -- спакойна адказаe я. -- Сапраeдны шляхцiц -- гэта джэнтльмен.
н падышоe да мяне i з цiкаeнасцю пачаe разглядаць.
-- Гм, -- спакойна сказаe ен. -- Хто ж гэта будзе вучыць шляхцiца
правiлам далiкатнасцi?
-- Не ведаю, -- спакойна i з'едлiва адазваeся я. -- Ва eсякiм разе, не
вы. Неадукаваны ксендз не павiнен вучыць iншых лацiне.
Я праз яго плячо бачыe твар Надзеi Яноeскай i з радасцю заeважыe, што
наша сварка адцягнула яе eвагу ад партрэта. Фарба з'явiлася на яе аблiччы, а
e вачах штосьцi падобнае на трывогу i жах.
-- Выбiрайце выразы, -- працадзie Варона.
-- Чаму? I, галоeнае, з кiм? Далiкатны чалавек ведае, што e кампанii
ветлiвых трэба быць ветлiвым, а e кампанii грубiянаe вышэйшая далiкатнасць
-- плацiць iм той самай манетай.
Вiдаць, Варона не звык атрымлiваць адпор ва eсей ваколiцы. Я ведаe
такiх ганарыстых iндыкоe. н здзiвieся, але пасля павярнуeся, кiнуe позiрк
на гаспадыню, зноe павярнуeся да мяне, i e вачах яго плесканулася каламутная
ярасць.
-- А вы ведаеце, з кiм размаeляеце?
-- З кiм? З Панам Богам?
Я пабачыe, як поруч з гаспадыняй з'явieся зацiкаeлены твар Дубатоeка.
Варона пачынаe кiпець.
-- Вы размаeляеце са мною, з чалавекам, якi звык драць за вушы розных
парвеню.
-- А вы не спыталi, можа, нейкiя там парвеню часам могуць самi надраць
вушы? I не падыходзьце, iначай, папярэджваю вас, нiводзiн шляхцiц не атрымае
такой абразы дзеяннем, як вы ад мяне.
-- Хамская бойка на кулакi! -- выбухнуe ен.
-- Што зробiш? -- халодна заeважыe я. -- Мне здаралася сустракаць
дваран, на якiх iншае не дзейнiчала. Яны не былi хамамi, iхнiя продкi былi
заслужанымi псарамi, даездчыкамi, альфонсамi ва eдовых магнатак.
Я перахапie яго руку i трымаe ля яго бока як абцугамi.
-- Ну...
-- Ах ты! -- працадзie ен.
-- Панове, панове, супакойцеся! -- з невымоeнай трывогай выкрыкнула
Яноeская. -- Пан Беларэцкi, не трэба, не трэба! Пан Варона, саромцеся!
Твар яе быe такi благальны.
Вiдаць, i Дубатоeк зразумеe, што час умяшацца. н падышоe, стаe мiж нас
i паклаe на плячо Вароны цяжкую руку. Твар яго налieся крывей.
-- Шчанюк! -- выкрыкнуe ен. -- I гэта беларус, гэта жыхар яноeскага
наваколля, гэта шляхцiц?! Так абразiць госця! Сорам маей сiвiзне. Ты што, не
бачыш, з кiм завеeся? Гэта табе не нашы блазны з курынымi душонкамi, гэта не
кураня, гэта -- мужчына. I ен табе хутка абарве вусы. Вы дваранiн, судар?
-- Дваранiн.
-- Ну, вось бачыш, пан шляхцiц. Калi табе трэба будзе з iм паразмаeляць
-- вы знойдзеце агульную мову. Гэта шляхцiц, i добры шляхцiц, хоць бы i
продкам у сябры -- не раeня сучасным смаркачам. Прасi прабачэння e
гаспадынi. Чуеш?
Варону як падмянiлi. н прамармытаe нейкiя словы i адышоe з Дубатоeкам
убок. Я застаeся з гаспадыняй.
-- Божа мой, пане Андрэй, я так спалохалася за вас. Не варта вам,
такому добраму чалавеку, заводзiцца з iм.
Я eзвеe вочы. Дубатоeк стаяe убаку i з цiкавасцю пераводзie позiрк з
мяне на панi Яноeскую.
-- Надзея Раманаeна, -- з нечаканай цеплынею сказаe я. -- Я вельмi вам
удзячны, вы вельмi добры i шчыры чалавек, i вашу турботу за мяне, вашу
прыязь я запамятаю надоeга. Што зробiш, мая гордасць -- мае адзiнае, я не
даю нiкому наступiць сабе на нагу.
-- Вось бачыце, -- апусцiла яна вочы. -- Вы зусiм не такi. Многiя з
гэтых радавiтых людзей паступiлiся б. Вiдаць, сапраeдны шляхцiц тут -- вы, а
яны толькi прыкiдваюцца... Але запамятайце, я вельмi баюся за вас. Гэта
небяспечны чалавек, чалавек з жахлiвай рэпутацыяй.
-- Ведаю, -- жартаeлiва адказаe я. -- Гэта тутэйшы "зубр", помесь
Наздрова...
-- Не жартуйце. Гэта вядомы e нас скандалiст i брэцер. На яго сумленнi
сем забiтых на дуэлi... I, магчыма, гэта горш для вас, што я стаю поруч з
вамi. Разумееце?
Мне зусiм не падабаeся гэты маленькi гномiк жаночага полу з вялiкiмi
сумнымi вачыма, я не цiкавieся, якiя адносiны iснавалi памiж iм i Варонай,
быe Варона eздыхальнiкам або адрынутым паклоннiкам, але за дабро плацяць
уважлiвасцю. Яна была такая мiлая e сваей турбоце за мяне, што я (баюся, што
вочы e мяне былi сапраeды больш мяккiмi, нiж трэба) узяe яе ручку i паднес
да вуснаe.
-- Дзякую, панi гаспадыня.
Яна не eзяла рукi, i яе празрыстыя нежывыя пальчыкi ледзь устрапянулiся
пад маiмi вуснамi. Словам, усе гэта надта нагадвала сентыментальны i трохi
бульварны раман з жыцця вялiкага свету.
Аркестра iнвалiдаe зайграла вальс "Мiньен", i адразу iлюзiя "вялiкага
свету" знiкла. Аркестры адпавядалi eборы, уборам адпавядалi танцы. Цымбалы,
дуда, нешта падобнае да тамбурына, стары гудок i чатыры скрыпкi. Сярод
скрыпачоe быe адзiн цыган i адзiн яeрэй, скрыпка якога eвесь час намагалася
замест вядомых мелодый iграць надта сумнае, а калi збiвалася на весялосць,
то eсе выйгравала нешта падобнае на "Сямера на скрыпцы". I танцы, якiя даeно
выйшлi з моды паeсюль: "Шаконь", "Па-дэ-дэ", нават "Лябедзiк" -- гэта
манерная беларуская пародыя на менуэт. Добра яшчэ, што я eсе гэта eмеe
танцаваць, бо любie народныя i старадаeнiя танцы.
-- Дазвольце запрасiць вас, панi Надзея, на вальс.
Яна павагалася трохi, нясмела прыeзняла на мяне пушыстыя вейкi.
-- Калiсьцi мяне вучылi. Напэeна, я забылася. Але...
I яна паклала руку, паклала неяк няeпэeнена, няемка, нiжэй майго пляча.
Я спачатку думаe, што мы будзем пасмешышчам для eсяе залы, але хутка
супакоieся. Я нiколi не бачыe большай легкасцi e танцах, нiж у гэтай
дзяeчыны. Яна не танцавала, яна летала e паветры, i я амаль нес яе над
падлогай. I легка было, бо e ей, як мне здавалася, не было больш за 125
фунтаe. Прыблiзна на сярэдзiне танца я заeважыe, як твар яе, да таго
засяроджаны i няпэeны, стаe раптам простым i вельмi мiлым. Вочы заiскрылiся,
нiжняя губка трошкi выдалася наперад.
Пасля танцавалi яшчэ. Яна дзieна пажвавела, паружавела i такое ззянне
маладосцi, ап'янення, радасцi з'явiлася на яе твары, што мне стала цепла на
сэрцы.
"Вось я, -- як быццам казала яе душа праз вочы, вялiкiя, чорныя i
блiскучыя, -- вось яна я. Вы думалi, што мяне няма, а я тут, а я тут. Хоць у
адзiн гэты кароткi вечар я паказалася вам, i вы здзiвiлiся. Вы лiчылi мяне
нежывой, бледнай, бяскроeнай, як парастак вяргiнi e падполлi, але вы вынеслi
мяне на свет, я так вам усiм удзячна, вы такiя добрыя. Бачыце, i жывая
зелень з'явiлася e маей сцяблiне, i хутка, калi будзе прыпякаць сонейка, я
пакажу eсяму свету цудоeную ружовую кветку сваю. Толькi не трэба, не трэба
мяне адносiць зноe у падпол".
Незвычайны быe выраз радасцi i адчування паeнацэннасцi e яе вачах. Я
таксама захапieся iм, i вочы мае, напэeна, таксама заблiшчалi. Толькi краем
вока бачыe я навакольнае.
I раптам ваверка зноe схавалася e дупло, радасць знiкла з яе вачэй, i
той самы жах пасялieся за веямi: Варона даваe указаннi двум лекаям, якiя
вешалi над камiнам партрэт Рамана Старога.
Музыка змоeкла. Да нас наблiжаeся Дубатоeк, чырвоны i вяселы.
-- Надзеечка, прыгажунька ты мая. Дазвольце старому хрэну лапэтку.
н цяжка eпаe на калена i, смеючыся, пацалаваe яе руку.
А яшчэ праз хвiлiну казаe зусiм iншым тонам:
-- Правiла яноeскага наваколля такое, што трэба агаласiць апякунскую
справаздачу адразу, як толькi апякаемай споeнiцца васемнаццаць год, гадзiна
e гадзiну.
н выцягнуe з кiшэнi вялiзную срэбную з сiняй эмаллю цыбулiну
гадзiннiка i, зрабieшыся афiцыйным i падцягнутым, агаласie:
-- Сем гадзiн. Мы iдзем агалошваць справаздачу. Пайду я, а за другога
апекуна, пана Калатэчу-Казлоeскага, якi жыве e губернi i па хваробе не мог
прыехаць, пойдуць па даверу пан Сава-Стахоeскi i пан Алесь Варона. Патрэбен
яшчэ нехта са староннiх. Ну... (вочы яго дапытлiва затрымалiся на маей
асобе), ну, хоць вы. Вы яшчэ чалавек малады, жыць будзеце доeга i зможаце
потым засведчыць, што eсе тут рабiлася шчыра, па старых звычаях i сумленню
чалавечаму. Панi Яноeская -- з намi.
Наша нарада адбывалася нядоeга. Спачатку прачыталi вопiс маемасцi,
рухомай i нерухомай, якая засталася па тэстаменту ад бацькi. Выявiлася, што
гэта галоeным чынам палац з абсталяваннем i парк, маярат, з якога нiводная
рэч не павiнна знiкнуць i якi павiнен "у велькшай славе падтрымлiваць гонар
роду".
"Добры гонар, -- падумаe я. -- Гонар здохнуць з голаду e багатым доме".
Дубатоeк давеe, што нерухомая маемасць збераглася непарушна.
Пасля выявiлася, што па субстытуцыi старэйшай i адзiнай наследнiцай
з'яeляецца панi Надзея Яноeская.
Перайшлi да прыбыткаe. Дубатоeк паведамie, што невялiчкi капiтал,
змешчаны Раманам Яноeскiм у дзвюх банкiрскiх канторах пад восем працэнтаe
без права чапаць асноeны капiтал, дае зараз ад ста пяцiдзесяцi да ста
сямiдзесяцi рублеe штомесячна. Гэты прыбытак нават павялiчыeся дбаннем
апекуна, мала гэтага, атрымалася прыбаeка да асноeнага капiталу e дзвесце
восемдзесят пяць рублеe, якiя, пры жаданнi, могуць пайсцi на пасаг
спадчыннiцы.
Усе пакруцiлi галовамi. Прыбыткi былi мiзэрнымi, асаблiва пры
неабходнасцi падтрымлiваць парадак.
-- А як плацiць слугам? -- спытаe я.
-- Iм выдзелена e тэстаменце частка спадчыны, бо яны -- неад'емная
частка маярату.
-- Я прасie бы пана Дубатоeка растлумачыць мне, як справа з
заарандаванай зямлею пры маентку Балотныя Ялiны? -- спытаe Сава-Стахоeскi,
маленькi хударлявы чалавечак з такiмi вострымi каленямi, што яны, здавалася,
вось-вось прарэжуць яго светлыя штонiкi. н, вiдаць заeжды трохi пiкiраваeся
з Дубатоeкам i даe яму зараз нейкае з'едлiвае пытанне. Але той не знiякавеe.
н выцягнуe вялiкiя срэбныя акуляры, хустку, якую расклаe на каленях, пасля
ключ i толькi пасля гэтага клапцiк паперы. Акуляры ен, аднак, не надзеe i
пачаe чытаць:
-- "У прадзеда панi Яноeскай было дзесяць тысяч дзесяцiн добрай ворнай
зямлi, не лiчачы лесу". У панi Яноeскай, як гэта вам, напэeна, вядома,
шаноeны пан Стахоeскi, 50 дзесяцiн ворнай зямлi, значна спустошанай. У яе
таксама есць парк, якi не дае нi шэлега, i пушча, якая практычна таксама
маярат, бо гэта запаветны лес. Скажам прама, мы маглi б паступiцца гэтым
правiлам, але, па-першае, доступ у гэту пушчу для дрывасекаe немагчымы па
прычыне навакольнай дрыгвы. А па-другое, цi разумна гэта? У Яноeскай могуць
быць дзецi. Што рабiць iм на 50 дзесяцiнах беднай зямлi? Тады род зусiм
занепадзе. Вядома, панi зараз дарослая, яна сама можа...
-- Я згодна з вамi, дзядзька, -- саромеючыся да слез, сказала Надзея
Раманаeна. -- Няхай пушча стаiць. Я рада, што да яе толькi сцежкi, i то e
сухмень. Шкода зводзiць такi лес. Пушчы -- гэта божыя сады.
-- Дык вось, -- казаe далей апякун, -- акрамя гэтага, панi належыць
амаль усе яноeскае наваколле, але гэта дрыгва, тарфяныя балоты i пустэчы, на
якiх не расце нiчога, акрамя верасу. На гэтай зямлi не жывуць колькi сягае e
гады памяць чалавечая. Значыцца, возьмем толькi 50 дзесяцiн, якiя здаюцца e
арэнду за другi сноп. Зямля няeгноеная, вырошчваюць на ей толькi жыта, i
гэта дае трыццаць, сама больш сорак пудоe з дзеснцiны. Кошт жыта -- 50
капеек пуд, значыцца -- дзесяцiна дае даход у дзесяць рублеe на год, i,
значыцца, з усей зямлi 500 рублеe у год. Вось i eсе. Гэтыя грошы не
затрымлiваюцца, можаце мяне праверыць, пан Стахоeскi.
Я пахiтаe галавою. Гаспадыня вялiкага маентка атрымлiвала трохi больш
двухсот рублеe прыбытку e месяц. А сярэднi чыноeнiк атрымлiваe 125 рублеe. У
Яноeскай было дзе жыць i было што есцi, але гэта была непрыхаваная галеча,
галеча без прасвятлення. Я, галяк, вучоны i журналiст, аeтар чатырох кнiг,
меe рублеe чатырыста e месяц. I мне не трэба было рамантаваць гэтую прорву
-- палац, рабiць падарункi слугам, трымаць у адносным парадку парк. Я быe
поруч з ею Крэз.
Мне было шкада яе, гэтага дзiценка, на плечы якога eпаe такi непасiльны
цяжар.
-- Вы вельмi небагаты чалавек, -- сумна сказаe Дубатоeк. -- На руках у
вас, уласна кажучы, застаюцца пасля eсiх выдаткаe капейкi.
I ен кiнуe позiрк у мой бок, вельмi выразны i шматзначны позiрк, але
мой твар не выразie нiчога. Ды i сапраeды, якое гэта мела дачыненне да мяне?
Дакументы перадалi новай гаспадынi. Дубатоeк абяцаe даць загады
Берману, пасля пацалаваe Яноeскую e лоб i выйшаe. Мы eсе таксама выйшлi e
залу, дзе публiка паспела eжо замарыцца ад танцаe.
Дубатоeк адразу зноe выклiкаe выбух запалу, уздыму i весялосцi. Я не
eмеe скакаць нейкага мясцовага танца, i таму Яноeскую адразу памчаe Варона.
Пасля яна кудысьцi знiкла. Я глядзеe на танцы, калi раптам адчуe нечы
позiрк. Непадалек ад мяне стаяe танклявы, але, вiдаць, моцны малады чалавек,
белавалосы, з вельмi прыемным i шчырым тварам, апрануты сцiпла, але з
падкрэсленай акуратнасцю.
Я не бачыe, адкуль ен з'явieся, але ен адразу спадабаeся мне,
спадабалася нават мяккая аскетычнасць у прыгожым вялiкiм роце i разумных
карых вачах. Я eсмiхнуeся яму, i ен, як быццам толькi i чакаe гэтага,
падышоe да мяне вялiкiмi i плаeнымi крокамi, працягнуe мне руку:
-- Прабачце, я без цырымонiй, Андрэй Свецiловiч. Даeно жадаe
пазнаемiцца з вамi. Я студэнт... былы студэнт Кiеeскага eнiверсiтэта. Зараз
мяне выключылi... за eдзел у студэнцкiх хваляваннях.
Я таксама адрэкамендаваeся. н усмiхнуeся шырокай белазубай усмешкаю,
такой яснай i добрай, што твар адразу зрабieся гожым:
-- Я ведаю, я чытаe вашы зборнiкi. Не палiчыце за камплiмент, я,
наогул, не аматар гэтага, але вы мне сталi пасля iх вельмi сiмпатычным. Вы
займаецеся такой карыснай i патрэбнай справай i добра разумееце свае задачы.
Я мяркую па вашых прадмовах.
Мы разгаварылiся i разам адышлi да акна e дальнiм кутку залы. Я спытаe,
як ен трапie да Балотных Ялiн. н засмяяeся:
-- Я далекi сваяк Надзеi Раманаeны. Вельмi далекi. Уласна кажучы, ад
усяго кораня Яноeскiх зараз засталiся на зямлi толькi яна ды я, па жаночай
лiнii. Здаецца, такая-сякая кропля крывi гэтых былых дэйноeскiх князькоe
цячэ яшчэ i e жылах Гарабурды, але яго сваяцтва, як i сваяцтва
Грыцкевiчавых, не даказаe бы нiводны знаeца геральдыкi... Гэта проста
радавое паданне. А сапраeдная Яноeская толькi адна яна.
Твар яго памякчэe, стаe задумлiвым.
-- I наогул, усе гэта глупства. Усе гэтыя геральдычныя казусы, князькi,
магнацкiя маяраты. Каб была мая воля, я б выпусцie з жылаe магнацкую сваю
кроe. Гэта толькi прычына для вялiкiх пакут сумлення. Мне здаецца, гэта i e
Надзеi Раманаeны так.
-- А мне сказалi, што Надзея Раманаeна адзiная з Яноeскiх.
-- Вядома, так. Я вельмi далекi сваяк, i да таго ж мяне лiчылi
памершым. Я не наведваeся e Балотныя Ялiны пяць год, а зараз мне дваццаць
тры. Бацька адаслаe мяне адсюль, бо я e васемнаццаць год памiраe ад кахання
да трынаццацiгадовай дзяeчыны. Уласна кажучы, гэта нiчога, варта было
пачакаць два гады, але бацька верыe у старажытную сiлу праклену.
-- Ну i як, дапамагла вам высылка? -- спытаe я.
-- Анi на шэлег. Мала таго, дзвюх сустрэч было дастаткова, каб я адчуe,
што старое абажанне перарасло e каханне.
-- I як глядзiць на гэта Надзея Раманаeна?
н пачырванеe так, што e яго нават слезы навярнулiся на вочы.
-- О!.. Вы здагадалiся! Я вельмi прашу вас маeчаць пра гэта! Справа e
тым, што я не ведаю яшчэ. Ды гэта не так важлiва, паверце... паверце мне.
Мне гэта не важлiва. Мне проста добра з ею, i нават калi яна будзе
раeнадушнай да мяне, мне, паверце, будзе таксама шчасна i хораша жыць на
зямлi: яна ж будзе iснаваць на ей таксама. Яна незвычайны чалавек. Вакол яе
такое бруднае свiнства, непрыхаванае рабства, а яна такая чыстая i добрая.
Я eсмiхнуeся ад раптоeнага замiлавання да гэтага хлапчука з добрым i
ясным тварам, а ен, вiдаць, палiчыe усмешку за кпiн.
-- Ну вось, вы eсмiхаецеся таксама, як нябожчык бацька, як дзядзька
Дубатоeк. Сорамна вам...
-- Я i не думаю смяяцца, пан Андрэй. Мне проста добра чуць ад вас такiя
словы. Вы чысты i харошы чалавек. Толькi не трэба вам камусьцi яшчэ казаць
пра гэта. Вось вы тут вымавiлi iмя Дубатоeка.
-- Дзякуй вам за добрае слова. Але няeжо вы думалi, што я камусьцi
казаe пра гэта, што я такi нягоднiк? Вы ж здагадалiся. I дзядзька Дубатоeк
таксама чамусьцi здагадаeся.
-- Добра, што здагадаeся Дубатоeк, а не Алесь Варона, -- сказаe я. --
Iначай справа скончылася б дрэнна для кагосьцi з вас. Дубатоeк -- гэта
нiчога. н апякун, яму цiкава, каб Надзея Раманаeна знайшла добрага мужа. I
ен, мне здаецца, добры чалавек, нiкому не скажа, як i я. Але вам трэба
наогул маeчаць пра гэта.
-- Гэта праeда, -- вiнавата сказаe ен. -- Я i не падумаe, што нават
маленькi намек шкодны для гаспадынi. I праeда ваша, якi добры, шчыры чалавек
Дубатоeк! Сапраeдны стары пан-рубака, просты i патрыярхальны! I такi шчыры,
такi вяселы! I так ен любiць людзей i нiкому пе перашкаджае жыць! А мова
ягоная?! Я як пачуe, дык мяне быццам па сэрцы цеплай рукой нехта гладзiць.
Ах, якi добры, добры чалавек!
Нават вочы яго eвiльготнiлiся, так ен любie Дубатоeка. I я таксама быe
шмат у чым з iм згодзен.
-- Вы ведаеце зараз, пан Беларэцкi, а больш не будзе ведаць нiхто. Я
разумею, я не буду кампраметаваць яе. I наогул я буду маeчаць. Вось вы
танцуеце з ей, а мне радасна. Размаeляе яна з iншым -- мне радасна. Хай
толькi ей будзе шчасце. Але я вам шчыра кажу. -- Голас яго eзмацнеe, а твар
стаe як у юнака Давiда, якi выходзiць на бой з Галiяфам. -- Калi я буду за
трыдзевяць краiн i сэрцам пачую, што яе нехта збiраецца крыeдзiць, я прылячу
адтуль i, хоць бы гэта быe сам Бог, разаб'ю яму галаву, кусаць буду, бiцца
да апошняга, каб пасля толькi прыпаeзцi да яе ног i здохнуць там. Паверце
мне. Здалек -- i заeжды з ею.
Гледзячы на яго твар, я разумеe, чаму баяцца eладу маючыя такiх вось
стройных, чыстых i сумленных юнакоe. У iх, вядома, шырокiя вочы, дзiцячая
eсмешка, юнацкiя слабыя рукi, шыя ганарлiвая i стройная, белая, як
мармуровая, як быццам назнарок створана для сякеры ката, але e iх яшчэ i
непрымiручасць, сумленне да канца нават у дробязях, няeменне лiчыцца з
перавагаю чужой грубай сiлы i фанатычная вернасць праeдзе. У жыццi яны
нявопытныя, даверлiвыя дзецi да сiвых валос, у служэннi праeдзе -- горкiя,
iранiчныя, адданыя да канца, мудрыя i нязломныя. А дрэнь баiцца такiх нават
тады, калi яны яшчэ не пачыналi дзейнiчаць, i, кiруючыся iнстынктам,
уласцiвым поганi, цкуе iх заeседы. Дрэнь ведае, што яны -- самая найвялiкшая
небяспека для яе iснавання.
Я зразумеe, што дай такому e рукi пiсталет, i ен, усе з той самай
шчырай белазубай усмешкаю, падыдзе да тырана, усадзiць у яго кулю i пасля
спакойна скажа смерцi: "Хадзi сюды". I ен вытрымае найбольшыя пакуты
спакойна i, калi не памрэ e турме ад прагi волi, спакойна пойдзе на эшафот.
I такi невыказны давер выклiкаe у мяне гэты чалавек, што рукi нашы
сустрэлiся, i я eсмiхнуeся яму, як другу.
-- За што вас выключылi, пан Свецiловiч?
-- Ат, глупства! Пачалося з ушанавання памяцi Шаeчэнкi. Студэнты,
вядома, былi аднымi з першых. Нам прыгразiлi, што ва eнiверсiтэт увядуць
палiцыю. -- н аж пачырванеe. -- Ну, мы пачалi крычаць. А я крыкнуe, што
калi яны толькi пасмеюць зрабiць гэта са святымi нашымi мурамi, дык мы
крывею змыем з iх ганьбу. I першая куля будзе таму, хто дасць такi загад.
Пасля мы высыпалi з будынка, пачаeся шум, i мяне схапiлi. А калi e палiцыi
спыталi пра нацыянальнасць, дык я адказаe: "Пiшы: украiнец".
-- Добра сказана.
-- Я ведаю, гэта вельмi неасцярожна для тых, хто eзяeся змагацца.
-- Не, гэта добра i для iх. Адзiн такi адказ варты дзесятка куль. I
гэта азначае, што супраць агульнага ворага -- усе. I няма нiякай рознiцы
памiж беларусам i eкраiнцам, калi над спiною вiсiць бiзун.
Мы моeчкi глядзелi на танцуючых аж датуль, пакуль рот Свецiловiча не
перасмыкнула.
-- Танцуюць. Чорт iх ведае што такое. Паноптыкум нейкi... дапатопныя
яшчары. У профiль не твары, а звярыныя морды. Мазгоe -- з напарстак, а
скiвiцы, як у дыназаeра, на семсот зубоe. I сукнi са шлепамi. I гэтыя
страшныя твары вырадкаe... Усе ж такi няшчасны мы народ, пан Беларэцкi.
-- Чаму?
-- У нас нiколi не было сапраeдных уладароe думак.
-- Можа, гэта i лепш, -- сказаe я.
-- I eсе ж непрытульны мы народ... I гэты ганебны гандаль радзiмай на
працягу сямi стагоддзяe. Спачатку Лiтве*, пасля, ледзь народ паспеe
да верхняй залы. Прызнаюся, ен адразу вельмi падкупie мяне гэтым. н быe
такi каларытны, што я не адразу заeважыe яго спадарожнiка, хоць ен таксама
быe варты eвагi. Уявiце сабе маладога чалавека, высокага, вельмi добра
складзенага, апранутага па апошняй модзе, рэдкай у гэтай глушы. н быe бы
зусiм прыгожы, каб не надзвычайная бледнасць твару, хударлявага, з
праваленымi шчокамi, i каб не выраз нейкай невытлумачальнай зласлiвасцi,
якая не сыходзiла з яго вуснаe. Найбольш вартымi eвагi на гэтым жоeчным
прыгожым твары былi вялiкiя чорныя вочы з вадкiм бляскам, але такiя
безжыццевыя, што рабiлася нiякава. Напэeна, менавiта такiя былi e Лазара,
калi ен уваскрэснуe, але захаваe у вачах успамiны.
Мiж тым волат дайшоe да лекая, якi, падслепаваты i глухi, не заeважыe
гасцей, i раптоeна таргануe яго за плячо. Той драмаe на нагах, але тут
раптам усхапieся, i, разгледзеeшы гасцей, заeсмiхаeся на поeны рот, i
гаркнуe:
-- Вельмiшаноeны пан-айцец Грынь Дубатоeк! Пан Алесь Варона!
-- Вечар добры, панове, -- заракатаe Дубатоeк. -- Што гэта вы сумныя,
як мышы пад шапкай? Нiчога, мы зараз вас узвесялiм. Бачыш, Варона, паненкi
якiя! Зарана я, браце, нарадзieся. У-ух, прыгажунечкi-красулечкi!
н прайшоe праз натоeп (Варона спынieся ля нейкай паненкi) i наблiзieся
да Надзеi Яноeскай. Вочы яго сталi маленькiмi i запраменiлiся смехам.
-- Дзень-вечар добры, донечка! -- I гучна цмокнуe яе e лоб, як стрэлie.
Пасля адступie. -- А якая ж ты e мяне стала зграбная, прыгожая! Ляжаць усей
Беларусi ля тваiх ножак. I няхай на мне на тым свеце Люцыпар смалу возiць,
калi я, стары грахаводнiк, праз месяц не буду пiць на тваiм вяселлi гарэлку
з твайго туфлiка. Толькi нешта вочкi сумненькiя. Нiчога, зараз развесялю.
I ен з чароeнай мядзведжай грацыяй крутануeся на абцасах.
-- Антон, душа цемная! Грышка, Пятрусь! Халера вас там схапiла, цi што?
З'явiлiся Антон, Грышка i Пятрусь, згiнаючыся пад цяжарам нейкiх
вялiзных пакункаe.
-- Ну, разявакi-салапякi, кладзiце eсе да ног гаспадынi. Разгортвай!
Э-э, пэцкаль, у цябе што, рукi са... спiны растуць. Трымай, донька.
Перад Яноeскай ляжаe на падлозе вялiзны пушысты кiлiм.
-- Трымай, доня. Дзедаeскi яшчэ, але зусiм неeжываны. Пакладзеш у
спальнi. У цябе там дзьме, а ногi ва eсiх Яноeскiх былi нямоцныя. Будзе табе
цепла. Дарэмна ты eсе ж, Надзейка, да мяне не пераехала два гады таму.
Умаляe яе -- не згадзiлася. Ну, добра, зараз позна eжо, вялiкая стала. I мне
лягчэй будзе, хай яго да д'ябла, гэтае апякунства.
-- Прабачце, дзядзечка, -- цiха сказала Яноeская, кранутая eвагай
апекуна. -- Вы ведаеце, я хацела быць тут, дзе бацька... бацька.
-- Ну-ну-ну, -- няeмела сказаe Дубатоeк. -- Пакiнь. Я i сам да цябе
амаль не ездзie, ведаe, што будзеш хвалявацца. Сябры мы былi з Раманам.
Нiчога, донька, мы, вядома, людзi зямныя, хварэем на абжорства, п'яныя, але
ж Бог павiнен разбiрацца e душах. А калi ен разбiраецца, дык Раман хоць
мiнаe часцей царкву, а не карчму, даeно eжо на небе анелаe слухае ды
глядзiць у вочы сваей небарацы жонцы, а маей стрыечнай сястры. Бог -- ен
таксама не дурань. Галоeнае -- сумленне, а дзiрка e роце, куды чарка
просiцца, апошняя справа. I глядзяць яны з неба на цябе, i не шкадуе мацi,
што смерцю сваей дала табе жыцце: бач, якая ты каралеeна стала. Хутка i
замуж, з рук апекуна на ласкавыя ды моцныя рукi мужа. Думаеш?
-- Раней не думала, цяпер не ведаю, -- раптам сказала панi Яноeская.
-- Ну-ну, -- пасур'езнеe Дубатоeк. -- Але... абы чалавек добры. Не
спяшайся вельмi. А зараз трымай яшчэ. Вось тут стары наш убор, сапраeдны, не
якая-небудзь падробка. Пасля пойдзеш пераапранешся перад танцамi. Няма чаго
гэту сучасную свiрапяцiцу насiць.
-- н наeрад цi падыдзе, сапсуе выгляд, -- лiслiва пад'ехала нейкая
дробная шляхцянка.
-- А ты маeчы, каханая. Я ведаю, што раблю, -- буркнуe Дубатоeк. -- Ну,
Надзейка, i нарэшце вось яшчэ апошняе. Доeга я думаe, цi падараваць гэта,
але карыстацца чужым дабром не прывык. Гэта твае, а сярод гэтых тваiх
партрэтаe няма аднаго. Не павiнен шэраг продкаe перарывацца. Ты сама ведаеш,
бо ты старажытнейшага амаль ва eсей губернi роду.
На падлозе, вызвалены ад легкай белай тканi, стаяe вельмi стары партрэт
такой незвычайнай, вiдаць, iтальянскай работы, якой амаль не знойдзеш у
беларускай iканаграфii пачатку ХVII стагоддзя. Не было пляскатай сцяны за
спiною, не вiсеe на ей герб. Было акно, адчыненае на вячэрнiя балоты, быe
змрочны дзень над iмi, i быe мужчына, якi сядзеe спiною да eсяго гэтага.
Няпэeнае блакiтна-шэрае святло лiлося на яго хударлявы твар, на моцна
сплеценыя пальцы рук, на чорную з золатам вопратку.
I твар гэтага мужчыны быe жывейшы, нiж у жывога, i такi дзieны, жорсткi
i змрочны, што можна было спалохацца. Ценi ляглi e вачанiцах, i здавалася,
нават жылка калацiлася на павеках. I e iм было радавое падабенства з тварам
гаспадынi, але eсе тое, што было e Яноeскай прыемна i люба, тут было агiдна.
Вераломства, розум, хваравiтая вар'яцiнка чыталiся e гэтым ганарлiвым роце,
уладнасць да закасцянеласцi, непамяркоeнасць да фанатызму, жорсткасць да
садызму. Я зрабie два крокi eбок -- вялiзныя, усе да дна разумеючыя e тваей
душы вочы пасунулiся за мною i зноe глядзелi мне e твар. Нехта eздыхнуe.
-- Раман Стары, -- прыглушана адказаe Дубатоeк, але я сам зразумеe ужо,
хто гэта такi, так правiльна я яго eявie па словах легенды. Я здагадваeся,
што гэта вiноeнiк радавога праклену яшчэ i таму, што твар гаспадынi няeлоeна
збялеe i яна ледзь прыкметна хiснулася.
Невядома, чым скончылася б гэтая нямая сцэна, але тут нехта моeчкi i
непачцiва штурхнуe мяне e грудзi. Я пахiснуeся. Гэта Варона прабieся праз
натоeп i, iмкнучыся прайсцi да гаспадынi, адштурхнуe мяне. н спакойна iшоe
далей, не папрасieшы прабачэння, нават не павярнуeшыся e мой бок, быццам на
маiм месцы стаяe нежывы прадмет.
Я паходзie са звычайных iнтэлiгентаe, якiя выслужвалi з пакалення e
пакаленне асабiстае шляхецтва, былi вучонымi, iнжынерамi -- плебеямi з
пункту гледжання гэтага пыхатага шляхцюка, у якога продак быe даездчыкам у
багатага магната-забойцы. Мне часта даводзiлася абараняць сваю годнасць
перад такiмi, i зараз увесь мой "плебейскi" гонар устаe на дыбкi.
-- Пане, -- голасна сказаe я. -- Вы лiчыце, што гэта годна сапраeднага
дваранiна -- штурхнуць чалавека i не папрасiць у яго прабачэння?
н павярнуeся:
-- Вы мне гэта?
-- Вам, -- спакойна адказаe я. -- Сапраeдны шляхцiц -- гэта джэнтльмен.
н падышоe да мяне i з цiкаeнасцю пачаe разглядаць.
-- Гм, -- спакойна сказаe ен. -- Хто ж гэта будзе вучыць шляхцiца
правiлам далiкатнасцi?
-- Не ведаю, -- спакойна i з'едлiва адазваeся я. -- Ва eсякiм разе, не
вы. Неадукаваны ксендз не павiнен вучыць iншых лацiне.
Я праз яго плячо бачыe твар Надзеi Яноeскай i з радасцю заeважыe, што
наша сварка адцягнула яе eвагу ад партрэта. Фарба з'явiлася на яе аблiччы, а
e вачах штосьцi падобнае на трывогу i жах.
-- Выбiрайце выразы, -- працадзie Варона.
-- Чаму? I, галоeнае, з кiм? Далiкатны чалавек ведае, што e кампанii
ветлiвых трэба быць ветлiвым, а e кампанii грубiянаe вышэйшая далiкатнасць
-- плацiць iм той самай манетай.
Вiдаць, Варона не звык атрымлiваць адпор ва eсей ваколiцы. Я ведаe
такiх ганарыстых iндыкоe. н здзiвieся, але пасля павярнуeся, кiнуe позiрк
на гаспадыню, зноe павярнуeся да мяне, i e вачах яго плесканулася каламутная
ярасць.
-- А вы ведаеце, з кiм размаeляеце?
-- З кiм? З Панам Богам?
Я пабачыe, як поруч з гаспадыняй з'явieся зацiкаeлены твар Дубатоeка.
Варона пачынаe кiпець.
-- Вы размаeляеце са мною, з чалавекам, якi звык драць за вушы розных
парвеню.
-- А вы не спыталi, можа, нейкiя там парвеню часам могуць самi надраць
вушы? I не падыходзьце, iначай, папярэджваю вас, нiводзiн шляхцiц не атрымае
такой абразы дзеяннем, як вы ад мяне.
-- Хамская бойка на кулакi! -- выбухнуe ен.
-- Што зробiш? -- халодна заeважыe я. -- Мне здаралася сустракаць
дваран, на якiх iншае не дзейнiчала. Яны не былi хамамi, iхнiя продкi былi
заслужанымi псарамi, даездчыкамi, альфонсамi ва eдовых магнатак.
Я перахапie яго руку i трымаe ля яго бока як абцугамi.
-- Ну...
-- Ах ты! -- працадзie ен.
-- Панове, панове, супакойцеся! -- з невымоeнай трывогай выкрыкнула
Яноeская. -- Пан Беларэцкi, не трэба, не трэба! Пан Варона, саромцеся!
Твар яе быe такi благальны.
Вiдаць, i Дубатоeк зразумеe, што час умяшацца. н падышоe, стаe мiж нас
i паклаe на плячо Вароны цяжкую руку. Твар яго налieся крывей.
-- Шчанюк! -- выкрыкнуe ен. -- I гэта беларус, гэта жыхар яноeскага
наваколля, гэта шляхцiц?! Так абразiць госця! Сорам маей сiвiзне. Ты што, не
бачыш, з кiм завеeся? Гэта табе не нашы блазны з курынымi душонкамi, гэта не
кураня, гэта -- мужчына. I ен табе хутка абарве вусы. Вы дваранiн, судар?
-- Дваранiн.
-- Ну, вось бачыш, пан шляхцiц. Калi табе трэба будзе з iм паразмаeляць
-- вы знойдзеце агульную мову. Гэта шляхцiц, i добры шляхцiц, хоць бы i
продкам у сябры -- не раeня сучасным смаркачам. Прасi прабачэння e
гаспадынi. Чуеш?
Варону як падмянiлi. н прамармытаe нейкiя словы i адышоe з Дубатоeкам
убок. Я застаeся з гаспадыняй.
-- Божа мой, пане Андрэй, я так спалохалася за вас. Не варта вам,
такому добраму чалавеку, заводзiцца з iм.
Я eзвеe вочы. Дубатоeк стаяe убаку i з цiкавасцю пераводзie позiрк з
мяне на панi Яноeскую.
-- Надзея Раманаeна, -- з нечаканай цеплынею сказаe я. -- Я вельмi вам
удзячны, вы вельмi добры i шчыры чалавек, i вашу турботу за мяне, вашу
прыязь я запамятаю надоeга. Што зробiш, мая гордасць -- мае адзiнае, я не
даю нiкому наступiць сабе на нагу.
-- Вось бачыце, -- апусцiла яна вочы. -- Вы зусiм не такi. Многiя з
гэтых радавiтых людзей паступiлiся б. Вiдаць, сапраeдны шляхцiц тут -- вы, а
яны толькi прыкiдваюцца... Але запамятайце, я вельмi баюся за вас. Гэта
небяспечны чалавек, чалавек з жахлiвай рэпутацыяй.
-- Ведаю, -- жартаeлiва адказаe я. -- Гэта тутэйшы "зубр", помесь
Наздрова...
-- Не жартуйце. Гэта вядомы e нас скандалiст i брэцер. На яго сумленнi
сем забiтых на дуэлi... I, магчыма, гэта горш для вас, што я стаю поруч з
вамi. Разумееце?
Мне зусiм не падабаeся гэты маленькi гномiк жаночага полу з вялiкiмi
сумнымi вачыма, я не цiкавieся, якiя адносiны iснавалi памiж iм i Варонай,
быe Варона eздыхальнiкам або адрынутым паклоннiкам, але за дабро плацяць
уважлiвасцю. Яна была такая мiлая e сваей турбоце за мяне, што я (баюся, што
вочы e мяне былi сапраeды больш мяккiмi, нiж трэба) узяe яе ручку i паднес
да вуснаe.
-- Дзякую, панi гаспадыня.
Яна не eзяла рукi, i яе празрыстыя нежывыя пальчыкi ледзь устрапянулiся
пад маiмi вуснамi. Словам, усе гэта надта нагадвала сентыментальны i трохi
бульварны раман з жыцця вялiкага свету.
Аркестра iнвалiдаe зайграла вальс "Мiньен", i адразу iлюзiя "вялiкага
свету" знiкла. Аркестры адпавядалi eборы, уборам адпавядалi танцы. Цымбалы,
дуда, нешта падобнае да тамбурына, стары гудок i чатыры скрыпкi. Сярод
скрыпачоe быe адзiн цыган i адзiн яeрэй, скрыпка якога eвесь час намагалася
замест вядомых мелодый iграць надта сумнае, а калi збiвалася на весялосць,
то eсе выйгравала нешта падобнае на "Сямера на скрыпцы". I танцы, якiя даeно
выйшлi з моды паeсюль: "Шаконь", "Па-дэ-дэ", нават "Лябедзiк" -- гэта
манерная беларуская пародыя на менуэт. Добра яшчэ, што я eсе гэта eмеe
танцаваць, бо любie народныя i старадаeнiя танцы.
-- Дазвольце запрасiць вас, панi Надзея, на вальс.
Яна павагалася трохi, нясмела прыeзняла на мяне пушыстыя вейкi.
-- Калiсьцi мяне вучылi. Напэeна, я забылася. Але...
I яна паклала руку, паклала неяк няeпэeнена, няемка, нiжэй майго пляча.
Я спачатку думаe, што мы будзем пасмешышчам для eсяе залы, але хутка
супакоieся. Я нiколi не бачыe большай легкасцi e танцах, нiж у гэтай
дзяeчыны. Яна не танцавала, яна летала e паветры, i я амаль нес яе над
падлогай. I легка было, бо e ей, як мне здавалася, не было больш за 125
фунтаe. Прыблiзна на сярэдзiне танца я заeважыe, як твар яе, да таго
засяроджаны i няпэeны, стаe раптам простым i вельмi мiлым. Вочы заiскрылiся,
нiжняя губка трошкi выдалася наперад.
Пасля танцавалi яшчэ. Яна дзieна пажвавела, паружавела i такое ззянне
маладосцi, ап'янення, радасцi з'явiлася на яе твары, што мне стала цепла на
сэрцы.
"Вось я, -- як быццам казала яе душа праз вочы, вялiкiя, чорныя i
блiскучыя, -- вось яна я. Вы думалi, што мяне няма, а я тут, а я тут. Хоць у
адзiн гэты кароткi вечар я паказалася вам, i вы здзiвiлiся. Вы лiчылi мяне
нежывой, бледнай, бяскроeнай, як парастак вяргiнi e падполлi, але вы вынеслi
мяне на свет, я так вам усiм удзячна, вы такiя добрыя. Бачыце, i жывая
зелень з'явiлася e маей сцяблiне, i хутка, калi будзе прыпякаць сонейка, я
пакажу eсяму свету цудоeную ружовую кветку сваю. Толькi не трэба, не трэба
мяне адносiць зноe у падпол".
Незвычайны быe выраз радасцi i адчування паeнацэннасцi e яе вачах. Я
таксама захапieся iм, i вочы мае, напэeна, таксама заблiшчалi. Толькi краем
вока бачыe я навакольнае.
I раптам ваверка зноe схавалася e дупло, радасць знiкла з яе вачэй, i
той самы жах пасялieся за веямi: Варона даваe указаннi двум лекаям, якiя
вешалi над камiнам партрэт Рамана Старога.
Музыка змоeкла. Да нас наблiжаeся Дубатоeк, чырвоны i вяселы.
-- Надзеечка, прыгажунька ты мая. Дазвольце старому хрэну лапэтку.
н цяжка eпаe на калена i, смеючыся, пацалаваe яе руку.
А яшчэ праз хвiлiну казаe зусiм iншым тонам:
-- Правiла яноeскага наваколля такое, што трэба агаласiць апякунскую
справаздачу адразу, як толькi апякаемай споeнiцца васемнаццаць год, гадзiна
e гадзiну.
н выцягнуe з кiшэнi вялiзную срэбную з сiняй эмаллю цыбулiну
гадзiннiка i, зрабieшыся афiцыйным i падцягнутым, агаласie:
-- Сем гадзiн. Мы iдзем агалошваць справаздачу. Пайду я, а за другога
апекуна, пана Калатэчу-Казлоeскага, якi жыве e губернi i па хваробе не мог
прыехаць, пойдуць па даверу пан Сава-Стахоeскi i пан Алесь Варона. Патрэбен
яшчэ нехта са староннiх. Ну... (вочы яго дапытлiва затрымалiся на маей
асобе), ну, хоць вы. Вы яшчэ чалавек малады, жыць будзеце доeга i зможаце
потым засведчыць, што eсе тут рабiлася шчыра, па старых звычаях i сумленню
чалавечаму. Панi Яноeская -- з намi.
Наша нарада адбывалася нядоeга. Спачатку прачыталi вопiс маемасцi,
рухомай i нерухомай, якая засталася па тэстаменту ад бацькi. Выявiлася, што
гэта галоeным чынам палац з абсталяваннем i парк, маярат, з якога нiводная
рэч не павiнна знiкнуць i якi павiнен "у велькшай славе падтрымлiваць гонар
роду".
"Добры гонар, -- падумаe я. -- Гонар здохнуць з голаду e багатым доме".
Дубатоeк давеe, што нерухомая маемасць збераглася непарушна.
Пасля выявiлася, што па субстытуцыi старэйшай i адзiнай наследнiцай
з'яeляецца панi Надзея Яноeская.
Перайшлi да прыбыткаe. Дубатоeк паведамie, што невялiчкi капiтал,
змешчаны Раманам Яноeскiм у дзвюх банкiрскiх канторах пад восем працэнтаe
без права чапаць асноeны капiтал, дае зараз ад ста пяцiдзесяцi да ста
сямiдзесяцi рублеe штомесячна. Гэты прыбытак нават павялiчыeся дбаннем
апекуна, мала гэтага, атрымалася прыбаeка да асноeнага капiталу e дзвесце
восемдзесят пяць рублеe, якiя, пры жаданнi, могуць пайсцi на пасаг
спадчыннiцы.
Усе пакруцiлi галовамi. Прыбыткi былi мiзэрнымi, асаблiва пры
неабходнасцi падтрымлiваць парадак.
-- А як плацiць слугам? -- спытаe я.
-- Iм выдзелена e тэстаменце частка спадчыны, бо яны -- неад'емная
частка маярату.
-- Я прасie бы пана Дубатоeка растлумачыць мне, як справа з
заарандаванай зямлею пры маентку Балотныя Ялiны? -- спытаe Сава-Стахоeскi,
маленькi хударлявы чалавечак з такiмi вострымi каленямi, што яны, здавалася,
вось-вось прарэжуць яго светлыя штонiкi. н, вiдаць заeжды трохi пiкiраваeся
з Дубатоeкам i даe яму зараз нейкае з'едлiвае пытанне. Але той не знiякавеe.
н выцягнуe вялiкiя срэбныя акуляры, хустку, якую расклаe на каленях, пасля
ключ i толькi пасля гэтага клапцiк паперы. Акуляры ен, аднак, не надзеe i
пачаe чытаць:
-- "У прадзеда панi Яноeскай было дзесяць тысяч дзесяцiн добрай ворнай
зямлi, не лiчачы лесу". У панi Яноeскай, як гэта вам, напэeна, вядома,
шаноeны пан Стахоeскi, 50 дзесяцiн ворнай зямлi, значна спустошанай. У яе
таксама есць парк, якi не дае нi шэлега, i пушча, якая практычна таксама
маярат, бо гэта запаветны лес. Скажам прама, мы маглi б паступiцца гэтым
правiлам, але, па-першае, доступ у гэту пушчу для дрывасекаe немагчымы па
прычыне навакольнай дрыгвы. А па-другое, цi разумна гэта? У Яноeскай могуць
быць дзецi. Што рабiць iм на 50 дзесяцiнах беднай зямлi? Тады род зусiм
занепадзе. Вядома, панi зараз дарослая, яна сама можа...
-- Я згодна з вамi, дзядзька, -- саромеючыся да слез, сказала Надзея
Раманаeна. -- Няхай пушча стаiць. Я рада, што да яе толькi сцежкi, i то e
сухмень. Шкода зводзiць такi лес. Пушчы -- гэта божыя сады.
-- Дык вось, -- казаe далей апякун, -- акрамя гэтага, панi належыць
амаль усе яноeскае наваколле, але гэта дрыгва, тарфяныя балоты i пустэчы, на
якiх не расце нiчога, акрамя верасу. На гэтай зямлi не жывуць колькi сягае e
гады памяць чалавечая. Значыцца, возьмем толькi 50 дзесяцiн, якiя здаюцца e
арэнду за другi сноп. Зямля няeгноеная, вырошчваюць на ей толькi жыта, i
гэта дае трыццаць, сама больш сорак пудоe з дзеснцiны. Кошт жыта -- 50
капеек пуд, значыцца -- дзесяцiна дае даход у дзесяць рублеe на год, i,
значыцца, з усей зямлi 500 рублеe у год. Вось i eсе. Гэтыя грошы не
затрымлiваюцца, можаце мяне праверыць, пан Стахоeскi.
Я пахiтаe галавою. Гаспадыня вялiкага маентка атрымлiвала трохi больш
двухсот рублеe прыбытку e месяц. А сярэднi чыноeнiк атрымлiваe 125 рублеe. У
Яноeскай было дзе жыць i было што есцi, але гэта была непрыхаваная галеча,
галеча без прасвятлення. Я, галяк, вучоны i журналiст, аeтар чатырох кнiг,
меe рублеe чатырыста e месяц. I мне не трэба было рамантаваць гэтую прорву
-- палац, рабiць падарункi слугам, трымаць у адносным парадку парк. Я быe
поруч з ею Крэз.
Мне было шкада яе, гэтага дзiценка, на плечы якога eпаe такi непасiльны
цяжар.
-- Вы вельмi небагаты чалавек, -- сумна сказаe Дубатоeк. -- На руках у
вас, уласна кажучы, застаюцца пасля eсiх выдаткаe капейкi.
I ен кiнуe позiрк у мой бок, вельмi выразны i шматзначны позiрк, але
мой твар не выразie нiчога. Ды i сапраeды, якое гэта мела дачыненне да мяне?
Дакументы перадалi новай гаспадынi. Дубатоeк абяцаe даць загады
Берману, пасля пацалаваe Яноeскую e лоб i выйшаe. Мы eсе таксама выйшлi e
залу, дзе публiка паспела eжо замарыцца ад танцаe.
Дубатоeк адразу зноe выклiкаe выбух запалу, уздыму i весялосцi. Я не
eмеe скакаць нейкага мясцовага танца, i таму Яноeскую адразу памчаe Варона.
Пасля яна кудысьцi знiкла. Я глядзеe на танцы, калi раптам адчуe нечы
позiрк. Непадалек ад мяне стаяe танклявы, але, вiдаць, моцны малады чалавек,
белавалосы, з вельмi прыемным i шчырым тварам, апрануты сцiпла, але з
падкрэсленай акуратнасцю.
Я не бачыe, адкуль ен з'явieся, але ен адразу спадабаeся мне,
спадабалася нават мяккая аскетычнасць у прыгожым вялiкiм роце i разумных
карых вачах. Я eсмiхнуeся яму, i ен, як быццам толькi i чакаe гэтага,
падышоe да мяне вялiкiмi i плаeнымi крокамi, працягнуe мне руку:
-- Прабачце, я без цырымонiй, Андрэй Свецiловiч. Даeно жадаe
пазнаемiцца з вамi. Я студэнт... былы студэнт Кiеeскага eнiверсiтэта. Зараз
мяне выключылi... за eдзел у студэнцкiх хваляваннях.
Я таксама адрэкамендаваeся. н усмiхнуeся шырокай белазубай усмешкаю,
такой яснай i добрай, што твар адразу зрабieся гожым:
-- Я ведаю, я чытаe вашы зборнiкi. Не палiчыце за камплiмент, я,
наогул, не аматар гэтага, але вы мне сталi пасля iх вельмi сiмпатычным. Вы
займаецеся такой карыснай i патрэбнай справай i добра разумееце свае задачы.
Я мяркую па вашых прадмовах.
Мы разгаварылiся i разам адышлi да акна e дальнiм кутку залы. Я спытаe,
як ен трапie да Балотных Ялiн. н засмяяeся:
-- Я далекi сваяк Надзеi Раманаeны. Вельмi далекi. Уласна кажучы, ад
усяго кораня Яноeскiх зараз засталiся на зямлi толькi яна ды я, па жаночай
лiнii. Здаецца, такая-сякая кропля крывi гэтых былых дэйноeскiх князькоe
цячэ яшчэ i e жылах Гарабурды, але яго сваяцтва, як i сваяцтва
Грыцкевiчавых, не даказаe бы нiводны знаeца геральдыкi... Гэта проста
радавое паданне. А сапраeдная Яноeская толькi адна яна.
Твар яго памякчэe, стаe задумлiвым.
-- I наогул, усе гэта глупства. Усе гэтыя геральдычныя казусы, князькi,
магнацкiя маяраты. Каб была мая воля, я б выпусцie з жылаe магнацкую сваю
кроe. Гэта толькi прычына для вялiкiх пакут сумлення. Мне здаецца, гэта i e
Надзеi Раманаeны так.
-- А мне сказалi, што Надзея Раманаeна адзiная з Яноeскiх.
-- Вядома, так. Я вельмi далекi сваяк, i да таго ж мяне лiчылi
памершым. Я не наведваeся e Балотныя Ялiны пяць год, а зараз мне дваццаць
тры. Бацька адаслаe мяне адсюль, бо я e васемнаццаць год памiраe ад кахання
да трынаццацiгадовай дзяeчыны. Уласна кажучы, гэта нiчога, варта было
пачакаць два гады, але бацька верыe у старажытную сiлу праклену.
-- Ну i як, дапамагла вам высылка? -- спытаe я.
-- Анi на шэлег. Мала таго, дзвюх сустрэч было дастаткова, каб я адчуe,
што старое абажанне перарасло e каханне.
-- I як глядзiць на гэта Надзея Раманаeна?
н пачырванеe так, што e яго нават слезы навярнулiся на вочы.
-- О!.. Вы здагадалiся! Я вельмi прашу вас маeчаць пра гэта! Справа e
тым, што я не ведаю яшчэ. Ды гэта не так важлiва, паверце... паверце мне.
Мне гэта не важлiва. Мне проста добра з ею, i нават калi яна будзе
раeнадушнай да мяне, мне, паверце, будзе таксама шчасна i хораша жыць на
зямлi: яна ж будзе iснаваць на ей таксама. Яна незвычайны чалавек. Вакол яе
такое бруднае свiнства, непрыхаванае рабства, а яна такая чыстая i добрая.
Я eсмiхнуeся ад раптоeнага замiлавання да гэтага хлапчука з добрым i
ясным тварам, а ен, вiдаць, палiчыe усмешку за кпiн.
-- Ну вось, вы eсмiхаецеся таксама, як нябожчык бацька, як дзядзька
Дубатоeк. Сорамна вам...
-- Я i не думаю смяяцца, пан Андрэй. Мне проста добра чуць ад вас такiя
словы. Вы чысты i харошы чалавек. Толькi не трэба вам камусьцi яшчэ казаць
пра гэта. Вось вы тут вымавiлi iмя Дубатоeка.
-- Дзякуй вам за добрае слова. Але няeжо вы думалi, што я камусьцi
казаe пра гэта, што я такi нягоднiк? Вы ж здагадалiся. I дзядзька Дубатоeк
таксама чамусьцi здагадаeся.
-- Добра, што здагадаeся Дубатоeк, а не Алесь Варона, -- сказаe я. --
Iначай справа скончылася б дрэнна для кагосьцi з вас. Дубатоeк -- гэта
нiчога. н апякун, яму цiкава, каб Надзея Раманаeна знайшла добрага мужа. I
ен, мне здаецца, добры чалавек, нiкому не скажа, як i я. Але вам трэба
наогул маeчаць пра гэта.
-- Гэта праeда, -- вiнавата сказаe ен. -- Я i не падумаe, што нават
маленькi намек шкодны для гаспадынi. I праeда ваша, якi добры, шчыры чалавек
Дубатоeк! Сапраeдны стары пан-рубака, просты i патрыярхальны! I такi шчыры,
такi вяселы! I так ен любiць людзей i нiкому пе перашкаджае жыць! А мова
ягоная?! Я як пачуe, дык мяне быццам па сэрцы цеплай рукой нехта гладзiць.
Ах, якi добры, добры чалавек!
Нават вочы яго eвiльготнiлiся, так ен любie Дубатоeка. I я таксама быe
шмат у чым з iм згодзен.
-- Вы ведаеце зараз, пан Беларэцкi, а больш не будзе ведаць нiхто. Я
разумею, я не буду кампраметаваць яе. I наогул я буду маeчаць. Вось вы
танцуеце з ей, а мне радасна. Размаeляе яна з iншым -- мне радасна. Хай
толькi ей будзе шчасце. Але я вам шчыра кажу. -- Голас яго eзмацнеe, а твар
стаe як у юнака Давiда, якi выходзiць на бой з Галiяфам. -- Калi я буду за
трыдзевяць краiн i сэрцам пачую, што яе нехта збiраецца крыeдзiць, я прылячу
адтуль i, хоць бы гэта быe сам Бог, разаб'ю яму галаву, кусаць буду, бiцца
да апошняга, каб пасля толькi прыпаeзцi да яе ног i здохнуць там. Паверце
мне. Здалек -- i заeжды з ею.
Гледзячы на яго твар, я разумеe, чаму баяцца eладу маючыя такiх вось
стройных, чыстых i сумленных юнакоe. У iх, вядома, шырокiя вочы, дзiцячая
eсмешка, юнацкiя слабыя рукi, шыя ганарлiвая i стройная, белая, як
мармуровая, як быццам назнарок створана для сякеры ката, але e iх яшчэ i
непрымiручасць, сумленне да канца нават у дробязях, няeменне лiчыцца з
перавагаю чужой грубай сiлы i фанатычная вернасць праeдзе. У жыццi яны
нявопытныя, даверлiвыя дзецi да сiвых валос, у служэннi праeдзе -- горкiя,
iранiчныя, адданыя да канца, мудрыя i нязломныя. А дрэнь баiцца такiх нават
тады, калi яны яшчэ не пачыналi дзейнiчаць, i, кiруючыся iнстынктам,
уласцiвым поганi, цкуе iх заeседы. Дрэнь ведае, што яны -- самая найвялiкшая
небяспека для яе iснавання.
Я зразумеe, што дай такому e рукi пiсталет, i ен, усе з той самай
шчырай белазубай усмешкаю, падыдзе да тырана, усадзiць у яго кулю i пасля
спакойна скажа смерцi: "Хадзi сюды". I ен вытрымае найбольшыя пакуты
спакойна i, калi не памрэ e турме ад прагi волi, спакойна пойдзе на эшафот.
I такi невыказны давер выклiкаe у мяне гэты чалавек, што рукi нашы
сустрэлiся, i я eсмiхнуeся яму, як другу.
-- За што вас выключылi, пан Свецiловiч?
-- Ат, глупства! Пачалося з ушанавання памяцi Шаeчэнкi. Студэнты,
вядома, былi аднымi з першых. Нам прыгразiлi, што ва eнiверсiтэт увядуць
палiцыю. -- н аж пачырванеe. -- Ну, мы пачалi крычаць. А я крыкнуe, што
калi яны толькi пасмеюць зрабiць гэта са святымi нашымi мурамi, дык мы
крывею змыем з iх ганьбу. I першая куля будзе таму, хто дасць такi загад.
Пасля мы высыпалi з будынка, пачаeся шум, i мяне схапiлi. А калi e палiцыi
спыталi пра нацыянальнасць, дык я адказаe: "Пiшы: украiнец".
-- Добра сказана.
-- Я ведаю, гэта вельмi неасцярожна для тых, хто eзяeся змагацца.
-- Не, гэта добра i для iх. Адзiн такi адказ варты дзесятка куль. I
гэта азначае, што супраць агульнага ворага -- усе. I няма нiякай рознiцы
памiж беларусам i eкраiнцам, калi над спiною вiсiць бiзун.
Мы моeчкi глядзелi на танцуючых аж датуль, пакуль рот Свецiловiча не
перасмыкнула.
-- Танцуюць. Чорт iх ведае што такое. Паноптыкум нейкi... дапатопныя
яшчары. У профiль не твары, а звярыныя морды. Мазгоe -- з напарстак, а
скiвiцы, як у дыназаeра, на семсот зубоe. I сукнi са шлепамi. I гэтыя
страшныя твары вырадкаe... Усе ж такi няшчасны мы народ, пан Беларэцкi.
-- Чаму?
-- У нас нiколi не было сапраeдных уладароe думак.
-- Можа, гэта i лепш, -- сказаe я.
-- I eсе ж непрытульны мы народ... I гэты ганебны гандаль радзiмай на
працягу сямi стагоддзяe. Спачатку Лiтве*, пасля, ледзь народ паспеe