Страница:
Нiводная з трох звышдзяржаў не рызыкуе рабiць такiх крокаў, якiя маглi б прывесцi да сур'ёзных стратаў. Калi i праводзяцца шырокамаштабныя аперацыi, дык часцей за ўсё гэта нечаканыя напады на саюзнiка. Усе тры дзяржавы прытрымлiваюцца цi ўдаюць, што прытрымлiваюцца, аднолькавае стратэгii. План палягае ў тым, каб, спалучаючы баявыя аперацыi, маршы i добра запланаваныя здрады, замкнуць кола сваiх баз вакол адной цi другой дзяржавы-супернiцы, а пасля заключыць з ёю пакт аб дружбе i захоўваць з ёю мiр даволi доўга, каб падмануць пiльнасць. За гэты час ракеты з атамнымi зарадамi размесцяцца ва ўсiх стратэгiчных пунктах. Калi ўсе iх адначасова запусцяць, разбуральны эфект будзе такi моцны, што адпор будзе немагчымы. Тады настане час заключыць пакт аб дружбе з другой сусветнай дзяржаваю для падрыхтоўкi другога нападу. Не трэба, бадай, i казаць, што план гэты - нездзяйсняльная мара. Да таго ж баi вядуцца выключна на спрэчных тэрыторыях вакол экватара i полюса. Нiякiя ўварваннi на тэрыторыю супрацiўнiка не прадпрымаюцца. Гэтым тлумачыцца факт, што на некаторых адцiнках межы памiж звышдзяржавамi праведзены адвольна. Эўразiя, напрыклад, магла б з лёгкасцю заваяваць Брытанскiя выспы, якiя геаграфiчна ўваходзяць у Эўропу. З другога боку, Акiянiя магла б пасунуць мяжу да Рэйна або нават да Вiслы. Але гэта было б парушэннем шанаванага ўсiмi няпiсанага прынцыпу культурнае недатыкальнасцi. Калi б Акiянiя захапiла тэрыторыi, некалi вядомыя пад назвамi Францыя i Германiя, ёй давялося б або знiшчыць усё насельнiцтва, што было б звязана з вялiкiмi матэрыяльнымi цяжкасцямi, або асiмiляваць каля ста мiльёнаў жыхароў, якiя ўзроўнем прамысловага развiцця наблiжаюцца да Акiянii. Праблема гэтая стаiць перад усiмi трыма звышдзяржавамi. Для захавання iх структуры абсалютна неабходна выключыць любыя кантакты з iншаземцамi, дапускаючы iх хiба толькi, у абмежаванай ступенi, з ваеннапалоннымi i каляровымi рабамi. Нават да афiцыйнага саюзнiка прынята ставiцца са змрочным падазрэннем. Калi не ўлiчваць ваеннапалонных, звычайны грамадзянiн Акiянii нiколi не бачыць грамадзян Эўразii або Ўсходазii, i яму забаронена ведаць замежныя мовы. Калi б яму былi дазволеныя кантакты з iншаземцамi, ён заўважыў бы, што гэта такiя самыя людзi, як i ён, i што большая частка таго, што пра iх гавораць - няпраўда. Герметычныя муры свету, у якiм ён жыве, разбурылiся б, i страх, нянавiсць, упэўненасць у сваёй рацыi, ад якiх залежыць яго мараль, маглi б знiкнуць. У вынiку гэтага ўсе бакi пагадзiлiся, што тым часам, як Персiя, Егiпет, Ява цi Цэйлон пераходзяць з рук у рукi, галоўныя межы могуць парушацца толькi бомбамi.
За ўсiм гэтым хаваецца факт, нiколi не выказаны ўголас, але зразумелы ўсiм, якi абумоўлiвае паводзiны кожнага, - умовы жыцця ва ўсiх трох звышдзяржавах прыблiзна аднолькавыя. У Акiянii пануючая фiласофiя называецца Ангсоц, у Эўразii - неабальшавiзм, ва Ўсходазii яна азначаецца кiтайскiм словам, якое звычайна перакладаецца як Культ смерцi, але дакладней было б перадаць яго як "забыццё самога сябе". Грамадзянiну Акiянii не дазваляецца ведаць што б там нi было пра два iншыя фiласофскiя вучэннi, але яго вучаць ненавiдзець iх i лiчыць iх дзiкунскай абразаю маралi i здаровага сэнсу. Папраўдзе, усе тры фiласофii мала адрознiваюцца адна ад адной, а грамадскiя сiстэмы, на iх пабудаваныя, не адрознiваюцца ўвогуле. Паўсюль - тая самая пiрамiдальная структура, той самы культ кiраўнiка-паўбога, тая самая эканамiчная сiстэма, што iснуе праз пастаянную вайну i дзеля яе. З гэтага вынiкае, што ўсе тры звышдзяржавы не толькi не могуць заваяваць адна адну, але i не мелi б з гэтае заваёвы нiякае карысцi. Наадварот, варагуючы памiж сабою, яны падтрымлiваюць адна адну, як тры пшанiчныя снапы. Звычайна кiраўнiчыя групоўкi трох дзяржаў усведамляюць i адначасова не ўсведамляюць тое, што яны робяць. Яны прысвячаюць свае жыццi заваёве свету, але разам з тым яны ведаюць, што неабходна, каб вайна працягвалася без канца i без перамогi. Тым часам адсутнасць небяспекi заваявання робiць магчымым адмаўленне рэальнасцi адмысловую рысу Ангсоцу i дзвюх астатнiх фiласофскiх сiстэм. Тут неабходна паўтарыць сказанае вышэй - з-за таго, што вайна стала перманентнаю, iстотна змянiўся сам яе характар.
Ранейшымi часамi вайна, амаль паводле самой дэфiнiцыi, была нечым, што рана цi позна канчалася, звычайна бясспрэчнаю перамогай або паражэннем. Ранейшымi часамi вайна была таксама адным з асноўных сродкаў, праз якi чалавечае грамадства трымалася ў кантакце з матэрыяльнай рэчаiснасцю. Усе кiраўнiкi ва ўсе часы спрабавалi навязаць сваiм падначаленым фальшывы светапогляд, але не маглi сабе дазволiць заахвочваць iлюзii, якiя маглi б знiзiць баяздольнасць. Калi паражэнне значыла страту незалежнасцi цi нейкi iншы непажаданы вынiк, трэба было сур'ёзна супрацьставiцца паражэнню. Тут ужо нельга было абысцi матэрыяльныя факты. Двойчы два можа значыць пяць у фiласофii, рэлiгii, этыцы або палiтыцы, але калi справа iдзе пра гармату або самалёт, двойчы два мусiць раўняцца чатыром. Недзеяздольныя нацыi рана цi позна асуджаны на заваяванне, i барацьба за дзеяздольнасць заўсёды была ворагам усiх iлюзiй. Да таго ж, каб быць дзеяздольным, трэба ўмець вучыцца з мiнуўшчыны, гэта значыць дакладна ўяўляць сабе тое, што адбывалася раней. У газетах i гiстарычных кнiгах усё заўсёды прыхарошвалася i падганялася, але фальшаваннi накшталт цяперашнiх былi немагчымыя. Вайна была гарантам здаровага розуму, а што датычыла кiраўнiчых колаў, дык нават самым надзейным гарантам. Пакуль войны можна было выйграваць або прайграваць, нiводзiн кiраўнiчы клас не мог быць абсалютна безадказны.
Але калi вайна робiцца працяглай, яна перастае быць небяспечнай. Калi вайна перманентная, нiчога накшталт ваеннай неабходнасцi болей не iснуе. Тэхнiчны прагрэс можа спынiцца, а самыя вiдавочныя факты могуць адмаўляцца або iгнаравацца. Як мы ўжо бачылi, даследаваннi, якiя можна было б назваць навуковымi, усё яшчэ вядуцца ў ваенных мэтах, але па сутнасцi ўсё гэта пустыя фантазii, i тое, што яны не даюць нiякiх вынiкаў, нiкога не хвалюе. Дзеяздольнасць, нават ваенная, болей нiкому не патрэбная. У Акiянii болей не засталося нiчога дзеяздольнага, апроч Палiцыi Думак. З таго часу, як усе тры звышдзяржавы сталiся неадольнымi, кожная з iх iснуе як асобны сусвет, унутры якога могуць спакойна адбывацца любыя дэфармацыi думкi. Уплыў рэальнасцi выяўляецца толькi ў вымогах штодзённага жыцця - неабходна есцi i пiць, мець жытло i адзенне, старацца не глытаць атруты i не выходзiць праз акно з апошняга паверха i гэтак далей. Памiж жыццём i смерцю, памiж асалодаю i пакутай яшчэ ёсць адрозненне, але не надта вялiкае. Iзаляваны ад знешняга свету i ад мiнуўшчыны, грамадзянiн Акiянii падобны да чалавека ў мiжзорнай прасторы, якi не мае нiякiх пунктаў адлiку i не ведае, дзе верх, дзе нiз. Кiраўнiкi такой дзяржавы маюць абсалютную ўладу, якой не мелi нi фараоны, нi iмператары. Яны мусяць дбаць пра тое, каб не надта шмат iх падуладных памiрала з голаду, бо гэта можа быць нязручным, яны мусяць падтрымлiваць гэткi самы нiзкi ваенна-тэхнiчны ўзровень, што i iх супернiкi, але як толькi гэты мiнiмум дасягнуты, яны могуць дэфармаваць рэчаiснасць i надаваць ёй любую форму.
Такiм чынам, вайна, калi падыходзiць да яе з меркамi, стасаванымi да мiнулых войнаў, - гэта проста падман. Яна нагадвае баi памiж прадстаўнiкамi некаторых вiдаў жвачнай жывёлы, у якiх рогi растуць пад такiм вуглом, што яны не могуць пашкодзiць адно аднаму. Але нават будучы нерэальнай, яна ўсё ж мае пэўнае значэнне. Яна знiшчае лiшкi прадуктаў спажывання i дапамагае захаваць адмысловую духоўную атмасферу, неабходную для iснавання iерархiчнага грамадства. Такiм чынам, як бачым, вайна ёсць справа чыста ўнутрыпалiтычная. Раней кiраўнiчыя групы ўсiх краiн, хоць i яны маглi прызнаць наяўнасць некаторых супольных iнтарэсаў i, такiм чынам, абмежаваць знiшчальныя вынiкi вайны, сапраўды ваявалi адна супраць адных, i той, хто перамагаў, заўсёды рабаваў пераможанага. Цяпер яны ўжо не ваююць адны супраць адных. Кожная кiраўнiчая група ваюе супраць сваiх падуладных, а мэта вайны - не заваяваць або перашкодзiць заваяванню тэрыторыi, а захаваць некранутай структуру грамадства. Само слова "вайна" перастала адпавядаць свайму зместу. Вiдаць, дакладней было б сказаць, што, зрабiўшыся перманентнай, вайна перастала iснаваць. Тое асаблiвае прыгнечанне чалавечых iстот, якое было характэрнае ўсiм войнам ад неалiту да пачатку дваццатага стагоддзя, замянiлася на нешта зусiм iншае. Вынiк быў бы той самы, калi б усе тры звышдзяржавы замест таго, каб бiцца адна з адной, пагадзiлiся i жылi ў вечным мiры, застаючыся кожная недатыкальнай у сваiх межах. Сапраўды, i ў гэтым выпадку кожная з iх заставалася б замкнёным сусветам, навекi вызваленым ад аблудных уплываў знешняе пагрозы. Сапраўдны перманентны мiр быў бы тым самым, што i перманентная вайна. I хоць большасць сябраў Партыi разумее гэта толькi ў павярхоўным сэнсе, у гэтым i хаваецца глыбокае значэнне партыйнага лозунга: ВАЙНА - ГЭТА МIР.
Ўiнстан на хвiлiнку перапынiў чытанне. Недзе далёка выбухнула ракетная бомба. Шчаслiвае адчуванне таго, што ён сядзiць сам-насам з забароненай кнiгай у пакоi, дзе няма тэлегляда, яшчэ не прайшло. Самотнасць i бяспека былi фiзiчнымi пачуццямi, якiя мяшалiся са стомаю яго цела, з утульнасцю фатэля, з пяшчотным дотыкам ветрыку, якi далятаў з акна i лашчыў яму твар. Кнiга яго захапляла цi, дакладней кажучы, абнадзейвала. З другога боку, яна не паведамляла нiчога новага, але ад гэтага яна была яшчэ больш прывабная. У ёй гаварылася тое, што б сказаў i Ўiнстан, калi б здолеў упарадкаваць свае раскiданыя думкi. Кнiга была плёнам розуму, падобнага да ягонага, але магутнейшага, больш сiстэматычнага, менш апанаванага страхам. "Найлепшыя кнiгi, - сказаў ён сам сабе, - гэта тыя, якiя гавораць табе пра тое, што ты ўжо сам ведаеш". Ён вярнуўся да раздзела першага, калi пачуў крокi Джулii па сходах. Ён устаў з фатэля, каб сустрэць яе. Яна паставiла сваю торбу на падлогу i кiнулася ў абдымкi Ўiнстану. Яны не бачылiся больш за тыдзень.
- У мяне Кнiга, - сказаў ён, калi яны скончылi абдымацца.
- О, праўда? Добра, - сказала яна без лiшняе цiкаўнасцi i амаль адразу схiлiлася над керагазам, каб зварыць кавы.
Яны вярнулiся да гэтай тэмы толькi праз паўгадзiны пасля таго, як леглi ў ложак. Вечар ужо дыхаў прахалодаю, i iм давялося прыкрыцца коўдрай. Знiзу даляталi знаёмыя гукi песнi i стукату чаравiкаў па бруку. Жанчына з чырвонымi, як цэгла, рукамi, якую Ўiнстан бачыў, як быў тут першы раз, была, здавалася, неадлучнаю часткай двара. Яна, пэўна, так i хадзiла праз цэлыя днi памiж балеяй i вяроўкай i, калi рот у яе не быў заняты зашчэпкамi, спявала свае чуллiвыя песнi. Джулiя прылегла на бок i ўжо была гатовая заснуць. Ўiнстан выцягнуў руку, каб узяць кнiгу з падлогi, i сеў, прыхiлiўшыся да бiльца ложка.
- Нам трэба гэта прачытаць, - сказаў ён, - i табе таксама. Усiм сябрам Братэрства трэба гэта прачытаць.
- Чытай, - сказала яна, не расплюшчыўшы вачэй. - Чытай уголас. Так будзе найлепей. Так ты будзеш адразу мне тлумачыць.
Стрэлка гадзiннiка была на шасцёрцы, што значыла васемнаццаць гадзiн. У iх заставалася яшчэ тры-чатыры гадзiны. Ўiнстан паклаў кнiгу на каленi i пачаў чытаць:
Раздзел першы
Няведанне - гэта сiла
На працягу ўсiх гiстарычных эпох, па ўсёй верагоднасцi, з канца неалiту, у свеце iснавала тры катэгорыi людзей: Вышэйшыя, Сярэднiя i Нiжэйшыя. Яны ў сваю чаргу дзялiлiся на розныя драбнейшыя групы, насiлi незлiчоную колькасць розных найменняў, iх лiчбавыя прапорцыi, а таксама ўзаемныя дачыненнi мянялiся ад стагоддзя да стагоддзя. Аднак асноўная будова чалавечага грамадства не мянялася нiколi. Нават пасля вялiзных зрухаў i ўяўна незваротных перамен заўсёды сама па сабе ўсталёўвалася тая самая структура, гэтаксама як гiраскоп заўсёды iмкнецца да раўнавагi, у якi бок яго б нi схiлялi.
- Джулiя, ты не спiш? - спытаўся Ўiнстан.
- Не, каханы. Я слухаю. Чытай далей. Гэта проста цудоўна.
I ён чытаў далей:
Мэты гэтых трох груп абсалютна несумяшчальныя памiж сабою. Мэта Вышэйшых застацца там, дзе яны ёсць, Сярэднiх - памяняцца месцамi з Вышэйшымi. Мэта Нiжэйшых, калi яна ў iх увогуле ёсць - бо неадменнай уласцiвасцю Нiжэйшых ёсць тое, што яны занадта прыгнечаныя працай, каб усведамляць трывала, не ўрыўкамi, нешта апроч iх штодзённага жыцця - мэта гэтае групы - злiквiдаваць усе адрозненнi i стварыць грамадства, у якiм усе людзi былi б роўныя. I гэтак, праз усю Гiсторыю, змаганне, асноўныя рысы якога застаюцца тыя самыя, паўтараецца бясконца. Часам, на працягу доўгiх перыядаў, здаецца, што Вышэйшыя трывала трымаюць уладу. Але рана цi позна заўсёды надыходзiць момант, калi яны страчваюць або веру ў сябе, або здольнасць да эфектыўнага кiравання, або i тое i тое разам. I тады iх скiдаюць Сярэднiя, якiя схiляюць на свой бок Нiжэйшых, запэўнiваючы iх, што яны змагаюцца за свабоду i справядлiвасць. Дасягнуўшы сваёй мэты, Сярэднiя зноў заганяюць Нiжэйшых у былое рабства i самi робяцца Вышэйшымi. Новая сярэдняя група вылучаецца тады з адной з ацалелых груп або з абедзвюх, i барацьба пачынаецца зноў. З трох груп толькi Нiжэйшым нiколi, нават часова, не ўдаецца дасягнуць сваёй мэты. Было б перабольшаннем сказаць, што за ўсю гiсторыю не было дасягнута нiякага матэрыяльнага прагрэсу. Нават сёння, у перыяд заняпаду, сярэднi чалавек мае лепшыя жыццёвыя ўмовы, чым колькi стагоддзяў таму. Але нiякi рост багацця, нiякае палагодненне нораваў, нiякiя рэформы або рэвалюцыi нi на мiлiметр не наблiзiлi роўнасцi людзей. З пункту погляду Нiжэйшых гiстарычныя перамены нiколi не значылi болей, чым проста змену iмя iх гаспадароў.
Пад канец ХIХ стагоддзя шматлiкiя наглядальнiкi заўважылi пастаяннае паўтарэнне гэтае мадэлi грамадства. Тады з'явiлiся школы мысляроў, якiя разглядалi гiсторыю як цыклiчны працэс i манiлiся давесцi, што няроўнасць нязменны закон чалавечага жыцця. Гэтае вучэнне, вядома ж, i раней заўсёды мела сваiх прыхiльнiкаў, але ў тым, як яно падавалася, адбылася iстотная змена. У мiнулым неабходнасць iерархiчнае формы грамадства баранiлася вучэннем, уласцiвым вышэйшаму класу. Вучэнне гэтае прапагандавалася каралямi i арыстакратамi, святарамi, законнiкамi i iншымi, што паразiтавалi на iх, i змякчалася яно абяцаннямi адплаты ва ўяўным свеце, па той бок магiлы. Сярэднiя, змагаючыся за ўладу, заўсёды ўжывалi словы накшталт "свабода", "справядлiвасць", "братэрства". Аднак на паняцце "братэрства людзей" пачалi нападаць людзi, якiя яшчэ не займалi кiраўнiчых пастоў, але неўзабаве спадзявалiся iх заняць. Раней Сярэднiя рабiлi рэвалюцыi пад сцягам роўнасцi, а пасля ўсталёўвалi новую тыранiю, як толькi старая была знiшчана. Новыя Сярэднiя абвяшчалi цяпер сваю тыранiю загадзя. Сацыялiзм - тэорыя, якая з'явiлася на пачатку ХIХ стагоддзя i ўяўляла сабою апошняе звяно ланцуга думкi, што брала пачатак у антычных паўстаннях рабоў, - быў яшчэ глыбока прасякнуты ўтапiчнымi iдэямi мiнулых стагоддзяў. Але ва ўсiх варыянтах сацыялiзму, якiя з'явiлiся прыблiзна пасля 1900 года, мэта ўсталявання свабоды i роўнасцi стала ўсё больш i больш адкрыта адкiдацца. Новыя рухi, што ўзнiклi ў сярэдзiне стагоддзя - Ангсоц у Акiянii, Неабальшавiзм у Эўразii, Культ смерцi, як яго звычайна называюць, ва Ўсходазii - свядома паставiлi сабе за мэту ўвечнiць несвабоду i няроўнасць. Гэтыя новыя рухi, вядома ж, бралi пачатак са старэйшых вучэнняў, iмкнулiся захаваць iх назвы i ўславiць на словах iх iдэалогiю. Але мэтаю ва ўсiх iх было стрымаць прагрэс i ў пэўны момант назаўсёды спынiць гiсторыю. Маятнiк мусiць зрабiць яшчэ адно ваганне i замерцi. Як звычайна, Вышэйшыя павiнны быць скiнутыя Сярэднiмi, якiя тады зрабiлiся б Вышэйшымi. Але гэтым разам, паводле свядомае стратэгii, новыя Вышэйшыя былi б здольныя вечна ўтрымлiваць свае пазiцыi.
Новыя вучэннi ўзнiклi дзякуючы назапашаным гiстарычным ведам, а таксама дзякуючы глыбейшаму разуменню гiсторыi, якога амаль не было да дзевятнаццатага стагоддзя. Цыклiчны рух гiсторыi цяпер быў заўважны, цi, прынамсi, так магло здавацца. Але калi ён быў заўважны, значыць, яго можна было змянiць. Аднак галоўная глыбокая прычыны ўзнiкнення гэтых вучэнняў палягала ў тым, што з пачатку дваццатага стагоддзя роўнасць людзей зрабiлася тэхнiчна дасягальнай. Праўда, людзi ўсё яшчэ былi няроўныя паводле прыродных здольнасцяў, i для размеркавання функцый мiж людзьмi ўсё яшчэ павiнен быў iснаваць выбар, якi аддаваў бы перавагу адным за кошт другiх. Але не iснавала ўжо нiякай рэальнай неабходнасцi для размежавання паводле класаў або рознiцы маёмаснага стану. Ранейшымi часамi класавыя адрозненнi былi не толькi непазбежныя, але i пажаданыя. Няроўнасць была платаю за цывiлiзацыю. Становiшча, аднак, змянiлася з развiццём машыннае вытворчасцi. Нават калi яшчэ i заставалася неабходнасць таго, каб людзi выконвалi розную працу, дык было ўжо зусiм неабвязкова, каб яны жылi на розным сацыяльным або эканамiчным узроўнi. Вось чаму з пункту погляду новых груп, якiя рыхтавалiся да захопу ўлады, чалавечая роўнасць была ўжо не iдэалам, да якога трэба iмкнуцца, а небяспекаю, якой трэба было пазбегнуць. Раней, калi справядлiвае i мiрнае грамадства было сапраўды немагчымае, было вельмi лёгка ў яго верыць. Iдэя аб зямным раi, дзе людзi будуць разам у братняй згодзе, без законаў i без знясiльнае працы, тысячагоддзямi вабiла чалавечую фантазiю. Гэтае ўяўленне зрабiла пэўны ўплыў нават на тыя групы людзей, якiя мелi рэальную карысць ад кожнай гiстарычнай перамены. Спадкаемцы французскай, ангельскай i амерыканскай рэвалюцый часткова i самi верылi сваiм словам аб правах чалавека, свабодзе слова, роўнасцi перад законам, словы гэтыя ўплывалi ў пэўнай ступенi нават на iх паводзiны. Але ўжо ў чацвёртым дзесяцiгоддзi ХХ стагоддзя ўсе асноўныя плынi палiтычнае думкi былi аўтарытарныя. Рай зямны быў развянчаны якраз тады, як ён стаўся дасягальным. Любая новая палiтычная тэорыя, як бы яна нi называлася, вяртала назад да iерархiзаванага i строга рэгламентаванага грамадства. А ў 30-я гады, з агульным пагаршэннем палiтычнае атмасферы, метады, ад якiх даўно ўжо, часам сотнi гадоў назад, адмовiлiся - зняволенне без суду, выкарыстанне ваеннапалонных у якасцi рабоў, публiчныя пакараннi, катаваннi дзеля здабычы паказанняў, узяцце заложнiкаў i дэпартацыя цэлых народаў, - не толькi зноў сталiся звычайнымi, але не выклiкалi пратэсту i нават баранiлiся людзьмi, што лiчылi сябе адукаванымi i прагрэсiўнымi.
Толькi пасля дзесяцi гадоў сусветных i грамадзянскiх войнаў, рэвалюцый i контррэвалюцый ва ўсiх частках свету Ангсоц i яго канкурэнты склалiся ў дакладна акрэсленыя палiтычныя тэорыi. Але iм папярэднiчалi розныя сiстэмы, звычайна званыя таталiтарнымi, якiя з'явiлiся раней у гэтым стагоддзi, i галоўныя абрысы свету, якi павiнен быў нарадзiцца з пануючага бязладдзя, былi ўжо даўно вiдавочныя. Што за тып чалавека мусiў уладарыць у гэтым свеце таксама было вiдавочна. Новая арыстакратыя складалася пераважна з бюракратаў, навукоўцаў, тэхнiкаў, прафсаюзных дзеячаў, прапагандыстаў, сацыёлагаў, выкладчыкаў, журналiстаў i прафесiйных палiтыкаў. Гэтыя людзi, якiя паходзiлi з аплочваных прадстаўнiкоў сярэдняга класа i вышэйшых пластоў рабочых, былi сфармаваныя i аб'яднаныя бясплодным светам манапалiзаванай прамысловасцi i цэнтралiзаванага кiраўнiцтва. У параўнаннi з адпаведнымi сiламi мiнулых часоў яны былi менш хцiвыя, менш прывабленыя раскошаю, затое болей прагныя чыстай улады i, што характэрна, больш свядомыя ў сваiх дзеяннях i больш рашучыя ў знiшчэннi апазiцыi. Гэтае апошняе адрозненне было самае iстотнае. У параўнаннi з сённяшнiмi, усе тыранii мiнуўшчыны былi млявыя i недзеяздольныя. Кiраўнiчыя колы заўсёды былi ў пэўнай ступенi заражаныя лiберальнымi iдэямi, былi радыя паўсюль папускаць лейцы, паважна ўспрымалi толькi вiдавочныя факты i не цiкавiлiся, пра што думаюць iх падуладныя. Нават сярэднявечная каталiцкая царква здавалася талерантнаю ў параўнаннi з сучаснымi стандартамi. Прычына часткова палягае ў тым, што ў мiнулым нiводзiн урад не мог трымаць сваiх грамадзянаў пад сталым наглядам. Аднак ужо вынаходка кнiгадрукавання дазволiла лягчэй манiпуляваць грамадскай думкай. Кiно i радыё дапамаглi тут яшчэ болей. З развiццём тэлевiзii i з тэхнiчным прагрэсам, якi дазволiў стварыць апарат, што працуе i на перадачу i на прыём, прыватнаму жыццю людзей настаў канец. Кожнага грамадзянiна цi, прынамсi, кожнага вартага таго, каб за iм сачылi, можна было трымаць дваццаць чатыры гадзiны ў суткi пад вачамi палiцыi, у трэскаце афiцыйнае прапаганды, тым часам як усе iншыя каналы камунiкацыi перакрытыя. Упершыню ўзнiкла магчымасць навязаць падуладным не толькi поўную паслухмянасць дзяржаўнай волi, але i поўную аднастайнасць думак.
Пасля рэвалюцыйнага перыяду пяцiдзесятых-шасцiдзесятых гадоў грамадства зноў, як i раней, перагрупавалася на Вышэйшых, Сярэднiх i Нiжэйшых. Але новыя Вышэйшыя, у адрозненне ад папярэднiкаў, дзейнiчалi ўжо не iнстынктыўна. Яны ведалi, што трэба рабiць, каб захаваць свае пазiцыi. Ужо даўно было заўважана, што адзiная надзейная падстава алiгархii - калектывiзм. Багацце i прывiлеi абараняць лягчэй, калi валодаеш iмi супольна з iншымi. Гэтак званая "лiквiдацыя прыватнае ўласнасцi", што адбывалася ў сярэдзiне стагоддзя, значыла на справе канцэнтрацыю ўласнасцi ў значна меншай, чым дагэтуль, колькасцi рук, ды яшчэ з тым адрозненнем, што новыя ўласнiкi не былi ўжо масаю iндывiдаў, а ўтваралi групу. Нiводзiн асобна ўзяты сябра Партыi не валодае нiчым, апроч нязначных асабiстых рэчаў. Супольна Партыя валодае ўсiм у Акiянii, бо яна кантралюе ўсё i распараджаецца прадукцыяй, як толькi хоча. У першыя паслярэвалюцыйныя гады яна здолела заняць пануючае становiшча, амаль не сустрэўшы супрацiву, бо ўвесь працэс адбываўся як акт калектывiзацыi. Заўсёды лiчылася, што пасля экспрапрыяцыi капiталiстаў настане сацыялiзм, i капiталiстаў без лiшнiх пытанняў экспрапрыявалi. У iх забралi ўсё - фабрыкi, шахты, зямлю, дамы, транспарт - а як усё гэта перастала быць прыватнай уласнасцю, дык яно мусiла стацца ўласнасцю грамадскай. Ангсоц, якi нарадзiўся на глебе ранейшага сацыялiстычнага руху i пераняў яго фразеалогiю, сапраўды выканаў галоўны пункт сацыялiстычнае праграмы, з тым загадзя прадбачаным i жаданым вынiкам, што эканамiчная няроўнасць сталася вечнаю.
Але праблемы ўсталявання вечнага iерархiчнага грамадства на гэтым не канчаюцца. Кiраўнiчыя колы могуць страцiць уладу ў чатырох выпадках. Яны могуць або быць пераможаныя звонку, або кiраваць так блага, што паўстануць масы, або дазволiць сфармавацца моцнай i незадаволенай сярэдняй групе, або страцiць давер да самiх сябе i жаданне кiраваць. Гэтыя прычыны не дзейнiчаюць паасобку i звычайна выступаюць у нейкай ступенi ўсе чатыры разам. Кiраўнiчы клас, якi здолеў бы супрацьстаяць усiм гэтым небяспекам, заставаўся б пры ўладзе вечна. Урэшце, вырашальным фактарам з'яўляецца духовы стан самога кiраўнiчага класа.
З паловы гэтага стагоддзя першая небяспека, па сутнасцi, знiкла. Кожная з трох двяржаваў, што цяпер падзяляюць свет, сапраўды непераможная i магла б перастаць быць такою толькi праз паступовыя дэмаграфiчныя змены, якiх урад з шырокаю ўладай можа лёгка пазбегнуць. Другая небяспека таксама застаецца толькi тэарэтычнаю. Масы нiколi не паўстаюць самi па сабе, i яны нiколi не паўстануць толькi з-за таго, што iх прыгнятаюць. Пакуль iм няма з чым параўнаць сваё становiшча, яны нiколi не ўсведамяць, што iх прыгнятаюць. Частыя эканамiчныя крызiсы мiнулага былi зусiм непатрэбныя, не дапускаюцца яны i цяпер, але iншыя гэткiя ж важныя перабоi могуць адбывацца i адбываюцца, не даючы палiтычных вынiкаў, бо няма нiякае магчымасцi адкрыта выказаць незадаволенасць. Што да праблемы перавытворчасцi, якая прыхавана iснуе ў нашым грамадстве з часоў узнiкнення машыннае тэхнiкi, Дык яна вырашаецца шляхам вядзення перманентнае вайны (гл. Раздзел III), якая служыць таксама для дасягнення ў грамадстве неабходнага маральнага духу. Такiм чынам, з пункту погляду нашых цяперашнiх кiраўнiкоў застаюцца наступныя рэальныя пагрозы: вылучэнне новае групы здольных людзей, якiя займаюць пасады нiжэйшыя за iх здольнасцi, людзей, прагных улады; развiццё лiбералiзму i скептыцызму ў iх уласных шэрагах. Такiм чынам, праблема мае, так бы мовiць, адукацыйны характар. Яна палягае ў тым, каб няспынна фармаваць свядомасць i кiраўнiчае групы, i больш шматлiкае выканаўчае групы, што iдзе непасрэдна за першаю. Што да свядомасцi масаў, дык яна патрабуе ўплыву толькi ў негатыўным сэнсе.
Грунтуючыся на гэтых дадзеных, можна ўявiць сабе, калi яна яшчэ не вядомая, агульную структуру акiянiйскага грамадства. На вяршынi пiрамiды стаiць Вялiкi Брат. Вялiкi Брат бясхiбны i ўсемагутны. Кожны поспех, кожнае дасягненне, кожная перамога, кожнае навуковае адкрыццё, усе веды, уся мудрасць, усё шчасце, уся цнота непасрэдна прыпiсваюцца яго кiраўнiчай i натхняльнай ролi. Нiхто нiколi не бачыў Вялiкага Брата. Ён - твар на плакатах, голас у тэлеглядзе. Мы можам быць пэўныя, што ён нiколi не памрэ, а наконт даты яго нараджэння ўжо i цяпер iснуе вялiкая няпэўнасць. Вялiкi Брат - маска, пад якою Партыя вырашыла выступаць перад светам. Яго функцыя - быць зборным аб'ектам любовi, страху i павагi - пачуццяў, якiя лягчэй прысвяцiць аднаму чалавеку, чым цэлай арганiзацыi. За Вялiкiм Братам iдзе Ўнутраная Партыя, якая налiчвае шэсць мiльёнаў чалавек, або трохi меней за два адсоткi насельнiцтва Акiянii. За Ўнутранай Партыяй iдзе Знешняя Партыя. Калi Ўнутраная Партыя разглядаецца як мозг дзяржавы, дык Знешнюю Партыю было б справядлiва параўнаць з рукамi дзяржавы. Далей iдуць безаблiчныя глухiя масы, звычайна называныя "проламi", якiя складаюць каля васьмiдзесяцi пяцi адсоткаў насельнiцтва. Паводле нашай папярэдняй тэрмiналогii, пролы - гэта Нiжэйшыя. Што да рабскага насельнiцтва экватарыяльных раёнаў, якое ўвесь час пераходзiць ад аднаго заваёўнiка да другога, дык яно не складае сталай групы ў агульнай структуры.
За ўсiм гэтым хаваецца факт, нiколi не выказаны ўголас, але зразумелы ўсiм, якi абумоўлiвае паводзiны кожнага, - умовы жыцця ва ўсiх трох звышдзяржавах прыблiзна аднолькавыя. У Акiянii пануючая фiласофiя называецца Ангсоц, у Эўразii - неабальшавiзм, ва Ўсходазii яна азначаецца кiтайскiм словам, якое звычайна перакладаецца як Культ смерцi, але дакладней было б перадаць яго як "забыццё самога сябе". Грамадзянiну Акiянii не дазваляецца ведаць што б там нi было пра два iншыя фiласофскiя вучэннi, але яго вучаць ненавiдзець iх i лiчыць iх дзiкунскай абразаю маралi i здаровага сэнсу. Папраўдзе, усе тры фiласофii мала адрознiваюцца адна ад адной, а грамадскiя сiстэмы, на iх пабудаваныя, не адрознiваюцца ўвогуле. Паўсюль - тая самая пiрамiдальная структура, той самы культ кiраўнiка-паўбога, тая самая эканамiчная сiстэма, што iснуе праз пастаянную вайну i дзеля яе. З гэтага вынiкае, што ўсе тры звышдзяржавы не толькi не могуць заваяваць адна адну, але i не мелi б з гэтае заваёвы нiякае карысцi. Наадварот, варагуючы памiж сабою, яны падтрымлiваюць адна адну, як тры пшанiчныя снапы. Звычайна кiраўнiчыя групоўкi трох дзяржаў усведамляюць i адначасова не ўсведамляюць тое, што яны робяць. Яны прысвячаюць свае жыццi заваёве свету, але разам з тым яны ведаюць, што неабходна, каб вайна працягвалася без канца i без перамогi. Тым часам адсутнасць небяспекi заваявання робiць магчымым адмаўленне рэальнасцi адмысловую рысу Ангсоцу i дзвюх астатнiх фiласофскiх сiстэм. Тут неабходна паўтарыць сказанае вышэй - з-за таго, што вайна стала перманентнаю, iстотна змянiўся сам яе характар.
Ранейшымi часамi вайна, амаль паводле самой дэфiнiцыi, была нечым, што рана цi позна канчалася, звычайна бясспрэчнаю перамогай або паражэннем. Ранейшымi часамi вайна была таксама адным з асноўных сродкаў, праз якi чалавечае грамадства трымалася ў кантакце з матэрыяльнай рэчаiснасцю. Усе кiраўнiкi ва ўсе часы спрабавалi навязаць сваiм падначаленым фальшывы светапогляд, але не маглi сабе дазволiць заахвочваць iлюзii, якiя маглi б знiзiць баяздольнасць. Калi паражэнне значыла страту незалежнасцi цi нейкi iншы непажаданы вынiк, трэба было сур'ёзна супрацьставiцца паражэнню. Тут ужо нельга было абысцi матэрыяльныя факты. Двойчы два можа значыць пяць у фiласофii, рэлiгii, этыцы або палiтыцы, але калi справа iдзе пра гармату або самалёт, двойчы два мусiць раўняцца чатыром. Недзеяздольныя нацыi рана цi позна асуджаны на заваяванне, i барацьба за дзеяздольнасць заўсёды была ворагам усiх iлюзiй. Да таго ж, каб быць дзеяздольным, трэба ўмець вучыцца з мiнуўшчыны, гэта значыць дакладна ўяўляць сабе тое, што адбывалася раней. У газетах i гiстарычных кнiгах усё заўсёды прыхарошвалася i падганялася, але фальшаваннi накшталт цяперашнiх былi немагчымыя. Вайна была гарантам здаровага розуму, а што датычыла кiраўнiчых колаў, дык нават самым надзейным гарантам. Пакуль войны можна было выйграваць або прайграваць, нiводзiн кiраўнiчы клас не мог быць абсалютна безадказны.
Але калi вайна робiцца працяглай, яна перастае быць небяспечнай. Калi вайна перманентная, нiчога накшталт ваеннай неабходнасцi болей не iснуе. Тэхнiчны прагрэс можа спынiцца, а самыя вiдавочныя факты могуць адмаўляцца або iгнаравацца. Як мы ўжо бачылi, даследаваннi, якiя можна было б назваць навуковымi, усё яшчэ вядуцца ў ваенных мэтах, але па сутнасцi ўсё гэта пустыя фантазii, i тое, што яны не даюць нiякiх вынiкаў, нiкога не хвалюе. Дзеяздольнасць, нават ваенная, болей нiкому не патрэбная. У Акiянii болей не засталося нiчога дзеяздольнага, апроч Палiцыi Думак. З таго часу, як усе тры звышдзяржавы сталiся неадольнымi, кожная з iх iснуе як асобны сусвет, унутры якога могуць спакойна адбывацца любыя дэфармацыi думкi. Уплыў рэальнасцi выяўляецца толькi ў вымогах штодзённага жыцця - неабходна есцi i пiць, мець жытло i адзенне, старацца не глытаць атруты i не выходзiць праз акно з апошняга паверха i гэтак далей. Памiж жыццём i смерцю, памiж асалодаю i пакутай яшчэ ёсць адрозненне, але не надта вялiкае. Iзаляваны ад знешняга свету i ад мiнуўшчыны, грамадзянiн Акiянii падобны да чалавека ў мiжзорнай прасторы, якi не мае нiякiх пунктаў адлiку i не ведае, дзе верх, дзе нiз. Кiраўнiкi такой дзяржавы маюць абсалютную ўладу, якой не мелi нi фараоны, нi iмператары. Яны мусяць дбаць пра тое, каб не надта шмат iх падуладных памiрала з голаду, бо гэта можа быць нязручным, яны мусяць падтрымлiваць гэткi самы нiзкi ваенна-тэхнiчны ўзровень, што i iх супернiкi, але як толькi гэты мiнiмум дасягнуты, яны могуць дэфармаваць рэчаiснасць i надаваць ёй любую форму.
Такiм чынам, вайна, калi падыходзiць да яе з меркамi, стасаванымi да мiнулых войнаў, - гэта проста падман. Яна нагадвае баi памiж прадстаўнiкамi некаторых вiдаў жвачнай жывёлы, у якiх рогi растуць пад такiм вуглом, што яны не могуць пашкодзiць адно аднаму. Але нават будучы нерэальнай, яна ўсё ж мае пэўнае значэнне. Яна знiшчае лiшкi прадуктаў спажывання i дапамагае захаваць адмысловую духоўную атмасферу, неабходную для iснавання iерархiчнага грамадства. Такiм чынам, як бачым, вайна ёсць справа чыста ўнутрыпалiтычная. Раней кiраўнiчыя групы ўсiх краiн, хоць i яны маглi прызнаць наяўнасць некаторых супольных iнтарэсаў i, такiм чынам, абмежаваць знiшчальныя вынiкi вайны, сапраўды ваявалi адна супраць адных, i той, хто перамагаў, заўсёды рабаваў пераможанага. Цяпер яны ўжо не ваююць адны супраць адных. Кожная кiраўнiчая група ваюе супраць сваiх падуладных, а мэта вайны - не заваяваць або перашкодзiць заваяванню тэрыторыi, а захаваць некранутай структуру грамадства. Само слова "вайна" перастала адпавядаць свайму зместу. Вiдаць, дакладней было б сказаць, што, зрабiўшыся перманентнай, вайна перастала iснаваць. Тое асаблiвае прыгнечанне чалавечых iстот, якое было характэрнае ўсiм войнам ад неалiту да пачатку дваццатага стагоддзя, замянiлася на нешта зусiм iншае. Вынiк быў бы той самы, калi б усе тры звышдзяржавы замест таго, каб бiцца адна з адной, пагадзiлiся i жылi ў вечным мiры, застаючыся кожная недатыкальнай у сваiх межах. Сапраўды, i ў гэтым выпадку кожная з iх заставалася б замкнёным сусветам, навекi вызваленым ад аблудных уплываў знешняе пагрозы. Сапраўдны перманентны мiр быў бы тым самым, што i перманентная вайна. I хоць большасць сябраў Партыi разумее гэта толькi ў павярхоўным сэнсе, у гэтым i хаваецца глыбокае значэнне партыйнага лозунга: ВАЙНА - ГЭТА МIР.
Ўiнстан на хвiлiнку перапынiў чытанне. Недзе далёка выбухнула ракетная бомба. Шчаслiвае адчуванне таго, што ён сядзiць сам-насам з забароненай кнiгай у пакоi, дзе няма тэлегляда, яшчэ не прайшло. Самотнасць i бяспека былi фiзiчнымi пачуццямi, якiя мяшалiся са стомаю яго цела, з утульнасцю фатэля, з пяшчотным дотыкам ветрыку, якi далятаў з акна i лашчыў яму твар. Кнiга яго захапляла цi, дакладней кажучы, абнадзейвала. З другога боку, яна не паведамляла нiчога новага, але ад гэтага яна была яшчэ больш прывабная. У ёй гаварылася тое, што б сказаў i Ўiнстан, калi б здолеў упарадкаваць свае раскiданыя думкi. Кнiга была плёнам розуму, падобнага да ягонага, але магутнейшага, больш сiстэматычнага, менш апанаванага страхам. "Найлепшыя кнiгi, - сказаў ён сам сабе, - гэта тыя, якiя гавораць табе пра тое, што ты ўжо сам ведаеш". Ён вярнуўся да раздзела першага, калi пачуў крокi Джулii па сходах. Ён устаў з фатэля, каб сустрэць яе. Яна паставiла сваю торбу на падлогу i кiнулася ў абдымкi Ўiнстану. Яны не бачылiся больш за тыдзень.
- У мяне Кнiга, - сказаў ён, калi яны скончылi абдымацца.
- О, праўда? Добра, - сказала яна без лiшняе цiкаўнасцi i амаль адразу схiлiлася над керагазам, каб зварыць кавы.
Яны вярнулiся да гэтай тэмы толькi праз паўгадзiны пасля таго, як леглi ў ложак. Вечар ужо дыхаў прахалодаю, i iм давялося прыкрыцца коўдрай. Знiзу даляталi знаёмыя гукi песнi i стукату чаравiкаў па бруку. Жанчына з чырвонымi, як цэгла, рукамi, якую Ўiнстан бачыў, як быў тут першы раз, была, здавалася, неадлучнаю часткай двара. Яна, пэўна, так i хадзiла праз цэлыя днi памiж балеяй i вяроўкай i, калi рот у яе не быў заняты зашчэпкамi, спявала свае чуллiвыя песнi. Джулiя прылегла на бок i ўжо была гатовая заснуць. Ўiнстан выцягнуў руку, каб узяць кнiгу з падлогi, i сеў, прыхiлiўшыся да бiльца ложка.
- Нам трэба гэта прачытаць, - сказаў ён, - i табе таксама. Усiм сябрам Братэрства трэба гэта прачытаць.
- Чытай, - сказала яна, не расплюшчыўшы вачэй. - Чытай уголас. Так будзе найлепей. Так ты будзеш адразу мне тлумачыць.
Стрэлка гадзiннiка была на шасцёрцы, што значыла васемнаццаць гадзiн. У iх заставалася яшчэ тры-чатыры гадзiны. Ўiнстан паклаў кнiгу на каленi i пачаў чытаць:
Раздзел першы
Няведанне - гэта сiла
На працягу ўсiх гiстарычных эпох, па ўсёй верагоднасцi, з канца неалiту, у свеце iснавала тры катэгорыi людзей: Вышэйшыя, Сярэднiя i Нiжэйшыя. Яны ў сваю чаргу дзялiлiся на розныя драбнейшыя групы, насiлi незлiчоную колькасць розных найменняў, iх лiчбавыя прапорцыi, а таксама ўзаемныя дачыненнi мянялiся ад стагоддзя да стагоддзя. Аднак асноўная будова чалавечага грамадства не мянялася нiколi. Нават пасля вялiзных зрухаў i ўяўна незваротных перамен заўсёды сама па сабе ўсталёўвалася тая самая структура, гэтаксама як гiраскоп заўсёды iмкнецца да раўнавагi, у якi бок яго б нi схiлялi.
- Джулiя, ты не спiш? - спытаўся Ўiнстан.
- Не, каханы. Я слухаю. Чытай далей. Гэта проста цудоўна.
I ён чытаў далей:
Мэты гэтых трох груп абсалютна несумяшчальныя памiж сабою. Мэта Вышэйшых застацца там, дзе яны ёсць, Сярэднiх - памяняцца месцамi з Вышэйшымi. Мэта Нiжэйшых, калi яна ў iх увогуле ёсць - бо неадменнай уласцiвасцю Нiжэйшых ёсць тое, што яны занадта прыгнечаныя працай, каб усведамляць трывала, не ўрыўкамi, нешта апроч iх штодзённага жыцця - мэта гэтае групы - злiквiдаваць усе адрозненнi i стварыць грамадства, у якiм усе людзi былi б роўныя. I гэтак, праз усю Гiсторыю, змаганне, асноўныя рысы якога застаюцца тыя самыя, паўтараецца бясконца. Часам, на працягу доўгiх перыядаў, здаецца, што Вышэйшыя трывала трымаюць уладу. Але рана цi позна заўсёды надыходзiць момант, калi яны страчваюць або веру ў сябе, або здольнасць да эфектыўнага кiравання, або i тое i тое разам. I тады iх скiдаюць Сярэднiя, якiя схiляюць на свой бок Нiжэйшых, запэўнiваючы iх, што яны змагаюцца за свабоду i справядлiвасць. Дасягнуўшы сваёй мэты, Сярэднiя зноў заганяюць Нiжэйшых у былое рабства i самi робяцца Вышэйшымi. Новая сярэдняя група вылучаецца тады з адной з ацалелых груп або з абедзвюх, i барацьба пачынаецца зноў. З трох груп толькi Нiжэйшым нiколi, нават часова, не ўдаецца дасягнуць сваёй мэты. Было б перабольшаннем сказаць, што за ўсю гiсторыю не было дасягнута нiякага матэрыяльнага прагрэсу. Нават сёння, у перыяд заняпаду, сярэднi чалавек мае лепшыя жыццёвыя ўмовы, чым колькi стагоддзяў таму. Але нiякi рост багацця, нiякае палагодненне нораваў, нiякiя рэформы або рэвалюцыi нi на мiлiметр не наблiзiлi роўнасцi людзей. З пункту погляду Нiжэйшых гiстарычныя перамены нiколi не значылi болей, чым проста змену iмя iх гаспадароў.
Пад канец ХIХ стагоддзя шматлiкiя наглядальнiкi заўважылi пастаяннае паўтарэнне гэтае мадэлi грамадства. Тады з'явiлiся школы мысляроў, якiя разглядалi гiсторыю як цыклiчны працэс i манiлiся давесцi, што няроўнасць нязменны закон чалавечага жыцця. Гэтае вучэнне, вядома ж, i раней заўсёды мела сваiх прыхiльнiкаў, але ў тым, як яно падавалася, адбылася iстотная змена. У мiнулым неабходнасць iерархiчнае формы грамадства баранiлася вучэннем, уласцiвым вышэйшаму класу. Вучэнне гэтае прапагандавалася каралямi i арыстакратамi, святарамi, законнiкамi i iншымi, што паразiтавалi на iх, i змякчалася яно абяцаннямi адплаты ва ўяўным свеце, па той бок магiлы. Сярэднiя, змагаючыся за ўладу, заўсёды ўжывалi словы накшталт "свабода", "справядлiвасць", "братэрства". Аднак на паняцце "братэрства людзей" пачалi нападаць людзi, якiя яшчэ не займалi кiраўнiчых пастоў, але неўзабаве спадзявалiся iх заняць. Раней Сярэднiя рабiлi рэвалюцыi пад сцягам роўнасцi, а пасля ўсталёўвалi новую тыранiю, як толькi старая была знiшчана. Новыя Сярэднiя абвяшчалi цяпер сваю тыранiю загадзя. Сацыялiзм - тэорыя, якая з'явiлася на пачатку ХIХ стагоддзя i ўяўляла сабою апошняе звяно ланцуга думкi, што брала пачатак у антычных паўстаннях рабоў, - быў яшчэ глыбока прасякнуты ўтапiчнымi iдэямi мiнулых стагоддзяў. Але ва ўсiх варыянтах сацыялiзму, якiя з'явiлiся прыблiзна пасля 1900 года, мэта ўсталявання свабоды i роўнасцi стала ўсё больш i больш адкрыта адкiдацца. Новыя рухi, што ўзнiклi ў сярэдзiне стагоддзя - Ангсоц у Акiянii, Неабальшавiзм у Эўразii, Культ смерцi, як яго звычайна называюць, ва Ўсходазii - свядома паставiлi сабе за мэту ўвечнiць несвабоду i няроўнасць. Гэтыя новыя рухi, вядома ж, бралi пачатак са старэйшых вучэнняў, iмкнулiся захаваць iх назвы i ўславiць на словах iх iдэалогiю. Але мэтаю ва ўсiх iх было стрымаць прагрэс i ў пэўны момант назаўсёды спынiць гiсторыю. Маятнiк мусiць зрабiць яшчэ адно ваганне i замерцi. Як звычайна, Вышэйшыя павiнны быць скiнутыя Сярэднiмi, якiя тады зрабiлiся б Вышэйшымi. Але гэтым разам, паводле свядомае стратэгii, новыя Вышэйшыя былi б здольныя вечна ўтрымлiваць свае пазiцыi.
Новыя вучэннi ўзнiклi дзякуючы назапашаным гiстарычным ведам, а таксама дзякуючы глыбейшаму разуменню гiсторыi, якога амаль не было да дзевятнаццатага стагоддзя. Цыклiчны рух гiсторыi цяпер быў заўважны, цi, прынамсi, так магло здавацца. Але калi ён быў заўважны, значыць, яго можна было змянiць. Аднак галоўная глыбокая прычыны ўзнiкнення гэтых вучэнняў палягала ў тым, што з пачатку дваццатага стагоддзя роўнасць людзей зрабiлася тэхнiчна дасягальнай. Праўда, людзi ўсё яшчэ былi няроўныя паводле прыродных здольнасцяў, i для размеркавання функцый мiж людзьмi ўсё яшчэ павiнен быў iснаваць выбар, якi аддаваў бы перавагу адным за кошт другiх. Але не iснавала ўжо нiякай рэальнай неабходнасцi для размежавання паводле класаў або рознiцы маёмаснага стану. Ранейшымi часамi класавыя адрозненнi былi не толькi непазбежныя, але i пажаданыя. Няроўнасць была платаю за цывiлiзацыю. Становiшча, аднак, змянiлася з развiццём машыннае вытворчасцi. Нават калi яшчэ i заставалася неабходнасць таго, каб людзi выконвалi розную працу, дык было ўжо зусiм неабвязкова, каб яны жылi на розным сацыяльным або эканамiчным узроўнi. Вось чаму з пункту погляду новых груп, якiя рыхтавалiся да захопу ўлады, чалавечая роўнасць была ўжо не iдэалам, да якога трэба iмкнуцца, а небяспекаю, якой трэба было пазбегнуць. Раней, калi справядлiвае i мiрнае грамадства было сапраўды немагчымае, было вельмi лёгка ў яго верыць. Iдэя аб зямным раi, дзе людзi будуць разам у братняй згодзе, без законаў i без знясiльнае працы, тысячагоддзямi вабiла чалавечую фантазiю. Гэтае ўяўленне зрабiла пэўны ўплыў нават на тыя групы людзей, якiя мелi рэальную карысць ад кожнай гiстарычнай перамены. Спадкаемцы французскай, ангельскай i амерыканскай рэвалюцый часткова i самi верылi сваiм словам аб правах чалавека, свабодзе слова, роўнасцi перад законам, словы гэтыя ўплывалi ў пэўнай ступенi нават на iх паводзiны. Але ўжо ў чацвёртым дзесяцiгоддзi ХХ стагоддзя ўсе асноўныя плынi палiтычнае думкi былi аўтарытарныя. Рай зямны быў развянчаны якраз тады, як ён стаўся дасягальным. Любая новая палiтычная тэорыя, як бы яна нi называлася, вяртала назад да iерархiзаванага i строга рэгламентаванага грамадства. А ў 30-я гады, з агульным пагаршэннем палiтычнае атмасферы, метады, ад якiх даўно ўжо, часам сотнi гадоў назад, адмовiлiся - зняволенне без суду, выкарыстанне ваеннапалонных у якасцi рабоў, публiчныя пакараннi, катаваннi дзеля здабычы паказанняў, узяцце заложнiкаў i дэпартацыя цэлых народаў, - не толькi зноў сталiся звычайнымi, але не выклiкалi пратэсту i нават баранiлiся людзьмi, што лiчылi сябе адукаванымi i прагрэсiўнымi.
Толькi пасля дзесяцi гадоў сусветных i грамадзянскiх войнаў, рэвалюцый i контррэвалюцый ва ўсiх частках свету Ангсоц i яго канкурэнты склалiся ў дакладна акрэсленыя палiтычныя тэорыi. Але iм папярэднiчалi розныя сiстэмы, звычайна званыя таталiтарнымi, якiя з'явiлiся раней у гэтым стагоддзi, i галоўныя абрысы свету, якi павiнен быў нарадзiцца з пануючага бязладдзя, былi ўжо даўно вiдавочныя. Што за тып чалавека мусiў уладарыць у гэтым свеце таксама было вiдавочна. Новая арыстакратыя складалася пераважна з бюракратаў, навукоўцаў, тэхнiкаў, прафсаюзных дзеячаў, прапагандыстаў, сацыёлагаў, выкладчыкаў, журналiстаў i прафесiйных палiтыкаў. Гэтыя людзi, якiя паходзiлi з аплочваных прадстаўнiкоў сярэдняга класа i вышэйшых пластоў рабочых, былi сфармаваныя i аб'яднаныя бясплодным светам манапалiзаванай прамысловасцi i цэнтралiзаванага кiраўнiцтва. У параўнаннi з адпаведнымi сiламi мiнулых часоў яны былi менш хцiвыя, менш прывабленыя раскошаю, затое болей прагныя чыстай улады i, што характэрна, больш свядомыя ў сваiх дзеяннях i больш рашучыя ў знiшчэннi апазiцыi. Гэтае апошняе адрозненне было самае iстотнае. У параўнаннi з сённяшнiмi, усе тыранii мiнуўшчыны былi млявыя i недзеяздольныя. Кiраўнiчыя колы заўсёды былi ў пэўнай ступенi заражаныя лiберальнымi iдэямi, былi радыя паўсюль папускаць лейцы, паважна ўспрымалi толькi вiдавочныя факты i не цiкавiлiся, пра што думаюць iх падуладныя. Нават сярэднявечная каталiцкая царква здавалася талерантнаю ў параўнаннi з сучаснымi стандартамi. Прычына часткова палягае ў тым, што ў мiнулым нiводзiн урад не мог трымаць сваiх грамадзянаў пад сталым наглядам. Аднак ужо вынаходка кнiгадрукавання дазволiла лягчэй манiпуляваць грамадскай думкай. Кiно i радыё дапамаглi тут яшчэ болей. З развiццём тэлевiзii i з тэхнiчным прагрэсам, якi дазволiў стварыць апарат, што працуе i на перадачу i на прыём, прыватнаму жыццю людзей настаў канец. Кожнага грамадзянiна цi, прынамсi, кожнага вартага таго, каб за iм сачылi, можна было трымаць дваццаць чатыры гадзiны ў суткi пад вачамi палiцыi, у трэскаце афiцыйнае прапаганды, тым часам як усе iншыя каналы камунiкацыi перакрытыя. Упершыню ўзнiкла магчымасць навязаць падуладным не толькi поўную паслухмянасць дзяржаўнай волi, але i поўную аднастайнасць думак.
Пасля рэвалюцыйнага перыяду пяцiдзесятых-шасцiдзесятых гадоў грамадства зноў, як i раней, перагрупавалася на Вышэйшых, Сярэднiх i Нiжэйшых. Але новыя Вышэйшыя, у адрозненне ад папярэднiкаў, дзейнiчалi ўжо не iнстынктыўна. Яны ведалi, што трэба рабiць, каб захаваць свае пазiцыi. Ужо даўно было заўважана, што адзiная надзейная падстава алiгархii - калектывiзм. Багацце i прывiлеi абараняць лягчэй, калi валодаеш iмi супольна з iншымi. Гэтак званая "лiквiдацыя прыватнае ўласнасцi", што адбывалася ў сярэдзiне стагоддзя, значыла на справе канцэнтрацыю ўласнасцi ў значна меншай, чым дагэтуль, колькасцi рук, ды яшчэ з тым адрозненнем, што новыя ўласнiкi не былi ўжо масаю iндывiдаў, а ўтваралi групу. Нiводзiн асобна ўзяты сябра Партыi не валодае нiчым, апроч нязначных асабiстых рэчаў. Супольна Партыя валодае ўсiм у Акiянii, бо яна кантралюе ўсё i распараджаецца прадукцыяй, як толькi хоча. У першыя паслярэвалюцыйныя гады яна здолела заняць пануючае становiшча, амаль не сустрэўшы супрацiву, бо ўвесь працэс адбываўся як акт калектывiзацыi. Заўсёды лiчылася, што пасля экспрапрыяцыi капiталiстаў настане сацыялiзм, i капiталiстаў без лiшнiх пытанняў экспрапрыявалi. У iх забралi ўсё - фабрыкi, шахты, зямлю, дамы, транспарт - а як усё гэта перастала быць прыватнай уласнасцю, дык яно мусiла стацца ўласнасцю грамадскай. Ангсоц, якi нарадзiўся на глебе ранейшага сацыялiстычнага руху i пераняў яго фразеалогiю, сапраўды выканаў галоўны пункт сацыялiстычнае праграмы, з тым загадзя прадбачаным i жаданым вынiкам, што эканамiчная няроўнасць сталася вечнаю.
Але праблемы ўсталявання вечнага iерархiчнага грамадства на гэтым не канчаюцца. Кiраўнiчыя колы могуць страцiць уладу ў чатырох выпадках. Яны могуць або быць пераможаныя звонку, або кiраваць так блага, што паўстануць масы, або дазволiць сфармавацца моцнай i незадаволенай сярэдняй групе, або страцiць давер да самiх сябе i жаданне кiраваць. Гэтыя прычыны не дзейнiчаюць паасобку i звычайна выступаюць у нейкай ступенi ўсе чатыры разам. Кiраўнiчы клас, якi здолеў бы супрацьстаяць усiм гэтым небяспекам, заставаўся б пры ўладзе вечна. Урэшце, вырашальным фактарам з'яўляецца духовы стан самога кiраўнiчага класа.
З паловы гэтага стагоддзя першая небяспека, па сутнасцi, знiкла. Кожная з трох двяржаваў, што цяпер падзяляюць свет, сапраўды непераможная i магла б перастаць быць такою толькi праз паступовыя дэмаграфiчныя змены, якiх урад з шырокаю ўладай можа лёгка пазбегнуць. Другая небяспека таксама застаецца толькi тэарэтычнаю. Масы нiколi не паўстаюць самi па сабе, i яны нiколi не паўстануць толькi з-за таго, што iх прыгнятаюць. Пакуль iм няма з чым параўнаць сваё становiшча, яны нiколi не ўсведамяць, што iх прыгнятаюць. Частыя эканамiчныя крызiсы мiнулага былi зусiм непатрэбныя, не дапускаюцца яны i цяпер, але iншыя гэткiя ж важныя перабоi могуць адбывацца i адбываюцца, не даючы палiтычных вынiкаў, бо няма нiякае магчымасцi адкрыта выказаць незадаволенасць. Што да праблемы перавытворчасцi, якая прыхавана iснуе ў нашым грамадстве з часоў узнiкнення машыннае тэхнiкi, Дык яна вырашаецца шляхам вядзення перманентнае вайны (гл. Раздзел III), якая служыць таксама для дасягнення ў грамадстве неабходнага маральнага духу. Такiм чынам, з пункту погляду нашых цяперашнiх кiраўнiкоў застаюцца наступныя рэальныя пагрозы: вылучэнне новае групы здольных людзей, якiя займаюць пасады нiжэйшыя за iх здольнасцi, людзей, прагных улады; развiццё лiбералiзму i скептыцызму ў iх уласных шэрагах. Такiм чынам, праблема мае, так бы мовiць, адукацыйны характар. Яна палягае ў тым, каб няспынна фармаваць свядомасць i кiраўнiчае групы, i больш шматлiкае выканаўчае групы, што iдзе непасрэдна за першаю. Што да свядомасцi масаў, дык яна патрабуе ўплыву толькi ў негатыўным сэнсе.
Грунтуючыся на гэтых дадзеных, можна ўявiць сабе, калi яна яшчэ не вядомая, агульную структуру акiянiйскага грамадства. На вяршынi пiрамiды стаiць Вялiкi Брат. Вялiкi Брат бясхiбны i ўсемагутны. Кожны поспех, кожнае дасягненне, кожная перамога, кожнае навуковае адкрыццё, усе веды, уся мудрасць, усё шчасце, уся цнота непасрэдна прыпiсваюцца яго кiраўнiчай i натхняльнай ролi. Нiхто нiколi не бачыў Вялiкага Брата. Ён - твар на плакатах, голас у тэлеглядзе. Мы можам быць пэўныя, што ён нiколi не памрэ, а наконт даты яго нараджэння ўжо i цяпер iснуе вялiкая няпэўнасць. Вялiкi Брат - маска, пад якою Партыя вырашыла выступаць перад светам. Яго функцыя - быць зборным аб'ектам любовi, страху i павагi - пачуццяў, якiя лягчэй прысвяцiць аднаму чалавеку, чым цэлай арганiзацыi. За Вялiкiм Братам iдзе Ўнутраная Партыя, якая налiчвае шэсць мiльёнаў чалавек, або трохi меней за два адсоткi насельнiцтва Акiянii. За Ўнутранай Партыяй iдзе Знешняя Партыя. Калi Ўнутраная Партыя разглядаецца як мозг дзяржавы, дык Знешнюю Партыю было б справядлiва параўнаць з рукамi дзяржавы. Далей iдуць безаблiчныя глухiя масы, звычайна называныя "проламi", якiя складаюць каля васьмiдзесяцi пяцi адсоткаў насельнiцтва. Паводле нашай папярэдняй тэрмiналогii, пролы - гэта Нiжэйшыя. Што да рабскага насельнiцтва экватарыяльных раёнаў, якое ўвесь час пераходзiць ад аднаго заваёўнiка да другога, дык яно не складае сталай групы ў агульнай структуры.