i адчуe жах смяротны, бо звер палаючымi вачыма глядзеe у твар яго, i быe ен,
гэты звер, шырэй яго i доле.
Але тут кароль Стах скочыe з свайго каня драпятага проста на спiну
зверу, схапie яго за вуха, аддзер пысу з ляжачага i кордам, кароткiм мячом,
паласнуe яго па глотцы. Лемпарт адкiнуe яго eдарам лапы, i Стах адляцеe, а
звер насеe на яго, памiраючы, але тут i пан Раман ускочыe i разбie чэрап
страшыдла сваiм баявым чаканам. Так i ляжалi яны eтрох; i пан Раман дапамог
каралю eстаць, пацалаваe у вусны i сказаe:
-- Квiты мы з табою, браце. Ты мне жыцце выратаваe, а я тваю душу
выратаваe шчыра.
А пасля напаткалi iх паляeнiчыя, i вырашылi яны ноч правесцi разам у
лесе i яшчэ пiць i гуляць, бо яшчэ не досыць было для iхняй душы, i сэрца iх
пасля бойкi з лемпартам прасiла вiна. I расклалi яны вогнiшча e лесе
запаветным, i пачалi пiць. А цемра стала такая, калi знiк месяц, што, адыдзi
далей ад вогнiшча,i не пабачыш пальца на руцэ. Узялi яны бочкi вiна, што
прывез Раман, i пiлi, забаeлялiся. I нiхто не ведаe, што вiно тое было
атручанае, толькi Раман, Варона i Дубатоeк загадзя сябе да тае атруты
прывучылi.
I eсе пiлi, толькi кароль Стах пie мала.
Пачакай, Раман. Што ты робiш, Раман? За зямлю сваю хацеe косткi свае
скласцi гэты чалавек. Што ж ты божае наканаванне сабою замянiць хочаш?
Панства свайго табе шкада, а цi падумаe ты, што топчуць волю народа твайго,
мову i веру яго, душу яго? Не думаеш ты пра гэта, зайздрасць i славалюбства
e сэрцы тваiм.
I так яны пiлi, пакуль не сталi e людзей з палявання караля Стаха
закрывацца вочы. Але кароль усе казаe, якiмi шчаслiвымi ен зробiць усiх,
калi сядзе на трон дзедзiч сваiх.
I тады пан Раман узяe свой корд, узяe яго за рукаяць аберуч i,
падышоeшы да караля Стаха са спiны, узнес корд над яго галавою i пасля
апусцie гэты корд вастрыем на патылiцу караля Стаха. Той клюнуe носам, пасля
eзняe галаву, паглядзеe у вочы Раману, i твар яго, залiты крывею, быe як
вопль жахлiвая да Бога аб помсце.
-- Што ж ты зрабie! Ты ж пабрацiм мой, браце.
А пасля, намагаючыся eстаць, крыкнуe:
-- Многiх людзей пазбавie ты зараз шчасця. Нашто прадаe ты свой народ,
адступнiк?
Раман другi раз ударыe яго мячом, i той упаe, але дар слова не кiнуe
яшчэ ягоных вуснаe:
-- Зараз трымайся, здраднiк. Праклен мой на цябе i на твой чорны род!
Хай стане камянем хлеб ля вуснаe тваiх, хай бясплоднымi будуць жонкi вашы, а
мужы захлынуцца eласнай крывей!
I пасля сказаe ен жаласным ад слабасцi голасам, але жорстка:
-- Прадаe ты свой край, былы пабрацiм. Але мы не памром. Мы яшчэ
з'явiмся да цябе, i да дзяцей тваiх, i да нашчадкаe тваiх, я i мае
паляванне. Да дваццатага калена будзем мы помсцiць бязлiтасна, i не
схаваецеся вы ад нас. Чуеш, да дваццатага калена! I кожнае з кален тваiх
будзе дрыжаць больш балюча i жахлiва, нiж я зараз, ля ног тваiх.
I eранie галаву. А яго аслупянелае паляванне нарэшце схамянулася i
схапiлася за нажы. I яны бiлiся дваццаць супраць траiх, i бойка была
жахлiвай. Але трое адолелi дваццацех i забiлi eсiх.
А пасля яны прытарочылi трупы i параненых, якiя жаласна стагналi, да
eласных коней i насцябалi iх, i конi памчалiся якраз да Волатавай прорвы, не
разбiраючы дарогi.
I нiхто не заeважыe, што e целе караля Стаха яшчэ была iскра жыцця.
Конi ляцелi e ноч, i слабы месяц асвятляe iх доeгiя грывы, i недзе наперадзе
бегалi па купiнах сiнiя агнi.
I з гэтага жахлiвага статка даносieся голас караля Стаха:
-- Д'яблу аддаю душу сваю, бо не дапамагае Бог. Трымайся, Раман, мы
прыскачам да цябе конныя! Дрыжы, Раман, калацiся, адвечны вораг! Мы
прыйдзем! Мы адпомсцiм!
I нiхто не ведаe, што праeда была e гэтых словах, што зброяй д'ябла,
праeды, помсты i кары з'явieся кароль Стах. Не за тое помсцie ен, што забie
яго Раман. Забойства нiколi не атрымае такой кары, калi гэта не забойства
пабрацiма.
Нядоeга яны зажылiся на свеце. Даездчык Варона першы пабачыe ценi Стаха
i яго прыспешнiкаe праз два тыднi. Не разбiраючы дарогi, iмчалася дзiкае
паляванне па самай жахлiвай дрыгве, па лесе, па вадзе межыток. Не бразгалi
цуглi, не звiнелi мячы. На конях сядзелi маeклiвыя коннiкi, i балотныя агнi
кацiлiся наперадзе дзiкага палявання караля Стаха якраз праз дрыгву.
Аляхно з'ехаe з розуму. Загiнуe пасля таго i Дубатоeк. Гетман лiтоeскi
рассеяe мужычыя палкi, якiя засталiся без кiраeнiка, у бойцы загiнуe Яраш
Штамет. А Раман Яноeскi быe жывы i смяяeся.
I аднойчы ен быe на паляваннi i вяртаeся адзiн праз верасавыя пусткi
дадому. Месяц слаба свяцie на верас. I раптам забегалi недзе ззаду сiнiя
балотныя агнi, i даляцеe з таго боку спеe рагоe i ледзь чутны стук капытоe.
А пасля з'явiлiся цьмяныя ценi коннiкаe. Грывы коней веялi па ветры, беглi
перад дзiкiм паляваннем гепарды, спушчаныя са шворак. I бязгучна па верасе i
дрыгве ляцелi яны. I маeчалi коннiкi, а гукi палявання даляталi аднекуль з
другога боку. I перад усiмi скакаe, асветлены месяцам, туманны i вялiзны
кароль Стах. I гарэлi вочы коней, i людзей, i гепардаe.
I Раман пабег, а яны бязгучна i хутка скакалi за iм, i конi часам
перабiралi нагамi e паветры, i спяваe дзiкi верас, i месяц раeнадушна
глядзеe на пагоню.
I Раман тройчы крыкнуe: "Дзiкае паляванне!.." такiм голасам, што пачулi
нават людзi e навакольных хатах.
А пасля дзiкае паляванне нагнала яго, i сэрца яго не вытрымала. Так
загiнуe Раман.
Многiя з таго часу бачылi на тарфяных раeнiнах дзiкае паляванне Стаха.
I хоць карала яно не eсiх, але мала e каго не разрывалася сэрца, калi бачыe
ен на балотах змрочныя ценi коннiкаe.
Так загiнулi сын Рамана i сын яго сына, пасля смерцi якога я i пiшу пра
гэта на навучэнне i жах яго нашчадкаe, якiя, можа, i змогуць добрымi
справамi пазбавiць сiлы сiвы даeнi праклен.
Сцеражыцеся дрыгвы, людзi, сцеражыцеся балот уначы, калi сiнiя агнi
збiраюцца i пачынаюць скокi на самых гiблых мясцiнах. Там часта eначы
пабачыце вы дваццаць коннiкаe на вараных дрыкгантах.
I галоeны коннiк iмчыць наперадзе eсiх. Капялюх з заломленым полем
насунуты на яго вочы, ногi прывязаны да сядла. Не бразгочуць мячы, не ржуць
маeклiвыя конi. Толькi часам аднекуль здалек даносiцца спеe рога.
Развяваюцца грывы, балотныя агнi ззяюць пад нагамi коней.
Па верасе, па гiблай дрыгве скача дзiкае паляванне i будзе скакаць да
тых часоe, пакуль iснуе свет. Яно -- наша зямля, нелюбiмая намi i страшная.
Злiтуйся з нас, Божа!"
Я адарваeся ад паперы i скалануe галавою, жадаючы пазбыцца дзiкiх
вобразаe. Берман чакальна глядзеe на мяне.
-- Ну, што, пан, прашу прабачэння, думае пра гэта?
-- Якая жахлiвая, прыгожая i фантастычная легенда, -- шчыра eсклiкнуe
я. -- Так i просiцца пад пэндзаль вялiкага мастака. I што толькi можна
прыдумаць!
-- О, як бы гэта, прабачце, была толькi легенда... Вы ведаеце, я
вальнадумны чалавек, я атэiст, як кожны чалавек, якi жыве душою e нашым
высокаадукаваным веку. Але e дзiкае паляванне караля Стаха я веру. Ды i
дзieна было б не верыць. Ад яго загiнулi нашчадкi Рамана i амаль вымер род
Яноeскiх.
-- Паслухайце, -- сказаe я. -- Я eжо гаварыe гэта аднаму чалавеку, але
скажу i вам. Я магу захапляцца старымi легендамi, але што мяне прымусiць
верыць iм? Нашчадкi Рамана загiнулi "ад палявання" дзвесце год таму. У тыя
часы магiлеeскi летапiс сур'езна сцвярджаe, што перад вайною на магiлеeскiх
мурах, куды i чалавек не можа eзлезцi, з'яeлялiся крывавыя адбiткi далоняe.
-- Так, я памятаю гэта, -- адказаe кнiгалюб. -- Можна было б прывесцi i
далейшыя прыкметы, але яны... м-м-м... трошкi фрывольныя. Нашы продкi былi
такiя грубыя людзi.
-- Ну, вось бачыце. -- сказаe я з дакорам. -- А вы верыце e
паляванне...
Лялечны чалавек, як мне здалося, вагаeся.
-- Ну, а што б вы сказалi, шаноeны, калi б я заявie, што бачыe яго?
-- Байкi, -- жорстка адсек я. -- I не сорамна вам пужаць такiмi
словамi, такiмi паведамленнямi жанчын?
-- Гэта не байкi, -- паружавеe Берман. -- Гэта сур'езна. Не eсiм быць
героямi, i я, шчыра кажу, баюся. Я нават не ем зараз з гаспадыняю за адным
сталом, бо на такiх таксама eпадзе гнеe караля Стаха. Ды памятаеце, у
рукапiсах...
-- I як вы бачылi дзiкае паляванне?
-- Так, як i тут, у кнiзе. Я быe у Дубатоeка, суседа Яноeскiх, -- мiж
iншым, нашчадка таго Дубатоeка. -- I вяртаeся ад яго. Я iшоe верасавай
пусткаю, якраз ля вялiзнай купы каменняe. I ноч была светлаватая. Я не
пачуe, як яны з'явiлiся. Яны iмчалi паeз мяне якраз па дрыгве. О, гэта было
жудасна!
Нешта каламутнае плесканулася e яго вачах, i мне падумалася, што e
гэтым доме, ды, напэeна, i па eсей раeнiне, дрэннае робiцца з мазгамi
людзей.
"Цi есць тут хоць адзiн нармальны? Цi, можа, усе вар'яты?" -- падумаe
я.
-- Галоeнае, яны iмчалi амаль бязгучна. Конi, ведаеце, такой
старажытнай пароды, якую зараз з агнем не знойдзеш: сапраeдныя палескiя
дрыкганты з падрэзанымi жыламi ля хвастоe. Грывы веюць па ветры,
плашчы-велеiсы...
-- Велеiсы апраналiся толькi на панцыр, -- непачцiва перабie я. -- А
якi панцыр можа быць на паляваннi?
-- Я ведаю, -- проста i вельмi шчыра адказаe лялечны чалавек,
паставieшы на мяне вялiкiя, рахманыя, як у аленя, вочы. -- Паверце, каб я
хлусie, я б мог прыдумаць нешта больш спрытнае.
-- Тады прабачце, -- знiякавеe я.
-- Велеiсы развяваюцца за спiнамi людзей. Дзiды тырчаць у паветры. I
мчаць, мчаць яны, як навала.
-- Яшчэ раз прабачце, шаноeны пане. А скажыце, можа, на вячэры e суседа
частавалi медам?
-- Я не п'ю, -- з годнасцю падцiснуe губы Берман-Ганцэвiч. -- Я кажу
вам, яны не пакiдалi нават слядоe за сабою, i туман хаваe ногi коней. I твар
караля. н быe зусiм спакойны, безжыццева-змрочны, сухi i зусiм-зусiм шэры,
як туман.
Самае галоeнае, яны прыязджалi да палаца Яноeскiх у тую ноч. Мне
расказалi, калi прыйшоe, што апоeнач загрымела кальцо на дзвярах i голас
крыкнуe: "Раман у дваццатым калене, выходзь!"
-- Чаму Раман?
-- Таму што Надзея -- апошнi нашчадак Рамана, якраз дваццатае яго
калена.
-- Не веру, -- зноe сказаe я, змагаючыся да канца, бо твар у Бермана
быe сапраeды белы. -- Давайце радасловец Яноeскiх.
Берман з гатоeнасцю выцягнуe нейкую кнiгу i разгарнуe пергаментную
eкладку з "дрэвам годнасцi". I сапраeды, дзевятнаццаць пакаленняe iшло з
Рамана Старога. Нiжэй дзевятнаццатага калена, зноe Рамана, быe надпiс,
зроблены дробным почыркам: "26 кастрычнiка 1870 года нарадзiлася дачка мая,
Надзея. Апошняе, дваццатае, наша калена, адзiнае мае дзiця. Жорсткi лес,
здымi з нас свой праклен, няхай загiнуць толькi дзевятнаццаць пакаленняe.
Злiтуйся з гэтага маленькага камячка. Вазьмi мяне, калi гэта патрэбна, але
няхай выжыве яна. Яна ж апошняя з роду Яноeскiх. Упаваю на цябе".
-- Гэта бацька яе пiсаe? -- спытаe я, расчулены, i падумаe, што мне
было e год нараджэння гэтай дзяeчынкi восем год.
-- Так, ен. Бачыце, ен прадчуваe. Яго лес -- доказ праeдзiвасцi легенды
пра караля Стаха. н ведаe яе, яны eсе ведалi, бо праклен вiсеe над
нашчадкамi гэтых нешчаслieцаe, як сякера. Той звар'яцее, таго заб'юць за
грошы браты, той загiне e час палявання. н ведаe i рыхтаваeся: забяспечыe
дзяeчыне хоць мiзэрны, але даход, знайшоe загадзя апекуноe, склаe запавет
(дарэчы, я баюся гэтай восенi, многiя з Яноeскiх не дажывалi да паeналецця,
а праз два днi будзе яе дзень нараджэння, i eжо двойчы з'яeлялася дзiкае
паляванне пад мурамi палаца). Раман нiколi не выходзie уначы з палаца. Але
два гады таму Надзею Раманаeну eзяла e госцi яе далекая сваячка па мацi,
жонка шляхцiца Кульшы. Дзяeчынка затрымалася e яе дапазна. Раман быe такi
чалавек, што вельмi нерваваeся, калi яе не было дома. А дом Кульшаe быe ля
самай Волатавай прорвы. н сеe на каня i паехаe. Дзяeчынка вярнулася дадому
з Рыгорам, вартаeнiком Кульшы. А пана няма. Паехалi шукаць. А была восень,
час, калi паляванне караля Стаха з'яeляецца асаблiва часта. Мы ехалi па
слядах панскага каня, я i Рыгор. Я баяeся, а Рыгор -- анi кроплi. Сляды вялi
спачатку па дарозе, пасля збочылi i пачалi вiляць па лузе. I збоку Рыгор
адшукаe другiя сляды.
н быe добры паляeнiчы, гэты Рыгор. Якi жах, пане! Сляды былi ад двух
дзесяткаe коней. I падковы старыя, з трызубцам, падобным на габлi. Такiх
даeно не куюць у нас. I часам гэтыя сляды знiкалi i з'яeлялiся праз
дваццаць, праз трыццаць крокаe, быццам конi ляцелi e паветры. Пасля мы
адшукалi клак ад панскай стрэльбы, я пазнаe бы яго з сотнi. Рыгор прыпомнie,
што, калi ен вез дзяeчо дахаты, нехта страляe ля прорвы. Мы пагналi коней
хутчэй, бо мiнула гадзiн пяць, ноч ужо цямнела перад свiтаннем. Хутка мы
пачулi -- недзе гiгатаe конь. Мы выехалi на вялiкую галявiну, якая зарасла
верасам. Тут Рыгор адзначыe, што конi дзiкага палявання развярнулiся e лаву
i пайшлi наметам. А конь гаспадара некалькi разоe спатыкнуeся, вiдаць,
стомлены. -- Голас Бермана раптам адзiчэe i перасекся: -- I e канцы
галявiны, якраз там, дзе пачыналася прорва, мы пабачылi яшчэ жывога каня,
якi ляжаe са зламанай нагою i крычаe так жахлiва, як чалавек. Рыгор сказаe,
што пан павiнен быць недзе тут. Мы знайшлi яго сляды, якiя iшлi ад дрыгвы. Я
рушыe па iх, але яны дайшлi да каня, амаль да каня, i знiклi. Тут на
вiльготнай глебе былi eмяцiны, быццам чалавек упаe. I далей нiчога. Галоeнае
тое, што слядоe побач не было. Паляванне збочыла сажнях у дзесяцi ад таго
месца. Альбо Раман узнесся на неба, альбо конi караля Стаха дамчалi да яго e
паветры i захапiлi з сабою. Мы пачакалi з паeгадзiны, i, калi пачаeся
сапраeдны змрок, Рыгор хлопнуe сябе па галаве i загадаe мне надраць бяросты.
Я, шляхцiц, падпарадкаваeся гэтаму хлопу: ен быe тады eладны, як магнат.
Калi мы запалiлi бяросту -- ен схiлieся над слядамi. "Ну, што скажаш, пане?"
-- сказаe ен з выглядам перавагi. "Я не ведаю, нашто яму спатрэбiлася iсцi
ад дрыгвы, не ведаю, як ен туды трапie", -- адказаe я нiякава. Тады гэты хам
разрагатаeся... " н i не думаe iсцi ад дрыгвы. н, васпане, iшоe у дрыгву. I
ногi e яго зусiм не былi выкручаны задам наперад, як ты, магчыма, думаеш. н
адступаe, адступаe да дрыгвы ад чагосьцi жахлiвага. Бачыш, вось тут ен
пляснуeся аб зямлю. Конь зламаe нагу, i ен пераляцеe цераз галаву. н, калi
хочаш ведаць, падкруцie нагу: бачыш, крок правай нагi большы i глыбокi,
значыць, ен падкруцie левую нагу. н адступаe да дрыгвы задам. Хадзем туды,
там мы пабачым, напэeна, i канец". I сапраeды, мы пабачылi i канец. Там, дзе
быe рэзкi абрыe у дрыгву, Рыгор пасвяцie бяростаю i сказаe: "Бачыш, тут ен
асклiзнуeся". Я трымаe яго за пас, а ен палез з гэтага абрыeчыка i паклiкаe
мяне: "Глядзi". I тут я пабачыe галаву Рамана, якая тырчала з рудой маслянай
паверхнi прорвы, i скручаную руку, якой той паспеe ухапiцца за карнявiшча ад
нейкага спарахнелага дрэва. Мы выцягнулi яго з вялiкiмi цяжкасцямi,
выцягнулi мертвага: у гэтых прорвах часта б'юць падводныя крынiцы, i ен
проста замерз. Ды яшчэ, да таго ж, i сэрца не вытрымала, як казаe пасля
лекар. Божа, на твары ягоным быe такi жах, якi нельга перажыць i застацца
жывым! Пасля дзяeчына ледзь не звар'яцела, калi пабачыла. На руцэ нейкi
eкус, каeнер падраны. А тады мы прытарочылi труп да сядла i паехалi. I вось
не паспелi мы ад'ехаць i трыццацi крокаe, як пабачылi: праз прасеку плылi
смутныя конныя ценi. Дзieна было тое, што зусiм не грукацелi капыты. А потым
заспяваe рог недзе зусiм у другiм баку i так прыглушана, быццам праз вату.
Мы ехалi з трупам прыгнечаныя, конi нервавалiся, яны чуюць мертвае цела. I
ноч была, ох, якая ноч! I недзе спяваe рог дзiкага палявання. А зараз
зноe... Надыходзiць час помсты.
н змоeк, уткнуeшы твар у далонi, пальцы на якiх, белыя, артыстычныя,
былi даeжэй за пальцы звычайнага чалавека e два разы. Я маeчаe, i раптам
мяне прарвала:
-- Як вам усе ж не сорамна. Мужчыны, дарослыя, вялiкiя мужчыны! I не
можаце абаранiць. Ды няхай бы гэта быe нават сам д'ябал -- бiцеся, чорт вас
падзяры! I чаму гэта паляванне з'яeляецца тут толькi часам? Чаму пры мне
яшчэ не было?
-- Нават калi яны з'яeляюцца часта, яны не прыходзяць у ночы на святыя
днi, а таксама e сераду i пятнiцу.
-- Гм, дзieныя зданi... А e нядзелю? -- У мяне eсе больш варушылася на
дне душы жаданне даць па гэтай фарфоравай, вялай, бязвольнай храпе, бо такiя
не здатныя нi на добры eчынак, нi на крымiнал -- не людзi, а макрыца-трава
на градзе. -- А e пiлiпаeку, на пятроeкi яны з'яeляюцца, калi яны такiя eжо
святыя прывiды?
-- На нядзелю Бог даe iм дазвол, бо, як памятаеце, Стах быe забiты
таксама e нядзелю, -- цалкам сур'езна адказаe ен.
-- Дык што ж ен тады такое, ваш Бог? -- грымнуe я. -- н што, стакнуeся
з д'яблам? н што, мярзотнiк, за кроe аднаго бярэ душу e нявiнных дзяeчат, у
якiх крывi таго Рамана, можа, адна кропля!
н маeчаe.
-- Пяцьсот дваццаць чатыры тысячы дзвесце восемдзесят восьмая частка
крывi Рамана e яе жылах, -- падумаeшы, iмгненна падлiчыe я. -- На што ен
тады здатны, гэты ваш Бог?
-- Не кашчуннiчайце, -- спуджана войкнуe ен. -- За каго вы
заступаецеся?
-- Занадта многа чартаeшчыны нават для такога дома, -- не супакойваeся
я. -- Малы Чалавек, Блакiтная Жанчына, а тут яшчэ гэта дзiкае паляванне
караля Стаха. Аблога i знутры i звонку, каб ен згарэe, гэты дом!..
-- Мгм, шчыра кажу вам, шаноeны пане, што я не веру e Чалавека i
Жанчыну.
-- Iх бачылi eсе. I вы таксама.
-- Я не бачыe, я чуe. А прырода гукаe невядома нам. Ды i да таго я
знерваваны чалавек.
-- Бачыла гаспадыня.
Вочы Бермана сцiпла апусцiлiся. н павагаeся i сказаe:
-- Я не здатны ей ва eсiм верыць. Яна... ну, словам, мне здаецца, яе
бедная галоeка не вытрымала гэтых жахаe. Яна... м-м... своеасаблiвы e
псiхiчных адносiнах чалавек, каб не сказаць больш.
Я таксама думаe пра гэта, таму змаeчаe.
-- Але я таксама чуe гэта.
-- Дзiкунства. Гэта проста акустычны падман. Галюцынацыя, шаноeны пане.
Мы пасядзелi моeчкi, я адчуваe, што сам пачынаю вар'яцець ад мiлых
прыгод, якiя тут адбывалiся.
У тую ноч мне прыснiлася: бязгучна скача дзiкае паляванне караля Стаха.
Бязгучна ржуць конi, бязгучна апускаюцца капыты, хiстаюцца выразныя павады.
Халодны верас пад iх нагамi; iмчаць шэрыя, нахiленыя наперад ценi, i
балотныя агнi гараць на лбах коней. А над iмi, у небе, гарыць самотная,
вострая, як iголка, зорка.
Калi я прачынаeся -- я чуe у калiдоры крокi Малога Чалавека i часам яго
цiхi жаласны стогн. А пасля зноe чорная бездань цяжкага сну, i зноe скача па
верасе i дрыгве iмклiвае, як страла, паляванне.
Жыхары Волатавай прорвы, вiдаць, не вельмi любiлi ездзiць на вялiкiя
балы. Я мяркую так таму, што не часта бывае e такiм закутку паeналецце
адзiнай наследнiцы маярату, i eсе ж праз два днi e Балотныя Ялiны з'ехалася
нiяк не больш чатырох дзесяткаe чалавек. Запрасiлi i мяне, хоць я згадзieся
з вялiкай неахвотай: я не любie правiнцыяльнай шляхты i, да таго ж, амаль
нiчога не зрабie за гэтыя днi. Не зрабie амаль нiякiх новых запiсаe, а
галоeнае, анi на крок не рушыe наперад, каб разгадаць таямнiцу гэтага
чортава логава. На старым плане ХVII стагоддзя нiякiх слухавак не было, а
крокi i стогны гучалi кожную ноч на зайздрасць рэгулярна.
Я ламаe галаву над усей гэтай чартаeшчынай, але нiчога не мог
прыдумаць.
Дык вось, упершыню, можа, за апошнiя дзесяць год палац сустракаe
гасцей. Запалiлi плошкi над уваходам, знялi чахлы з люстраe, вартаeнiк на
гэты раз ператварыeся e швейцара, узялi з навакольных хутароe яшчэ тры
служанкi. Палац нагадваe нарумяненую бабулю, якая e апошнi раз вырашыла
пайсцi на баль, успамянуць маладосць i пасля легчы e магiлу.
Не ведаю, цi трэба апiсваць гэты шляхецкi з'езд? Добрае i цалкам
правiльнае апiсанне чагосьцi падобнага вы знойдзеце e Хвелькi з Рукшэнiц,
незаконна забытага нашага паэта. Божа, якiя гэта былi вазкi! Старыя, з
пакарабачанай скурай, зусiм без рысор, з коламi e сажань вышынею, але
абавязкова з лекаем на запятках (у "лекаяe" былi чорныя ад зямлi рукi). Якiя
гэта былi конi! Расiнант здаeся б побач з iмi Буцэфалам. Хударлявыя, з
нiжняй губой, адвiслай, як чапяля, са з'едзенымi зубамi. Вупраж амаль з
вяровак, затое там-сям на ей блiшчаць залатыя бляшкi, якiя перакачавалi са
збруi "залатога веку".
"Што гэта робiцца на свеце, людзi добрыя? Калiсьцi адзiн пан ехаe на
шасцi конях, а зараз шэсць паноe на адным канi".
Увесь працэс панскага разарэння e адной гэтай iранiчнай народнай
прымаeцы.
Берман-Гацэвiч стаяe за маей спiною i адпускаe iранiчна-далiкатныя
заeвагi наконт тых, хто прыбываe.
-- Гляньце, якая свiрэпа (свiрэпаю e беларускай мове ХVI стагоддзя
называлi клячу). На ей, напэeна, хтосьцi з Сасаe ездзie: заслужаны баявы
конь... А гэта паненка, бачыце, як апранулася: проста як фэст на святога
Антонiя. А вось, бачыце, цыганы.
"Цыганамi" ен назваe сапраeды дзieную кампанiю. На звычайным возе
пад'ехаe да пад'езда самы дзieны хаeрус, якi мне даводзiлася бачыць. Тут
былi i паны, i паненкi, чалавек дзевяць, апранутыя страката i бедна. I
сядзелi яны на возе густа, як цыганы. I полаг быe на чатырох палках, як у
цыган. Не хапала толькi сабакi, якi б бег пад коламi. Гэта быe заняпалы род
Грыцкевiчавых, якiя качавалi з аднаго балю на другi i так, галоeным чынам,
харчавалiся. Яны былi дальнiмi сваякамi Яноeскiх. I гэта былi нашчадкi
"барвянага eладара"! Божа, за што караеш!!!
Пасля прыехала нейкая пажылая дама e вельмi багатым колiшнiм аксамiтным
уборы, зараз даволi паношаным, у суправаджэннi худога, як бiзун, маладога
чалавека з яeна халуйскiм тварам. Бiзун пяшчотна прыцiскаe яе локцiк.
Яна надушылася такой дрэннай парфумай, што Берман пачаe чхаць, калi яна
eвайшла e залу. А мне здалося, што замест яе нехта eнес у пакой вялiкую
торбу з удодамi i пакiнуe яе тут на радасць акружаючым. Размаeляла дама з
самым сапраeдным французскiм пранонсам, якi, як вядома, захаваeся на зямлi
толькi e двух мясцiнах: у салонах Парыжа i e засценку Кабыляны пад Воршай.
I другiя асобы былi дзieныя. Патрапаныя цi занадта гладкiя твары,
прагныя вочы, вочы замучаныя, вочы благальныя, вочы з вар'яцiнкай. У аднаго
франта вочы былi вялiзныя i пукатыя, як у саламандры падземных азер. Я
глядзеe на цырымонiю знаемства (некаторыя з гэтых блiзкiх суседзяe нiколi не
бачылiся i, напэeна, не пабачацца больш -- стары палац, можа, упершыню за 18
год бачыe такi наплыe гасцей). З-за дзвярэй гукi дрэнна даляталi да мяне, бо
e зале eжо дудзела аркестра з васьмi заслужаных iнвалiдаe Палтаeскай бiтвы.
Я бачыe замасленыя твары, якiя галантна eсмiхалiся, бачыe вусны, якiя
цягнулiся да рукi гаспадынi. Калi яны нахiлялiся, святло падала зверху, i
насы здавалiся надзiва доeгiмi, а раты праваленымi. Яны бязгучна дрыгалi
нагамi, схiлялiся, бязгучна гаварылi, i e iх вырасталi насы, пасля
eсмiхалiся i адплывалi далей, а на iх месца плылi eсе новыя, новыя.
Гэта было -- як у жахлiвым сне.
Яны выскалялiся, як выхадцы з магiлы, цалавалi руку (i мне здавалася,
што яны смокчуць з яе кроe), бязгучна адплывалi далей. А яна, такая чыстая e
сваiм белым адкрытым плаццi, толькi чырванела часам спiною, калi занадта
палка прыпадаe да яе рукi якi-небудзь наваяeлены донжуан у абцягненых
панталонах. Гэтыя пацалункi, як мне здавалася, пэцкалi яе руку чымсьцi
лiпучым i нячыстым.
I толькi тут я зразумеe, якая яна, уласна кажучы, самотная не толькi e
сваiм доме, але i сярод гэтай хеeры.
"Што гэта мне нагадвае? -- падумаe я. -- Ага, пушкiнская Тацяна сярод
пачвар у шалашы. Абклалi небараку, як лань пад час палявання".
Тут амаль што не было чыстых позiркаe, але затое якiя былi прозвiшчы!
Мне eсе здавалася, што я сяджу e архiвах i чытаю старажытныя акты
якога-небудзь Пiнскага копнага суда.
-- Пан Сава Матфеевiч Стахоeскi з сынамi, -- агалошваe лекай.
-- Панi Агата Юр'еeна Фалендыш-Хобалева з мужам i сябрам дома.
-- Пан Якуб Барбарэ-Гарабурда.
-- Пан Мацей Мустафавiч Асановiч.
-- Панi Ганна Аeрамовiч-Басяцкая з дачкою.
А Берман стаяe за маей спiною i адпускаe заeвагi. н упершыню за гэтыя
днi спадабаeся мне, столькi злосцi было e яго выказваннях, такiмi палючымi
вачыма сустракаe ен кожнага новага госця, i асаблiва маладых.
Але вось у вачах яго прамiльгнула нешта такое незразумелае, што я
мiмаволi глянуe у той бок, i... вочы мае палезлi на лоб, такое дзieнае
вiдовiшча я пабачыe. У залу на сходах кацieся чалавек, менавiта кацieся,
iначай гэта нельга было назваць. Быe гэты чалавек пад сажань ростам,
прыблiзна як я, але e ягоную вопратку eлезла б трое Андрэяe Беларэцкiх.
Агромнiсты жывот, ногi e сцегнах, як кумпякi, нязмерна шырокiя грудзi,
далонi, як цэбры. Рэдка здаралася мне бачыць такога волата. Але самае
дзieнае было не гэта. На чалавеку была вопратка, якую зараз можна пабачыць
толькi e музеi: чырвоныя боты на высокiх абцасах з падкоeкамi (такiя
празывалiся e нашых продкаe кабцямi), абцягнутыя порткi з каразеi -- тонкага
сукна. Жупан на грудзях i жываце -- жупан з вiшневага з золатам сукна --
вось-вось пагражаe луснуць. Паверх яго чалавек нацягнуe чугу, старажытную
беларускую верхнюю вопратку. Чуга вiсела вольна, прыгожымi складкамi, уся
пералiвалася зяленымi, залатымi i чорнымi вiзерункамi i была перавязана
амаль пад пахамi турэцкiм пасам вяселкавых колераe.
I над усiм гэтым сядзела дзieна маленькая для гэтай тушы галава са
шчокамi такiмi надутымi, быццам гэты чалавек вось-вось збiраeся пырснуць са
смеху. Доeгiя шэрыя валасы ззаду рабiлi галаву правiльна круглай, маленькiя
шэрыя вочкi смяялiся, сiвыя вусы вiселi да сярэдзiны грудзей. Вонкавы выгляд
у чалавека быe самы мiрны, i толькi на левай руцэ вiсеe карбач -- плецены
кароткi бiзун са срэбным дротам ля канца. Словам, сабакар, правiнцыяльны
мядзведзь, весялун i п'янiца -- гэта адразу было бачна.
Яшчэ ля дзвярэй ен зарагатаe такiм густым i вяселым басам, што я
мiмаволi eсмiхнуeся. н iшоe, i людзi расступалiся перад iм, адказвалi
такiмi вяселымi eсмешкамi, якiя толькi маглi з'явiцца на гэтых кiслых
тварах, тварах людзей з касты, якая выраджаецца. Чалавека, вiдаць, любiлi.
"Нарэшце хоць адзiн прадстаeнiк старога добрага веку, -- падумаe я. --
Не вырадак, не вар'ят, якi можа пайсцi на гераiзм, i на злачынства. Добры
просты волат. I як ен сакавiта, прыгожа гаворыць па-беларуску!"
Не здзieляйцеся апошняй думцы. Хоць сярод дробнай шляхты тады
размаeлялi па-беларуску, шляхта таго парадку, да якога, вiдаць, належаe гэты
пан, мовы не ведала: сярод гасцей не больш як якi дзесятак размаeляe на мове
Марцiнкевiча i Каратынскага, астатнiя на дзieнай сумесi польскiх, расейскiх
i беларускiх слоe.
А гэты размаeляe як якая-небудзь вясковая бабуля-свацця. Трапныя словы,
гэты звер, шырэй яго i доле.
Але тут кароль Стах скочыe з свайго каня драпятага проста на спiну
зверу, схапie яго за вуха, аддзер пысу з ляжачага i кордам, кароткiм мячом,
паласнуe яго па глотцы. Лемпарт адкiнуe яго eдарам лапы, i Стах адляцеe, а
звер насеe на яго, памiраючы, але тут i пан Раман ускочыe i разбie чэрап
страшыдла сваiм баявым чаканам. Так i ляжалi яны eтрох; i пан Раман дапамог
каралю eстаць, пацалаваe у вусны i сказаe:
-- Квiты мы з табою, браце. Ты мне жыцце выратаваe, а я тваю душу
выратаваe шчыра.
А пасля напаткалi iх паляeнiчыя, i вырашылi яны ноч правесцi разам у
лесе i яшчэ пiць i гуляць, бо яшчэ не досыць было для iхняй душы, i сэрца iх
пасля бойкi з лемпартам прасiла вiна. I расклалi яны вогнiшча e лесе
запаветным, i пачалi пiць. А цемра стала такая, калi знiк месяц, што, адыдзi
далей ад вогнiшча,i не пабачыш пальца на руцэ. Узялi яны бочкi вiна, што
прывез Раман, i пiлi, забаeлялiся. I нiхто не ведаe, што вiно тое было
атручанае, толькi Раман, Варона i Дубатоeк загадзя сябе да тае атруты
прывучылi.
I eсе пiлi, толькi кароль Стах пie мала.
Пачакай, Раман. Што ты робiш, Раман? За зямлю сваю хацеe косткi свае
скласцi гэты чалавек. Што ж ты божае наканаванне сабою замянiць хочаш?
Панства свайго табе шкада, а цi падумаe ты, што топчуць волю народа твайго,
мову i веру яго, душу яго? Не думаеш ты пра гэта, зайздрасць i славалюбства
e сэрцы тваiм.
I так яны пiлi, пакуль не сталi e людзей з палявання караля Стаха
закрывацца вочы. Але кароль усе казаe, якiмi шчаслiвымi ен зробiць усiх,
калi сядзе на трон дзедзiч сваiх.
I тады пан Раман узяe свой корд, узяe яго за рукаяць аберуч i,
падышоeшы да караля Стаха са спiны, узнес корд над яго галавою i пасля
апусцie гэты корд вастрыем на патылiцу караля Стаха. Той клюнуe носам, пасля
eзняe галаву, паглядзеe у вочы Раману, i твар яго, залiты крывею, быe як
вопль жахлiвая да Бога аб помсце.
-- Што ж ты зрабie! Ты ж пабрацiм мой, браце.
А пасля, намагаючыся eстаць, крыкнуe:
-- Многiх людзей пазбавie ты зараз шчасця. Нашто прадаe ты свой народ,
адступнiк?
Раман другi раз ударыe яго мячом, i той упаe, але дар слова не кiнуe
яшчэ ягоных вуснаe:
-- Зараз трымайся, здраднiк. Праклен мой на цябе i на твой чорны род!
Хай стане камянем хлеб ля вуснаe тваiх, хай бясплоднымi будуць жонкi вашы, а
мужы захлынуцца eласнай крывей!
I пасля сказаe ен жаласным ад слабасцi голасам, але жорстка:
-- Прадаe ты свой край, былы пабрацiм. Але мы не памром. Мы яшчэ
з'явiмся да цябе, i да дзяцей тваiх, i да нашчадкаe тваiх, я i мае
паляванне. Да дваццатага калена будзем мы помсцiць бязлiтасна, i не
схаваецеся вы ад нас. Чуеш, да дваццатага калена! I кожнае з кален тваiх
будзе дрыжаць больш балюча i жахлiва, нiж я зараз, ля ног тваiх.
I eранie галаву. А яго аслупянелае паляванне нарэшце схамянулася i
схапiлася за нажы. I яны бiлiся дваццаць супраць траiх, i бойка была
жахлiвай. Але трое адолелi дваццацех i забiлi eсiх.
А пасля яны прытарочылi трупы i параненых, якiя жаласна стагналi, да
eласных коней i насцябалi iх, i конi памчалiся якраз да Волатавай прорвы, не
разбiраючы дарогi.
I нiхто не заeважыe, што e целе караля Стаха яшчэ была iскра жыцця.
Конi ляцелi e ноч, i слабы месяц асвятляe iх доeгiя грывы, i недзе наперадзе
бегалi па купiнах сiнiя агнi.
I з гэтага жахлiвага статка даносieся голас караля Стаха:
-- Д'яблу аддаю душу сваю, бо не дапамагае Бог. Трымайся, Раман, мы
прыскачам да цябе конныя! Дрыжы, Раман, калацiся, адвечны вораг! Мы
прыйдзем! Мы адпомсцiм!
I нiхто не ведаe, што праeда была e гэтых словах, што зброяй д'ябла,
праeды, помсты i кары з'явieся кароль Стах. Не за тое помсцie ен, што забie
яго Раман. Забойства нiколi не атрымае такой кары, калi гэта не забойства
пабрацiма.
Нядоeга яны зажылiся на свеце. Даездчык Варона першы пабачыe ценi Стаха
i яго прыспешнiкаe праз два тыднi. Не разбiраючы дарогi, iмчалася дзiкае
паляванне па самай жахлiвай дрыгве, па лесе, па вадзе межыток. Не бразгалi
цуглi, не звiнелi мячы. На конях сядзелi маeклiвыя коннiкi, i балотныя агнi
кацiлiся наперадзе дзiкага палявання караля Стаха якраз праз дрыгву.
Аляхно з'ехаe з розуму. Загiнуe пасля таго i Дубатоeк. Гетман лiтоeскi
рассеяe мужычыя палкi, якiя засталiся без кiраeнiка, у бойцы загiнуe Яраш
Штамет. А Раман Яноeскi быe жывы i смяяeся.
I аднойчы ен быe на паляваннi i вяртаeся адзiн праз верасавыя пусткi
дадому. Месяц слаба свяцie на верас. I раптам забегалi недзе ззаду сiнiя
балотныя агнi, i даляцеe з таго боку спеe рагоe i ледзь чутны стук капытоe.
А пасля з'явiлiся цьмяныя ценi коннiкаe. Грывы коней веялi па ветры, беглi
перад дзiкiм паляваннем гепарды, спушчаныя са шворак. I бязгучна па верасе i
дрыгве ляцелi яны. I маeчалi коннiкi, а гукi палявання даляталi аднекуль з
другога боку. I перад усiмi скакаe, асветлены месяцам, туманны i вялiзны
кароль Стах. I гарэлi вочы коней, i людзей, i гепардаe.
I Раман пабег, а яны бязгучна i хутка скакалi за iм, i конi часам
перабiралi нагамi e паветры, i спяваe дзiкi верас, i месяц раeнадушна
глядзеe на пагоню.
I Раман тройчы крыкнуe: "Дзiкае паляванне!.." такiм голасам, што пачулi
нават людзi e навакольных хатах.
А пасля дзiкае паляванне нагнала яго, i сэрца яго не вытрымала. Так
загiнуe Раман.
Многiя з таго часу бачылi на тарфяных раeнiнах дзiкае паляванне Стаха.
I хоць карала яно не eсiх, але мала e каго не разрывалася сэрца, калi бачыe
ен на балотах змрочныя ценi коннiкаe.
Так загiнулi сын Рамана i сын яго сына, пасля смерцi якога я i пiшу пра
гэта на навучэнне i жах яго нашчадкаe, якiя, можа, i змогуць добрымi
справамi пазбавiць сiлы сiвы даeнi праклен.
Сцеражыцеся дрыгвы, людзi, сцеражыцеся балот уначы, калi сiнiя агнi
збiраюцца i пачынаюць скокi на самых гiблых мясцiнах. Там часта eначы
пабачыце вы дваццаць коннiкаe на вараных дрыкгантах.
I галоeны коннiк iмчыць наперадзе eсiх. Капялюх з заломленым полем
насунуты на яго вочы, ногi прывязаны да сядла. Не бразгочуць мячы, не ржуць
маeклiвыя конi. Толькi часам аднекуль здалек даносiцца спеe рога.
Развяваюцца грывы, балотныя агнi ззяюць пад нагамi коней.
Па верасе, па гiблай дрыгве скача дзiкае паляванне i будзе скакаць да
тых часоe, пакуль iснуе свет. Яно -- наша зямля, нелюбiмая намi i страшная.
Злiтуйся з нас, Божа!"
Я адарваeся ад паперы i скалануe галавою, жадаючы пазбыцца дзiкiх
вобразаe. Берман чакальна глядзеe на мяне.
-- Ну, што, пан, прашу прабачэння, думае пра гэта?
-- Якая жахлiвая, прыгожая i фантастычная легенда, -- шчыра eсклiкнуe
я. -- Так i просiцца пад пэндзаль вялiкага мастака. I што толькi можна
прыдумаць!
-- О, як бы гэта, прабачце, была толькi легенда... Вы ведаеце, я
вальнадумны чалавек, я атэiст, як кожны чалавек, якi жыве душою e нашым
высокаадукаваным веку. Але e дзiкае паляванне караля Стаха я веру. Ды i
дзieна было б не верыць. Ад яго загiнулi нашчадкi Рамана i амаль вымер род
Яноeскiх.
-- Паслухайце, -- сказаe я. -- Я eжо гаварыe гэта аднаму чалавеку, але
скажу i вам. Я магу захапляцца старымi легендамi, але што мяне прымусiць
верыць iм? Нашчадкi Рамана загiнулi "ад палявання" дзвесце год таму. У тыя
часы магiлеeскi летапiс сур'езна сцвярджаe, што перад вайною на магiлеeскiх
мурах, куды i чалавек не можа eзлезцi, з'яeлялiся крывавыя адбiткi далоняe.
-- Так, я памятаю гэта, -- адказаe кнiгалюб. -- Можна было б прывесцi i
далейшыя прыкметы, але яны... м-м-м... трошкi фрывольныя. Нашы продкi былi
такiя грубыя людзi.
-- Ну, вось бачыце. -- сказаe я з дакорам. -- А вы верыце e
паляванне...
Лялечны чалавек, як мне здалося, вагаeся.
-- Ну, а што б вы сказалi, шаноeны, калi б я заявie, што бачыe яго?
-- Байкi, -- жорстка адсек я. -- I не сорамна вам пужаць такiмi
словамi, такiмi паведамленнямi жанчын?
-- Гэта не байкi, -- паружавеe Берман. -- Гэта сур'езна. Не eсiм быць
героямi, i я, шчыра кажу, баюся. Я нават не ем зараз з гаспадыняю за адным
сталом, бо на такiх таксама eпадзе гнеe караля Стаха. Ды памятаеце, у
рукапiсах...
-- I як вы бачылi дзiкае паляванне?
-- Так, як i тут, у кнiзе. Я быe у Дубатоeка, суседа Яноeскiх, -- мiж
iншым, нашчадка таго Дубатоeка. -- I вяртаeся ад яго. Я iшоe верасавай
пусткаю, якраз ля вялiзнай купы каменняe. I ноч была светлаватая. Я не
пачуe, як яны з'явiлiся. Яны iмчалi паeз мяне якраз па дрыгве. О, гэта было
жудасна!
Нешта каламутнае плесканулася e яго вачах, i мне падумалася, што e
гэтым доме, ды, напэeна, i па eсей раeнiне, дрэннае робiцца з мазгамi
людзей.
"Цi есць тут хоць адзiн нармальны? Цi, можа, усе вар'яты?" -- падумаe
я.
-- Галоeнае, яны iмчалi амаль бязгучна. Конi, ведаеце, такой
старажытнай пароды, якую зараз з агнем не знойдзеш: сапраeдныя палескiя
дрыкганты з падрэзанымi жыламi ля хвастоe. Грывы веюць па ветры,
плашчы-велеiсы...
-- Велеiсы апраналiся толькi на панцыр, -- непачцiва перабie я. -- А
якi панцыр можа быць на паляваннi?
-- Я ведаю, -- проста i вельмi шчыра адказаe лялечны чалавек,
паставieшы на мяне вялiкiя, рахманыя, як у аленя, вочы. -- Паверце, каб я
хлусie, я б мог прыдумаць нешта больш спрытнае.
-- Тады прабачце, -- знiякавеe я.
-- Велеiсы развяваюцца за спiнамi людзей. Дзiды тырчаць у паветры. I
мчаць, мчаць яны, як навала.
-- Яшчэ раз прабачце, шаноeны пане. А скажыце, можа, на вячэры e суседа
частавалi медам?
-- Я не п'ю, -- з годнасцю падцiснуe губы Берман-Ганцэвiч. -- Я кажу
вам, яны не пакiдалi нават слядоe за сабою, i туман хаваe ногi коней. I твар
караля. н быe зусiм спакойны, безжыццева-змрочны, сухi i зусiм-зусiм шэры,
як туман.
Самае галоeнае, яны прыязджалi да палаца Яноeскiх у тую ноч. Мне
расказалi, калi прыйшоe, што апоeнач загрымела кальцо на дзвярах i голас
крыкнуe: "Раман у дваццатым калене, выходзь!"
-- Чаму Раман?
-- Таму што Надзея -- апошнi нашчадак Рамана, якраз дваццатае яго
калена.
-- Не веру, -- зноe сказаe я, змагаючыся да канца, бо твар у Бермана
быe сапраeды белы. -- Давайце радасловец Яноeскiх.
Берман з гатоeнасцю выцягнуe нейкую кнiгу i разгарнуe пергаментную
eкладку з "дрэвам годнасцi". I сапраeды, дзевятнаццаць пакаленняe iшло з
Рамана Старога. Нiжэй дзевятнаццатага калена, зноe Рамана, быe надпiс,
зроблены дробным почыркам: "26 кастрычнiка 1870 года нарадзiлася дачка мая,
Надзея. Апошняе, дваццатае, наша калена, адзiнае мае дзiця. Жорсткi лес,
здымi з нас свой праклен, няхай загiнуць толькi дзевятнаццаць пакаленняe.
Злiтуйся з гэтага маленькага камячка. Вазьмi мяне, калi гэта патрэбна, але
няхай выжыве яна. Яна ж апошняя з роду Яноeскiх. Упаваю на цябе".
-- Гэта бацька яе пiсаe? -- спытаe я, расчулены, i падумаe, што мне
было e год нараджэння гэтай дзяeчынкi восем год.
-- Так, ен. Бачыце, ен прадчуваe. Яго лес -- доказ праeдзiвасцi легенды
пра караля Стаха. н ведаe яе, яны eсе ведалi, бо праклен вiсеe над
нашчадкамi гэтых нешчаслieцаe, як сякера. Той звар'яцее, таго заб'юць за
грошы браты, той загiне e час палявання. н ведаe i рыхтаваeся: забяспечыe
дзяeчыне хоць мiзэрны, але даход, знайшоe загадзя апекуноe, склаe запавет
(дарэчы, я баюся гэтай восенi, многiя з Яноeскiх не дажывалi да паeналецця,
а праз два днi будзе яе дзень нараджэння, i eжо двойчы з'яeлялася дзiкае
паляванне пад мурамi палаца). Раман нiколi не выходзie уначы з палаца. Але
два гады таму Надзею Раманаeну eзяла e госцi яе далекая сваячка па мацi,
жонка шляхцiца Кульшы. Дзяeчынка затрымалася e яе дапазна. Раман быe такi
чалавек, што вельмi нерваваeся, калi яе не было дома. А дом Кульшаe быe ля
самай Волатавай прорвы. н сеe на каня i паехаe. Дзяeчынка вярнулася дадому
з Рыгорам, вартаeнiком Кульшы. А пана няма. Паехалi шукаць. А была восень,
час, калi паляванне караля Стаха з'яeляецца асаблiва часта. Мы ехалi па
слядах панскага каня, я i Рыгор. Я баяeся, а Рыгор -- анi кроплi. Сляды вялi
спачатку па дарозе, пасля збочылi i пачалi вiляць па лузе. I збоку Рыгор
адшукаe другiя сляды.
н быe добры паляeнiчы, гэты Рыгор. Якi жах, пане! Сляды былi ад двух
дзесяткаe коней. I падковы старыя, з трызубцам, падобным на габлi. Такiх
даeно не куюць у нас. I часам гэтыя сляды знiкалi i з'яeлялiся праз
дваццаць, праз трыццаць крокаe, быццам конi ляцелi e паветры. Пасля мы
адшукалi клак ад панскай стрэльбы, я пазнаe бы яго з сотнi. Рыгор прыпомнie,
што, калi ен вез дзяeчо дахаты, нехта страляe ля прорвы. Мы пагналi коней
хутчэй, бо мiнула гадзiн пяць, ноч ужо цямнела перад свiтаннем. Хутка мы
пачулi -- недзе гiгатаe конь. Мы выехалi на вялiкую галявiну, якая зарасла
верасам. Тут Рыгор адзначыe, што конi дзiкага палявання развярнулiся e лаву
i пайшлi наметам. А конь гаспадара некалькi разоe спатыкнуeся, вiдаць,
стомлены. -- Голас Бермана раптам адзiчэe i перасекся: -- I e канцы
галявiны, якраз там, дзе пачыналася прорва, мы пабачылi яшчэ жывога каня,
якi ляжаe са зламанай нагою i крычаe так жахлiва, як чалавек. Рыгор сказаe,
што пан павiнен быць недзе тут. Мы знайшлi яго сляды, якiя iшлi ад дрыгвы. Я
рушыe па iх, але яны дайшлi да каня, амаль да каня, i знiклi. Тут на
вiльготнай глебе былi eмяцiны, быццам чалавек упаe. I далей нiчога. Галоeнае
тое, што слядоe побач не было. Паляванне збочыла сажнях у дзесяцi ад таго
месца. Альбо Раман узнесся на неба, альбо конi караля Стаха дамчалi да яго e
паветры i захапiлi з сабою. Мы пачакалi з паeгадзiны, i, калi пачаeся
сапраeдны змрок, Рыгор хлопнуe сябе па галаве i загадаe мне надраць бяросты.
Я, шляхцiц, падпарадкаваeся гэтаму хлопу: ен быe тады eладны, як магнат.
Калi мы запалiлi бяросту -- ен схiлieся над слядамi. "Ну, што скажаш, пане?"
-- сказаe ен з выглядам перавагi. "Я не ведаю, нашто яму спатрэбiлася iсцi
ад дрыгвы, не ведаю, як ен туды трапie", -- адказаe я нiякава. Тады гэты хам
разрагатаeся... " н i не думаe iсцi ад дрыгвы. н, васпане, iшоe у дрыгву. I
ногi e яго зусiм не былi выкручаны задам наперад, як ты, магчыма, думаеш. н
адступаe, адступаe да дрыгвы ад чагосьцi жахлiвага. Бачыш, вось тут ен
пляснуeся аб зямлю. Конь зламаe нагу, i ен пераляцеe цераз галаву. н, калi
хочаш ведаць, падкруцie нагу: бачыш, крок правай нагi большы i глыбокi,
значыць, ен падкруцie левую нагу. н адступаe да дрыгвы задам. Хадзем туды,
там мы пабачым, напэeна, i канец". I сапраeды, мы пабачылi i канец. Там, дзе
быe рэзкi абрыe у дрыгву, Рыгор пасвяцie бяростаю i сказаe: "Бачыш, тут ен
асклiзнуeся". Я трымаe яго за пас, а ен палез з гэтага абрыeчыка i паклiкаe
мяне: "Глядзi". I тут я пабачыe галаву Рамана, якая тырчала з рудой маслянай
паверхнi прорвы, i скручаную руку, якой той паспеe ухапiцца за карнявiшча ад
нейкага спарахнелага дрэва. Мы выцягнулi яго з вялiкiмi цяжкасцямi,
выцягнулi мертвага: у гэтых прорвах часта б'юць падводныя крынiцы, i ен
проста замерз. Ды яшчэ, да таго ж, i сэрца не вытрымала, як казаe пасля
лекар. Божа, на твары ягоным быe такi жах, якi нельга перажыць i застацца
жывым! Пасля дзяeчына ледзь не звар'яцела, калi пабачыла. На руцэ нейкi
eкус, каeнер падраны. А тады мы прытарочылi труп да сядла i паехалi. I вось
не паспелi мы ад'ехаць i трыццацi крокаe, як пабачылi: праз прасеку плылi
смутныя конныя ценi. Дзieна было тое, што зусiм не грукацелi капыты. А потым
заспяваe рог недзе зусiм у другiм баку i так прыглушана, быццам праз вату.
Мы ехалi з трупам прыгнечаныя, конi нервавалiся, яны чуюць мертвае цела. I
ноч была, ох, якая ноч! I недзе спяваe рог дзiкага палявання. А зараз
зноe... Надыходзiць час помсты.
н змоeк, уткнуeшы твар у далонi, пальцы на якiх, белыя, артыстычныя,
былi даeжэй за пальцы звычайнага чалавека e два разы. Я маeчаe, i раптам
мяне прарвала:
-- Як вам усе ж не сорамна. Мужчыны, дарослыя, вялiкiя мужчыны! I не
можаце абаранiць. Ды няхай бы гэта быe нават сам д'ябал -- бiцеся, чорт вас
падзяры! I чаму гэта паляванне з'яeляецца тут толькi часам? Чаму пры мне
яшчэ не было?
-- Нават калi яны з'яeляюцца часта, яны не прыходзяць у ночы на святыя
днi, а таксама e сераду i пятнiцу.
-- Гм, дзieныя зданi... А e нядзелю? -- У мяне eсе больш варушылася на
дне душы жаданне даць па гэтай фарфоравай, вялай, бязвольнай храпе, бо такiя
не здатныя нi на добры eчынак, нi на крымiнал -- не людзi, а макрыца-трава
на градзе. -- А e пiлiпаeку, на пятроeкi яны з'яeляюцца, калi яны такiя eжо
святыя прывiды?
-- На нядзелю Бог даe iм дазвол, бо, як памятаеце, Стах быe забiты
таксама e нядзелю, -- цалкам сур'езна адказаe ен.
-- Дык што ж ен тады такое, ваш Бог? -- грымнуe я. -- н што, стакнуeся
з д'яблам? н што, мярзотнiк, за кроe аднаго бярэ душу e нявiнных дзяeчат, у
якiх крывi таго Рамана, можа, адна кропля!
н маeчаe.
-- Пяцьсот дваццаць чатыры тысячы дзвесце восемдзесят восьмая частка
крывi Рамана e яе жылах, -- падумаeшы, iмгненна падлiчыe я. -- На што ен
тады здатны, гэты ваш Бог?
-- Не кашчуннiчайце, -- спуджана войкнуe ен. -- За каго вы
заступаецеся?
-- Занадта многа чартаeшчыны нават для такога дома, -- не супакойваeся
я. -- Малы Чалавек, Блакiтная Жанчына, а тут яшчэ гэта дзiкае паляванне
караля Стаха. Аблога i знутры i звонку, каб ен згарэe, гэты дом!..
-- Мгм, шчыра кажу вам, шаноeны пане, што я не веру e Чалавека i
Жанчыну.
-- Iх бачылi eсе. I вы таксама.
-- Я не бачыe, я чуe. А прырода гукаe невядома нам. Ды i да таго я
знерваваны чалавек.
-- Бачыла гаспадыня.
Вочы Бермана сцiпла апусцiлiся. н павагаeся i сказаe:
-- Я не здатны ей ва eсiм верыць. Яна... ну, словам, мне здаецца, яе
бедная галоeка не вытрымала гэтых жахаe. Яна... м-м... своеасаблiвы e
псiхiчных адносiнах чалавек, каб не сказаць больш.
Я таксама думаe пра гэта, таму змаeчаe.
-- Але я таксама чуe гэта.
-- Дзiкунства. Гэта проста акустычны падман. Галюцынацыя, шаноeны пане.
Мы пасядзелi моeчкi, я адчуваe, што сам пачынаю вар'яцець ад мiлых
прыгод, якiя тут адбывалiся.
У тую ноч мне прыснiлася: бязгучна скача дзiкае паляванне караля Стаха.
Бязгучна ржуць конi, бязгучна апускаюцца капыты, хiстаюцца выразныя павады.
Халодны верас пад iх нагамi; iмчаць шэрыя, нахiленыя наперад ценi, i
балотныя агнi гараць на лбах коней. А над iмi, у небе, гарыць самотная,
вострая, як iголка, зорка.
Калi я прачынаeся -- я чуe у калiдоры крокi Малога Чалавека i часам яго
цiхi жаласны стогн. А пасля зноe чорная бездань цяжкага сну, i зноe скача па
верасе i дрыгве iмклiвае, як страла, паляванне.
Жыхары Волатавай прорвы, вiдаць, не вельмi любiлi ездзiць на вялiкiя
балы. Я мяркую так таму, што не часта бывае e такiм закутку паeналецце
адзiнай наследнiцы маярату, i eсе ж праз два днi e Балотныя Ялiны з'ехалася
нiяк не больш чатырох дзесяткаe чалавек. Запрасiлi i мяне, хоць я згадзieся
з вялiкай неахвотай: я не любie правiнцыяльнай шляхты i, да таго ж, амаль
нiчога не зрабie за гэтыя днi. Не зрабie амаль нiякiх новых запiсаe, а
галоeнае, анi на крок не рушыe наперад, каб разгадаць таямнiцу гэтага
чортава логава. На старым плане ХVII стагоддзя нiякiх слухавак не было, а
крокi i стогны гучалi кожную ноч на зайздрасць рэгулярна.
Я ламаe галаву над усей гэтай чартаeшчынай, але нiчога не мог
прыдумаць.
Дык вось, упершыню, можа, за апошнiя дзесяць год палац сустракаe
гасцей. Запалiлi плошкi над уваходам, знялi чахлы з люстраe, вартаeнiк на
гэты раз ператварыeся e швейцара, узялi з навакольных хутароe яшчэ тры
служанкi. Палац нагадваe нарумяненую бабулю, якая e апошнi раз вырашыла
пайсцi на баль, успамянуць маладосць i пасля легчы e магiлу.
Не ведаю, цi трэба апiсваць гэты шляхецкi з'езд? Добрае i цалкам
правiльнае апiсанне чагосьцi падобнага вы знойдзеце e Хвелькi з Рукшэнiц,
незаконна забытага нашага паэта. Божа, якiя гэта былi вазкi! Старыя, з
пакарабачанай скурай, зусiм без рысор, з коламi e сажань вышынею, але
абавязкова з лекаем на запятках (у "лекаяe" былi чорныя ад зямлi рукi). Якiя
гэта былi конi! Расiнант здаeся б побач з iмi Буцэфалам. Хударлявыя, з
нiжняй губой, адвiслай, як чапяля, са з'едзенымi зубамi. Вупраж амаль з
вяровак, затое там-сям на ей блiшчаць залатыя бляшкi, якiя перакачавалi са
збруi "залатога веку".
"Што гэта робiцца на свеце, людзi добрыя? Калiсьцi адзiн пан ехаe на
шасцi конях, а зараз шэсць паноe на адным канi".
Увесь працэс панскага разарэння e адной гэтай iранiчнай народнай
прымаeцы.
Берман-Гацэвiч стаяe за маей спiною i адпускаe iранiчна-далiкатныя
заeвагi наконт тых, хто прыбываe.
-- Гляньце, якая свiрэпа (свiрэпаю e беларускай мове ХVI стагоддзя
называлi клячу). На ей, напэeна, хтосьцi з Сасаe ездзie: заслужаны баявы
конь... А гэта паненка, бачыце, як апранулася: проста як фэст на святога
Антонiя. А вось, бачыце, цыганы.
"Цыганамi" ен назваe сапраeды дзieную кампанiю. На звычайным возе
пад'ехаe да пад'езда самы дзieны хаeрус, якi мне даводзiлася бачыць. Тут
былi i паны, i паненкi, чалавек дзевяць, апранутыя страката i бедна. I
сядзелi яны на возе густа, як цыганы. I полаг быe на чатырох палках, як у
цыган. Не хапала толькi сабакi, якi б бег пад коламi. Гэта быe заняпалы род
Грыцкевiчавых, якiя качавалi з аднаго балю на другi i так, галоeным чынам,
харчавалiся. Яны былi дальнiмi сваякамi Яноeскiх. I гэта былi нашчадкi
"барвянага eладара"! Божа, за што караеш!!!
Пасля прыехала нейкая пажылая дама e вельмi багатым колiшнiм аксамiтным
уборы, зараз даволi паношаным, у суправаджэннi худога, як бiзун, маладога
чалавека з яeна халуйскiм тварам. Бiзун пяшчотна прыцiскаe яе локцiк.
Яна надушылася такой дрэннай парфумай, што Берман пачаe чхаць, калi яна
eвайшла e залу. А мне здалося, што замест яе нехта eнес у пакой вялiкую
торбу з удодамi i пакiнуe яе тут на радасць акружаючым. Размаeляла дама з
самым сапраeдным французскiм пранонсам, якi, як вядома, захаваeся на зямлi
толькi e двух мясцiнах: у салонах Парыжа i e засценку Кабыляны пад Воршай.
I другiя асобы былi дзieныя. Патрапаныя цi занадта гладкiя твары,
прагныя вочы, вочы замучаныя, вочы благальныя, вочы з вар'яцiнкай. У аднаго
франта вочы былi вялiзныя i пукатыя, як у саламандры падземных азер. Я
глядзеe на цырымонiю знаемства (некаторыя з гэтых блiзкiх суседзяe нiколi не
бачылiся i, напэeна, не пабачацца больш -- стары палац, можа, упершыню за 18
год бачыe такi наплыe гасцей). З-за дзвярэй гукi дрэнна даляталi да мяне, бо
e зале eжо дудзела аркестра з васьмi заслужаных iнвалiдаe Палтаeскай бiтвы.
Я бачыe замасленыя твары, якiя галантна eсмiхалiся, бачыe вусны, якiя
цягнулiся да рукi гаспадынi. Калi яны нахiлялiся, святло падала зверху, i
насы здавалiся надзiва доeгiмi, а раты праваленымi. Яны бязгучна дрыгалi
нагамi, схiлялiся, бязгучна гаварылi, i e iх вырасталi насы, пасля
eсмiхалiся i адплывалi далей, а на iх месца плылi eсе новыя, новыя.
Гэта было -- як у жахлiвым сне.
Яны выскалялiся, як выхадцы з магiлы, цалавалi руку (i мне здавалася,
што яны смокчуць з яе кроe), бязгучна адплывалi далей. А яна, такая чыстая e
сваiм белым адкрытым плаццi, толькi чырванела часам спiною, калi занадта
палка прыпадаe да яе рукi якi-небудзь наваяeлены донжуан у абцягненых
панталонах. Гэтыя пацалункi, як мне здавалася, пэцкалi яе руку чымсьцi
лiпучым i нячыстым.
I толькi тут я зразумеe, якая яна, уласна кажучы, самотная не толькi e
сваiм доме, але i сярод гэтай хеeры.
"Што гэта мне нагадвае? -- падумаe я. -- Ага, пушкiнская Тацяна сярод
пачвар у шалашы. Абклалi небараку, як лань пад час палявання".
Тут амаль што не было чыстых позiркаe, але затое якiя былi прозвiшчы!
Мне eсе здавалася, што я сяджу e архiвах i чытаю старажытныя акты
якога-небудзь Пiнскага копнага суда.
-- Пан Сава Матфеевiч Стахоeскi з сынамi, -- агалошваe лекай.
-- Панi Агата Юр'еeна Фалендыш-Хобалева з мужам i сябрам дома.
-- Пан Якуб Барбарэ-Гарабурда.
-- Пан Мацей Мустафавiч Асановiч.
-- Панi Ганна Аeрамовiч-Басяцкая з дачкою.
А Берман стаяe за маей спiною i адпускаe заeвагi. н упершыню за гэтыя
днi спадабаeся мне, столькi злосцi было e яго выказваннях, такiмi палючымi
вачыма сустракаe ен кожнага новага госця, i асаблiва маладых.
Але вось у вачах яго прамiльгнула нешта такое незразумелае, што я
мiмаволi глянуe у той бок, i... вочы мае палезлi на лоб, такое дзieнае
вiдовiшча я пабачыe. У залу на сходах кацieся чалавек, менавiта кацieся,
iначай гэта нельга было назваць. Быe гэты чалавек пад сажань ростам,
прыблiзна як я, але e ягоную вопратку eлезла б трое Андрэяe Беларэцкiх.
Агромнiсты жывот, ногi e сцегнах, як кумпякi, нязмерна шырокiя грудзi,
далонi, як цэбры. Рэдка здаралася мне бачыць такога волата. Але самае
дзieнае было не гэта. На чалавеку была вопратка, якую зараз можна пабачыць
толькi e музеi: чырвоныя боты на высокiх абцасах з падкоeкамi (такiя
празывалiся e нашых продкаe кабцямi), абцягнутыя порткi з каразеi -- тонкага
сукна. Жупан на грудзях i жываце -- жупан з вiшневага з золатам сукна --
вось-вось пагражаe луснуць. Паверх яго чалавек нацягнуe чугу, старажытную
беларускую верхнюю вопратку. Чуга вiсела вольна, прыгожымi складкамi, уся
пералiвалася зяленымi, залатымi i чорнымi вiзерункамi i была перавязана
амаль пад пахамi турэцкiм пасам вяселкавых колераe.
I над усiм гэтым сядзела дзieна маленькая для гэтай тушы галава са
шчокамi такiмi надутымi, быццам гэты чалавек вось-вось збiраeся пырснуць са
смеху. Доeгiя шэрыя валасы ззаду рабiлi галаву правiльна круглай, маленькiя
шэрыя вочкi смяялiся, сiвыя вусы вiселi да сярэдзiны грудзей. Вонкавы выгляд
у чалавека быe самы мiрны, i толькi на левай руцэ вiсеe карбач -- плецены
кароткi бiзун са срэбным дротам ля канца. Словам, сабакар, правiнцыяльны
мядзведзь, весялун i п'янiца -- гэта адразу было бачна.
Яшчэ ля дзвярэй ен зарагатаe такiм густым i вяселым басам, што я
мiмаволi eсмiхнуeся. н iшоe, i людзi расступалiся перад iм, адказвалi
такiмi вяселымi eсмешкамi, якiя толькi маглi з'явiцца на гэтых кiслых
тварах, тварах людзей з касты, якая выраджаецца. Чалавека, вiдаць, любiлi.
"Нарэшце хоць адзiн прадстаeнiк старога добрага веку, -- падумаe я. --
Не вырадак, не вар'ят, якi можа пайсцi на гераiзм, i на злачынства. Добры
просты волат. I як ен сакавiта, прыгожа гаворыць па-беларуску!"
Не здзieляйцеся апошняй думцы. Хоць сярод дробнай шляхты тады
размаeлялi па-беларуску, шляхта таго парадку, да якога, вiдаць, належаe гэты
пан, мовы не ведала: сярод гасцей не больш як якi дзесятак размаeляe на мове
Марцiнкевiча i Каратынскага, астатнiя на дзieнай сумесi польскiх, расейскiх
i беларускiх слоe.
А гэты размаeляe як якая-небудзь вясковая бабуля-свацця. Трапныя словы,