Страница:
Паведамленне Мiнiстэрства Дастатку скончылася фанфарамi, якiя змянiлiся духавой музыкай. Парсанс, якога навала лiчбаў прывяла ў стан няўцямнага захаплення, дастаў з рота люльку.
- Мiнiстэрства Дастатку сапраўды шмат чаго дасягнула сёлета, - сказаў ён з выглядам знаўцы. - Дарэчы, Смiт, цi ў вас выпадкам няма лёзаў для галення, якiя вы маглi б мне саступiць?
- Нiводнага, - адказаў Ўiнстан. - Я сам галюся ўжо шосты тыдзень адным лязом.
- А... Я толькi хацеў у вас спытацца...
- На жаль, - сказаў Ўiнстан.
Качыны голас за суседнiм столiкам, якi пад час паведамлення змоўк, загучаў зноў на поўную моц. Невядома чаму, Ўiнстану раптам прыгадалася панi Парсанс з яе кудлатымi валасамi i пылам у зморшчынах на твары. Праз два гады дзецi здадуць яе Палiцыi Думак. Панi Парсанс выпараць. Бязвокую iстоту з качыным голасам нiколi не выпараць. Маленькiх жукападобных людзей, што так спрытна сноўдаюць па калiдорах Мiнiстэрстваў, таксама нiколi не выпараць. I дзяўчыну з чорнымi валасамi з аддзела мастацкай лiтаратуры - яе таксама нiколi не выпараць. Яму здавалася, што ён iнстынктыўна адчувае, хто застанецца жыць, а хто будзе знiшчаны, хоць i нельга было адразу сказаць, адкуль гэтае адчуванне.
У гэты момант ён раптам прачнуўся ад сваiх летуценняў. Дзяўчына за суседнiм столiкам напалову павярнулася i глядзела цяпер на яго. Гэта была тая самая чорнавалосая дзяўчына. Яна глядзела на яго крадком, але з дзiўнай пранiклiвасцю. Калi iх позiркi сустрэлiся, яна зноў адвярнулася.
Ўiнстан аблiўся халодным потам. Яго працяў дзiкi страх. Пасля страх суняўся, але засталася нейкая неадчэпная трывога. Чаму яна назiрала за iм? Чаму яна ўвесь час ходзiць за iм? На жаль, ён ужо не мог прыгадаць, цi сядзела яна за столiкам, калi ён прыйшоў, цi прыйшла пазней. Ва ўсялякiм разе, учора, пад час Двуххвiлiнкi Нянавiсцi, яна села якраз за iм, хоць не мела на гэта нiякай пiльнай патрэбы. Цалкам верагодна, што яе заданнем было ўважлiва прыслухоўвацца, цi дастаткова актыўна ён далучаецца да ўхвальных воклiчаў.
Да яго зноў вярнулася думка: магчыма, яна i не была агентам Палiцыi Думак, але вiжы-аматары яшчэ болей небяспечныя. Ён не ведаў, як доўга яна за iм ужо назiрала, можа, усяго пяць хвiлiн, i магчыма, што ён не ўвесь гэты час добра кантраляваў свой твар. Было страшэнна небяспечна даваць сваiм думкам неяк выяўляцца на твары пад час публiчных мерапрыемстваў або ў полi зроку тэлегляда. Найменшая дробязь магла выдаць. Нервовая дрыготка, несвядомы трывожны позiрк, звычка мармытаць сабе пад нос - усё магло абудзiць падазрэнне. Адзiн толькi недарэчны выраз твару (напрыклад, недаверлiвы позiрк пад час паведамлення пра вайсковыя перамогi) быў ужо сам па сабе злачынствам. У навамоўi было нават адмысловае слова - тварзлачынства.
Дзяўчына зноў павярнулася да яго спiнай. Можа, яна за iм i не сачыла, можа, яна выпадкова другi дзень запар сядзела так блiзка ад яго. Цыгарэта патухла, i ён асцярожна паклаў яе на край стала. Ён дапалiць яе пасля працы, калi толькi за гэты час з яе не высыплецца тытунь. Цалкам магчыма, што асоба за суседнiм столiкам была агентам Палiцыi Думак, i вельмi верагодна, што праз тры днi яго кiнуць у сутарэннi Мiнiстэрства Любовi - але ўсё роўна ён не меў права змарнаваць недакурак! Сайм склаў сваю паперку i засунуў у кiшэню. Парсанс зноў пачаў сваю балбатню.
- Я вам не расказваў, стары, - сказаў ён усмiхаючыся, з люлькай у зубах, як мае дзеткi падпалiлi спаднiцу старой гандлярцы на рынку, бо ўбачылi, што яна загортвае сасiскi ў плакат з партрэтам Вялiкага Брата? Яны крадком падышлi да яе ззаду i падпалiлi спаднiцу запалкамi. Думаю, ладна яе падсмалiлi. Во падшыванцы, га? Але ж чуйныя, як паляўнiчыя сабакi! Сёння яны атрымлiваюць у шпiёнах першакласную падрыхтоўку - нават лепшую, чым у мае часы. Чым, вы думаеце, iх апошнiм часам узброiлi? Слухавымi трубкамi, каб падслухоўваць праз замочную шчылiну! Мая дачка прынесла адну ўчора дадому - паспрабавалi яе на дзвярах у спальню, i выявiлася, што чуваць у два разы лепей, чым калi проста прыставiць вуха. Вядома, гэта толькi цацка, вы ж разумееце. Але, ва ўсялякiм разе, гэта скiроўвае iх думкi ў добры бок, цi не гэтак?
У гэты момант з тэлегляда пачуўся пранiзлiвы свiст. Гэта быў сiгнал пачатку работы. Усе трое ўскочылi з крэслаў, каб працiснуцца скрозь натоўп да лiфта, i з Ўiнстанавай цыгарэты высыпаўся астатнi тытунь.
6
Ўiнстан пiсаў у сваiм дзённiку:
Гэта было тры гады таму. Адным цёмным вечарам, у адным з вузкiх завулкаў побач з адным вялiкiм вакзалам. Яна стаяла каля падваротнi пад цьмяным вулiчным лiхтаром. У яе быў малады, густа нафарбаваны твар. Якраз гэтая фарба, падобная да белай маскi, мяне i прыцягнула, а таксама ярка-чырвоныя вусны. Жанчыны з Партыi нiколi не фарбуюцца. На вулiцы не было нiкога, тэлегляда таксама не было. Яна сказала: два даляры. Я...
Пiсаць раптам стала вельмi цяжка. Ён заплюшчыў вочы i нацiснуў на павекi пальцамi, спрабуючы выгнаць з думак вобраз, што не даваў яму спакою. Ён адчуў амаль непераможнае жаданне выкрыкнуць на поўны голас брудныя словы лаянкi. Або разбегчыся i выцяцца галавою аб сцяну, або перакулiць стол i шпурнуць чарнiлiцу праз акно - зрабiць што-небудзь гвалтоўнае, аглушальнае, балючае, каб пазбавiцца ад пакутлiвых успамiнаў.
Найгоршы вораг, разважаў ён, - гэта твае ўласныя нервы. Кожную хвiлiну ўнутранае напружанне магло выявiцца ў вонкавых сiмптомах. Яму прыгадаўся адзiн чалавек, якога ён спаткаў на вулiцы пару тыдняў таму: зусiм звычайны на выгляд чалавек, сябра Партыi трыццацi пяцi або сарака гадоў, даволi высокi i худы, з партфелем пад пахай. Памiж iмi заставалася колькi метраў, калi левая палова твару чалавека сутаргава перасмыкнулася. Той самы рух паўтарыўся яшчэ раз у той момант, калi яны размiнулiся: гэта быў кароткi, амаль незаўважны рух, сутарга, iмгненная, як пстрычок фотаапарата, але вiдавочна хранiчная. Ён згадаў, што тады падумаў: небарака, тваё становiшча безнадзейнае! I самае жахлiвае ў гэтым было тое, што хутчэй за ўсё той чалавек рабiў гэты рух зусiм несвядома. Найвялiкшай жа небяспекай было размаўляць праз сон. Наколькi ён ведаў, засцерагчыся ад гэтага не было нiякай магчымасцi.
Ён уздыхнуў i стаў пiсаць далей:
Я ўвайшоў з ёй у падваротню, прайшоў праз заднi двор i трапiў у нейкую кухню ў падвальным паверсе дома. Ля сцяны стаяў ложак, стол i на iм цьмяная лямпа. Яна...
Яму зрабiлася гiдка. Захацелася плюнуць. Адначасова з думкай пра жанчыну яму прыгадалася Кэтрын, яго жонка. Ўiнстан быў жанаты - цi, прынамсi, быў калiсьцi жанаты; магчыма, ён быў жанаты яшчэ i цяпер, бо, наколькi ён ведаў, яго жонка не памерла. Яму здалося, што ён зноў удыхае цёплы, задушлiвы пах кухнi ў падвальным паверсе, пах клапоў, бруднай бялiзны i агiднай таннай, але ўсё ж прывабнай парфумы. Жанчыны з Партыi нiколi не карысталiся парфумай, гэта ўвогуле немагчыма было сабе ўявiць. Толькi пролы карысталiся парфумай. У ягоным уяўленнi гэты пах быў чамусьцi звязаны з распустай.
Калi ён пайшоў з гэтай жанчынай, гэта было яго першай правiннасцю за амаль два гады. Зносiны з прастытуткай былi, вядома ж, забароненыя, але гэта быў адзiн з тых законаў, якi час ад часу можна было наважыцца парушыць. Гэта было небяспечна, але гэта не было справай жыцця i смерцi. Быць заспетым з прастытуткай значыла пяць гадоў лагераў прымусовай працы, але не болей, калi не дапушчана iншых правiннасцяў. А гэта ўжо было вельмi проста, калi абладзiць так, каб цябе не заспелi за справай. У бедных кварталах было шмат жанчын, якiя гатовыя прадацца. Некаторых нават можна мець за бутэльку джыну, зрэшты, забароненага для пролаў. Партыя нават схiлялася цiшком да таго, каб спрыяць прастытуцыi як сродку разняволення iнстынктаў, якiя немагчыма цалкам заглушыць. Да найбруднейшае распусты ставiлiся спакойна, пакуль яна была неперыядычнай i не прыносiла радасцi i калi ў ёй бралi ўдзел толькi жанчыны прыгнечаных i пагарджаных класаў. З другога боку, недаравальным злачынствам была распуста мiж сябрамi Партыi. Усё ж - хоць i гэта было адно са злачынстваў, у якiх нязменна прызнавалiся абвiнавачаныя пад час вялiкiх чыстак, - цяжка было сабе ўявiць, што гэткае сапраўды магло адбывацца.
Мэтай Партыi было не толькi не дапусцiць заснаваных на вернасцi сувязяў памiж мужчынамi i жанчынамi, якiя яна, магчыма, была б няздольная кантраляваць. Яе сапраўдным, патаемным намерам было пазбавiць палавы акт усялякае радасцi. Не так само каханне, як эротыка разглядалася як нешта варожае, i ў шлюбе, i па-за iм. Усе шлюбы памiж сябрамi Партыi адбывалiся толькi з дазволу адмысловае камiсii, i гэты дазвол не даваўся - хоць гэты прынцып i не быў дакладна вызначаны, - калi пара пакiдала ўражанне, што яны маюць адно да аднаго нейкую фiзiчную цягу. Адзiнай прызнанай мэтай шлюбу было нараджэнне дзяцей для служэння Партыi. Палавы акт лiчыўся неiстотнай i даволi непрыемнай справай, накшталт клiзмы. I гэтае палажэнне не было выразна акрэслена, яно ўскосна прышчаплялася кожнаму сябру Партыi яшчэ з маленства. Iснавалi нават арганiзацыi, накшталт Антысексуальнага Саюза Моладзi, якiя выступалi за поўную бясшлюбнасць абодвух полаў. Усе дзецi мусiлi быць зачатыя шляхам штучнага апладнення (у навамоўi - штучнаплод) i выхаваныя ў дзяржаўных установах. Ўiнстан вельмi добра ведаў, што ўсё гэта было не надта сур'ёзна, але гэта не пярэчыла агульнай партыйнай iдэалогii. Партыя iмкнулася знiшчыць палавы iнстынкт або, калi яго немагчыма было знiшчыць, перакруцiць i апаганiць. Ён не ведаў, чаму так было, але здавалася натуральным, што так павiнна быць. I што да жанчын, дык тут намаганнi Партыi мелi поўны поспех.
Ён зноў падумаў пра Кэтрын. Прайшло ўжо пэўна дзевяць, дзесяць - амаль адзiнаццаць гадоў, як яны рассталiся. Было дзiўна, як рэдка ён пра яе думаў. Ён мог цэлымi днямi нават не згадваць, што ён быў жанаты. Яны пражылi разам толькi месяцаў пятнаццаць. Партыя не дазваляла разводаў, але дапускала расстанне ў выпадку бяздзетнага шлюбу.
Кэтрын была высокая бялявая жанчына, яна мела зграбную постаць i далiкатныя рухi. У яе быў адважны арлiны твар, якi можна было назваць высакародным, пакуль не заўважыш, што за iм абсалютна нiчога няма. Ужо на самым пачатку свайго жыцця з Кэтрын ён прыйшоў да думкi - можа, таму, што ён ведаў яе блiжэй, чым iншых людзей, - што яна найдурнейшая, найзвычайнейшая i найпусцейшая iстота, якую ён толькi бачыў у жыццi. У яе ў галаве не было нiякiх думак, адны толькi лозунгi, i не iснавала нiводнага глупства, якое яна не прыняла б з радасцю, калi б толькi Партыя яго ёй падсунула. Ён цiшком даў ёй мянушку "жывы гуказапiс". I ўсё ж ён здолеў бы з ёй пражыць, калi б не адна рэч - палавое жыццё.
Калi ён да яе дакранаўся, здавалася, што яна ўздрыгвала i дранцвела. Калi ён яе абдымаў, яму здавалася, што ён абдымае драўляную ляльку. I калi яна тулiла яго да сябе, у яго ўзнiкала дзiўнае пачуццё, быццам адначасова яна з усяе моцы адпiхвае яго ад сябе. Уражанне гэтае ўзнiкала з-за напружанасцi яе мускулаў. Звычайна яна ляжала, заплюшчыўшы вочы, не супрацiўлялася i не дапамагала, а толькi падпарадкоўвалася. Спачатку Ўiнстану было надзвычай няёмка, а з цягам часу зрабiлася агiдна. Але i тады ён здолеў бы вытрымаць супольнае з ёй жыццё, калi б толькi яны дамовiлiся, што будуць жыць кожнае само па сабе. Але, надзiва, якраз Кэтрын была супраць. Яна казала, што яны мусяць, калi гэта магчыма, нарадзiць дзiця. Такiм чынам, палавы акт адбываўся рэгулярна раз на тыдзень, выключаючы выпадкi, калi ён быў немагчымы. Звычайна ўжо ранiцай адпаведнага дня яна нагадвала яму пра гэта, як пра нешта, што павiнна абавязкова адбыцца ўвечары i пра што нельга забыцца. Дзеля гэтага ў яе было два азначэннi: "зрабiць дзiця" i "выканаць наш партыйны абавязак". Неўзабаве ў Ўiнстана развiлося пачуццё сапраўднага страху, калi наблiжаўся прызначаны дзень. Але, на шчасце, дзiця так i не з'явiлася на свет, i ўрэшце яна адмовiлася ад спробаў. Неўзабаве пасля гэтага яны рассталiся.
Ўiнстан цiха ўздыхнуў. Пасля зноў узяў пяро i напiсаў далей у дзённiку:
Яна кiнулася ў ложак i адразу, без нiякага папярэджання, самым брыдкiм i агiдным чынам, якi толькi можна сабе ўявiць, задрала спаднiцу. Я...
Ён уявiў сабе, як ён стаiць у цьмяным святле лямпы, ноздры раздзiрае пах клапоў i таннай парфумы, а душу поўнiць пачуццё прыгнечанасцi i абурэння, i нават у гэты момант яго мучыць думка пра белае цела Кэтрын, якое гiпнатычная сiла Партыi ператварыла ў лёд. Чаму так павiнна быць заўсёды? Чаму ён не мог мець сваёй жанчыны замест гэтай бруднай валтузнi раз на некалькi гадоў? Але сапраўднае каханне было амаль неверагодным. Жанчыны з Партыi былi ўсе аднолькавыя. Устрыманне было iм прышчэплена гэтаксама глыбока, як i вернасць Партыi. Праз стараннае ранняе выхаванне, праз спартовыя гульнi i халодную ваду, праз усю тую бязглуздзiцу, што ўбiвалася iм у галовы ў школе, у Шпiёнах i ў Саюзе Моладзi, праз лекцыi, парады, песнi, партыйныя лозунгi i вайсковую музыку - праз усё гэта натуральныя пачуццi былi выкаранены. Розум казаў яму, што мусiлi быць выключэннi, але сэрца не верыла ў гэта. Жанчыны, як i хацела Партыя, былi абсалютна непахiсныя. Яму вельмi хацелася, нават больш, чым быць каханым, знесцi гэтыя муры цноты, хай сабе хоць адзiн раз у жыццi. Акт палавога злiцця, выкананы з радасцю, быў паўстаннем. Палавое жаданне было думзлачынствам. Нават калi б ён абудзiў Кэтрын - калi б толькi гэта ў яго магло атрымацца, - гэта лiчылася б спакушэннем, хоць яна i была яго жонкай.
Але трэба было скончыць тую гiсторыю. Ён напiсаў:
Я запалiў лямпу ярчэй. Калi я ўбачыў яе на святле...
Пасля прыцемкаў слабое святло парафiнавай лямпы здалося яму вельмi яркiм. Упершыню ён мог як след разгледзець жанчыну. Ён зрабiў крок да яе i спынiўся, поўны жадання i жаху. Ён пакутлiва ўсведамляў небяспеку, якую ён на сябе навёў, прыйшоўшы сюды. Было цалкам магчыма, што, калi ён будзе выходзiць, яго схопiць патруль; можа, у гэты момант яны ўжо чакалi пад дзвярыма. Калi б ён зараз пайшоў адсюль, нават не зрабiўшы таго, дзеля чаго прыйшоў!..
Трэба было дапiсаць да канца, трэба было выспаведацца. Пад поўным святлом лямпы ён раптам заўважыў, што жанчына старая. Слой пудры на твары быў такi густы, што, здавалася, мог адвалiцца, як маска з кардону. У яе валасах былi сiвыя пасмы. Але самае жахлiвае было тое, што яе разяўлены рот быў агiднай чорнай адтулiнай - у яе зусiм не было зубоў. Ён паспешлiва запiсаў крывымi лiтарамi:
Пры святле яна выглядала зусiм старой жанчынай, як найменей пяцiдзесяцi гадоў. Але я не спынiўся i ўсё роўна зрабiў тое, дзеля чаго прыйшоў.
Ён зноў нацiснуў пальцамi на павекi. Урэшце ён дапiсаў. Але ўсё было дарма, лекi не дапамаглi. Яму яшчэ мацней, чым перад тым, хацелася на ўвесь голас крычаць брудныя словы.
7
Калi яшчэ i ёсць надзея, напiсаў Ўiнстон, дык толькi сярод пролаў.
Калi была надзея, дык яна мусiла быць сярод пролаў, бо толькi там, у гэтай вялiкай шэрай грамадзе, што складала 85 адсоткаў насельнiцтва Акiянii, магла калiсьцi нарадзiцца сiла, якая б разбiла Партыю. Знутры было немагчыма разбурыць Партыю. Яе ворагi, калi яны ўвогуле iснавалi, не мелi нiякай магчымасцi сабрацца разам цi нават пазнаць адзiн аднаго. Нават калi б легендарнае Братэрства i сапраўды iснавала, было ўсё ж неверагодна, каб яго сябры маглi калiсьцi сабрацца болей чым удвох або ўтрох. Адзiн толькi позiрк у вочы, трымценне ў голасе ўжо былi бунтам, а пагатоў выпадкова прашаптанае слова. Але пролам, калi б толькi яны ўсвядомiлi сваю сiлу, не спатрэбiлася б нават змова. Iм трэба было толькi ўстаць i абтрэсцiся, як конь, што адганяе мух. Калi б яны захацелi, яны б ужо заўтра маглi разбiць Партыю на кавалкi. Далiбог, такая думка мусiць раней цi пазней прыйсцi iм у галаву! I ўсё ж!..
Ён згадаў, як аднойчы iшоў адной люднай вулiцай i пачуў з блiжняга завулка магутны крык тысяч галасоў - жаночых галасоў. Гэта быў жахлiвы крык гневу i роспачы, глыбокае гучнае "О-о-о-о!", што адбiвалася рэхам, як магутны звон. Яго сэрца замерла. "Пачалося! - падумаў ён. - Народнае паўстанне! Нарэшце пролы абуджаюцца!" Калi ён дайшоў да месца, дык убачыў вялiкi натоўп - дзвесце цi трыста жанчын, якiя з трагiчнымi тварамi, як у пасажыраў карабля, што iдзе на акiянскае дно, збiлiся вакол латкоў вулiчнага кiрмашу. Але ў гэты момант агульная роспач рассыпалася на мноства дробных сварак. Выявiлася, што ў адным латку прадавалiся бляшаныя рондалi. Мiзэрныя, убогiя рэчы, але любы посуд было вельмi цяжка дастаць. Цяпер жа запас вычарпаўся. Жанчыны, якiм пашчасцiла ўхапiць адну штуку, спрабавалi прабiцца праз натоўп, тым часам як дзесяткi iншых вакол латка крычалi i вiнавацiлi прадавальнiцу, што яна выбiрае, каму прадаваць, i сцвярджалi, што ў яе яшчэ недзе ў сховах засталiся рондалi. Пачуўся новы выбух галасоў. Дзве азызлыя жанчыны, адна з iх з раскудлачанымi валасамi, учапiлiся ў адзiн рондаль i спрабавалi вырваць яго адна ў адной з рук. Яны торгалi кожная сабе, пакуль не адламалася ручка. Ўiнстан з агiдай назiраў за iмi. I ўсё ж якая жахлiвая сiла чулася ў гэтым крыку, што вырваўся на нейкi момант з пары соцень глотак! Чаму яны нiколi не крычаць з-за нечага сапраўды важнага?
Ён запiсаў:
Пакуль яны не зробяцца свядомымi, яны нiколi не паўстануць, а пакуль яны не паўстануць, яны не змогуць зрабiцца свядомымi.
Фраза амаль як з партыйнага падручнiка, падумаў ён. Натуральна, Партыя сцвярджала, што яна вызвалiла пролаў з рабства. Да Рэвалюцыi капiталiсты няшчадна iх прыгняталi. Мучылi iх голадам i лупцавалi лазою, жанчыны мусiлi працаваць у вугальных шахтах (праўду кажучы, жанчыны i дагэтуль працавалi ў вугальных шахтах), дзецi з шасцi гадоў прадавалiся на фабрыкi. Але адначасна, у поўнай згодзе з прынцыпамi двухдумства, Партыя вучыла, што пролы ад прыроды - нiжэйшыя стварэннi, з якiмi трэба абыходзiцца як з жывёлаю, стасуючы да iх некалькi простых правiл. У сапраўднасцi ж пра пролаў вельмi мала было вядома. А шмат i не трэба было ведаць. Пакуль яны працавалi i пладзiлiся, усе iншыя iхныя жыццёвыя праявы былi неiстотныя. Кiнутыя на волю лёсу, як жывёла, што пасвiцца на лугах Аргенцiны, яны вярнулiся да натуральнага для iх жыццёвага ладу, перанятага ад продкаў. Яны нараджалiся, вырасталi ў сцёкавых канавах, у дванаццаць гадоў iшлi працаваць, перажывалi кароткую пару фiзiчнай прыгажосцi i пачуццёвых жаданняў, у дваццаць жанiлiся, у трыццаць старэлi i ў большасцi выпадкаў памiралi да шасцiдзесяцi гадоў. Цяжкая фiзiчная праца, клопаты пра дом i дзяцей, дробязныя сваркi з суседзямi, кiно, футбол, пiва i асаблiва азартныя гульнi - вось што запаўняла абсяг iх думкi. Трымаць iх пад кантролем было няцяжка. Пару агентаў Палiцыi Думак увесь час былi сярод iх, каб распускаць фальшывыя чуткi, а таксама вышукваць i лiквiдоўваць тых, хто здаваўся iм небяспечным. Аднак не рабiлася нiякiх спроб прышчапiць пролам партыйную iдэалогiю. Было непажадана, каб яны мелi выразныя палiтычныя пачуццi. Ад iх патрабаваўся толькi прымiтыўны патрыятызм, да якога можна заклiкаць пры патрэбе, каб змусiць iх пагадзiцца з падаўжэннем працоўнага дня або скарачэннем нормаў прадуктаў. I нават калi яны былi нечым незадаволеныя, iх незадаволенасць нiкуды не вяла, бо, не маючы кiраўнiчае iдэi, яны засяроджвалi яе на паасобных нязначных праблемах. Больш важныя справы непазбежна заставалiся па-за iх увагай. Пераважная большасць пролаў не мела ў кватэры нават тэлегляда. Нават звычайная палiцыя вельмi рэдка ўмешвалася ў iх жыццё. У Лондане iснавала шырокая сетка злачыннасцi, цэлы свой сусвет зладзеяў, рабаўнiкоў, прастытутак, гандляроў наркотыкамi. Але ўсё гэта адбывалася выключна сярод пролаў i таму не мела нiякага значэння. Ва ўсiх пытаннях маралi iм дазвалялася жыць паводле iх старых традыцый. Iм не навязваўся маральны пурытанiзм Партыi. Чужаложства не каралася, развод быў дазволены. Была б нават дазволена рэлiгiя, калi б пролы выказалi ў ёй хоць якую патрэбу або пажаданне. Яны былi па-за падазрэннем. Гэта знаходзiла свой выраз у партыйным лозунгу: "Пролы i жывёлы - свабодныя".
Ўiнстан нагнуўся i асцярожна пацёр сваю язву, якая зноў пачала свярбець. Пунктам, да якога непазбежна вярталiся думкi, была немагчымасць даведацца, якiм было жыццё да Рэвалюцыi. Ён выцягнуў з шуфляды падручнiк гiсторыi для школьнiкаў, якi пазычыў у панi Парсанс, i пачаў перапiсваць адтуль у свой дзённiк:
У старыя часы, да слаўнай Рэвалюцыi, Лондан не быў такiм цудоўным i прыгожым горадам, як цяпер. Гэта была змрочная, брудная, занядбаная мясцiна, дзе мала хто еў удосталь, дзе сотнi i тысячы, бедных людзей не мелi чаго абуць i не мелi нават даху над галавой, пад якiм можна было б спаць. Такiя дзецi, як вы, былi вымушаны дванаццаць гадзiн на дзень цяжка працаваць на жорсткiх гаспадароў, якiя бiлi iх бiзунамi, калi тыя працавалi занадта павольна, i давалi iм есцi толькi сухары i ваду. Але сярод гэтай страшэннай убогасцi стаяла некалькi вялiкiх прыгожых дамоў, у якiх жылi багатыя, што мелi да трыццацi слуг, якiя iх даглядалi. Гэтыя багатыя звалiся капiталiстамi. Гэта былi тоўстыя, брыдкiя людзi са злымi тварамi, як гэта можна бачыць на малюнку. Як вы бачыце, яны насiлi доўгi чорны пiнжак, якi зваўся сурдут, i смешны блiскучы капялюш, падобны да комiна, што зваўся цылiндр. Гэта была ўнiформа капiталiстаў, i нiхто болей не меў права яе насiць. Капiталiстам належала ўсё, што знаходзiлася на зямлi, i ўсе астатнiя людзi былi iх рабамi. Iм належала ўся зямля, усе дамы, усе заводы i ўсе грошы. Калi нехта iх не слухаўся, яны маглi кiнуць яго ў турму або адабраць у яго працу, каб ён памёр з голаду. Калi звычайна чалавек гаварыў з капiталiстам, ён мусiў нiзка схiляцца i выдыгаць перад iм, здымаць шапку i звяртацца да яго: "Сэр". Галоўны сярод капiталiстаў зваўся Каралём, i...
Але ён ужо ведаў, што будзе далей. Далей пойдуць апiсваннi бiскупаў з батыставымi манжэтамi, суддзяў у гарнастаевых мантыях, ганебнага слупа, кайданоў, катавальнага кола, "дзевяцiхвостага ката", банкету лонданскага лорд-мэра i звычаю цалаваць папскi чаравiк. Было тут таксама i гэтак званае права першай ночы, пра што, напэўна, няварта было пiсаць у школьным падручнiку. Гэта быў закон, згодна з якiм капiталiст меў права пераспаць з любой жанчынай, што працавала на любой яго фабрыцы.
Адкуль даведацца, колькi ва ўсiм гэтым было хлуснi? Можа, i праўда, што звычайнаму чалавеку сёння жылося лепей, чым да Рэвалюцыi. Адзiным сведчаннем супраць гэтага быў глухi пратэст уласных костак, iнстынктыўнае адчуванне, што цяперашнiя ўмовы жыцця былi невыносныя i раней мусiла быць iначай. Ён адзначыў, што сапраўднай адметнасцю цяперашняга жыцця была не жорсткасць i небяспечнасць, а проста яго нiкчэмнасць, яго ўбогасць, яго абыякавасць. Калi азiрнуцца навокал, можна было заўважыць, што жыццё не толькi не мела нiчога агульнага з той хлуснёй, што валiла патокам з тэлегляда, але нават не адпавядала iдэалам, вызначаным Партыяй. Большая частка жыцця нават сябры Партыi праходзiла нейтральна i апалiтычна i складалася з клопатаў пра тое, як захапiць месца ў метро, як зацыраваць падраную шкарпэтку, як выпрасiць пару таблетак сахарыну звыш убогай нормы, як захаваць недакурак. Iдэалам, да якога iмкнулася Партыя, было нешта вялiзнае, пагрозлiвае, блiскучае - свет са сталi i бетону, свет гiганцкiх машын i грознай зброi, нацыя воiнаў i фанатыкаў, якiя б маршыравалi наперад у дасканалай еднасцi, думаючы аднолькавыя думкi i крычучы аднолькавыя лозунгi; свет, дзе ўсе б няспынна працавалi, змагалiся, перамагалi, пераследавалi - трыста мiльёнаў чалавек, усе на адзiн твар. А ў сапраўднасцi iснавалi гарады, што паволi ператваралiся ў руiны, па вулiцах сноўдалiся галодныя людзi ў дзiравых чаравiках, людзi гэтыя жылi ў абы-як адрамантаваных дамах дзевятнаццатага стагоддзя, дзе заўсёды смярдзела капустай i сапсаванымi прыбiральнямi. Лондан здаваўся яму вялiзным горадам-руiнай, горадам мiльёна сметнiкаў, i на гэтым фоне ён бачыў вобраз панi Парсанс, жанчыны з маршчынiстым тварам i раскудлачанымi валасамi, якая бездапаможна корпаецца ў засмечанай ракавiне.
Ён нагнуўся i зноў пачухаў нагу. Удзень i ўночы тэлегляды забiвалi галаву лiчбамi, з якiх вынiкала, што людзi цяпер маюць болей ежы, болей адзення, лепшыя кватэры i лепшыя забавы; што яны жывуць даўжэй, што iх працоўны дзень карацейшы, што яны вышэйшыя, здаравейшыя, мацнейшыя, шчаслiвейшыя, разумнейшыя, адукаванейшыя, чым пяцьдзесят гадоў таму. Пры гэтым нiводнае слова нельга было нi пацвердзiць, нi абвергнуць. Партыя, напрыклад, сцвярджала, што цяпер 40 адсоткаў дарослых пролаў маглi чытаць i пiсаць. Да Рэвалюцыi ж, як сцвярджалася, гэтая лiчба складала толькi 15 адсоткаў. Партыя сцвярджала, што дзiцячая смяротнасць складала цяпер толькi 160 на тысячу, тым часам як да Рэвалюцыi - 300, i гэтак далей. Гэта было як адно ўраўненне з двума невядомымi. Цалкам магчыма, што лiтаральна кожнае слова ў падручнiках гiсторыi, нават тое, што прымалася без нiякiх сумненняў, проста прыдуманае. Такi закон, як права першай ночы, такая iстота, як капiталiст, цi такi ўбор, як цылiндр, маглi i ўвогуле нiколi не iснаваць.
Усё расплывалася ў тумане. Мiнулае знiшчалася, факт знiшчэння забываўся, хлусня рабiлася праўдай. Толькi аднойчы ў жыццi - пасля самой падзеi, што вельмi iстотна, - ён меў вiдавочны i бясспрэчны доказ фальшавання. Ён трымаў яго ў руках цэлыя трыццаць секунд. Гэта было недзе ў 1973 годзе - прыблiзна тады, калi яны разышлiся з Кэтрын. Але дата, якой датычыўся гэты доказ, адстаяла ў часе яшчэ не сем цi восем гадоў раней.
- Мiнiстэрства Дастатку сапраўды шмат чаго дасягнула сёлета, - сказаў ён з выглядам знаўцы. - Дарэчы, Смiт, цi ў вас выпадкам няма лёзаў для галення, якiя вы маглi б мне саступiць?
- Нiводнага, - адказаў Ўiнстан. - Я сам галюся ўжо шосты тыдзень адным лязом.
- А... Я толькi хацеў у вас спытацца...
- На жаль, - сказаў Ўiнстан.
Качыны голас за суседнiм столiкам, якi пад час паведамлення змоўк, загучаў зноў на поўную моц. Невядома чаму, Ўiнстану раптам прыгадалася панi Парсанс з яе кудлатымi валасамi i пылам у зморшчынах на твары. Праз два гады дзецi здадуць яе Палiцыi Думак. Панi Парсанс выпараць. Бязвокую iстоту з качыным голасам нiколi не выпараць. Маленькiх жукападобных людзей, што так спрытна сноўдаюць па калiдорах Мiнiстэрстваў, таксама нiколi не выпараць. I дзяўчыну з чорнымi валасамi з аддзела мастацкай лiтаратуры - яе таксама нiколi не выпараць. Яму здавалася, што ён iнстынктыўна адчувае, хто застанецца жыць, а хто будзе знiшчаны, хоць i нельга было адразу сказаць, адкуль гэтае адчуванне.
У гэты момант ён раптам прачнуўся ад сваiх летуценняў. Дзяўчына за суседнiм столiкам напалову павярнулася i глядзела цяпер на яго. Гэта была тая самая чорнавалосая дзяўчына. Яна глядзела на яго крадком, але з дзiўнай пранiклiвасцю. Калi iх позiркi сустрэлiся, яна зноў адвярнулася.
Ўiнстан аблiўся халодным потам. Яго працяў дзiкi страх. Пасля страх суняўся, але засталася нейкая неадчэпная трывога. Чаму яна назiрала за iм? Чаму яна ўвесь час ходзiць за iм? На жаль, ён ужо не мог прыгадаць, цi сядзела яна за столiкам, калi ён прыйшоў, цi прыйшла пазней. Ва ўсялякiм разе, учора, пад час Двуххвiлiнкi Нянавiсцi, яна села якраз за iм, хоць не мела на гэта нiякай пiльнай патрэбы. Цалкам верагодна, што яе заданнем было ўважлiва прыслухоўвацца, цi дастаткова актыўна ён далучаецца да ўхвальных воклiчаў.
Да яго зноў вярнулася думка: магчыма, яна i не была агентам Палiцыi Думак, але вiжы-аматары яшчэ болей небяспечныя. Ён не ведаў, як доўга яна за iм ужо назiрала, можа, усяго пяць хвiлiн, i магчыма, што ён не ўвесь гэты час добра кантраляваў свой твар. Было страшэнна небяспечна даваць сваiм думкам неяк выяўляцца на твары пад час публiчных мерапрыемстваў або ў полi зроку тэлегляда. Найменшая дробязь магла выдаць. Нервовая дрыготка, несвядомы трывожны позiрк, звычка мармытаць сабе пад нос - усё магло абудзiць падазрэнне. Адзiн толькi недарэчны выраз твару (напрыклад, недаверлiвы позiрк пад час паведамлення пра вайсковыя перамогi) быў ужо сам па сабе злачынствам. У навамоўi было нават адмысловае слова - тварзлачынства.
Дзяўчына зноў павярнулася да яго спiнай. Можа, яна за iм i не сачыла, можа, яна выпадкова другi дзень запар сядзела так блiзка ад яго. Цыгарэта патухла, i ён асцярожна паклаў яе на край стала. Ён дапалiць яе пасля працы, калi толькi за гэты час з яе не высыплецца тытунь. Цалкам магчыма, што асоба за суседнiм столiкам была агентам Палiцыi Думак, i вельмi верагодна, што праз тры днi яго кiнуць у сутарэннi Мiнiстэрства Любовi - але ўсё роўна ён не меў права змарнаваць недакурак! Сайм склаў сваю паперку i засунуў у кiшэню. Парсанс зноў пачаў сваю балбатню.
- Я вам не расказваў, стары, - сказаў ён усмiхаючыся, з люлькай у зубах, як мае дзеткi падпалiлi спаднiцу старой гандлярцы на рынку, бо ўбачылi, што яна загортвае сасiскi ў плакат з партрэтам Вялiкага Брата? Яны крадком падышлi да яе ззаду i падпалiлi спаднiцу запалкамi. Думаю, ладна яе падсмалiлi. Во падшыванцы, га? Але ж чуйныя, як паляўнiчыя сабакi! Сёння яны атрымлiваюць у шпiёнах першакласную падрыхтоўку - нават лепшую, чым у мае часы. Чым, вы думаеце, iх апошнiм часам узброiлi? Слухавымi трубкамi, каб падслухоўваць праз замочную шчылiну! Мая дачка прынесла адну ўчора дадому - паспрабавалi яе на дзвярах у спальню, i выявiлася, што чуваць у два разы лепей, чым калi проста прыставiць вуха. Вядома, гэта толькi цацка, вы ж разумееце. Але, ва ўсялякiм разе, гэта скiроўвае iх думкi ў добры бок, цi не гэтак?
У гэты момант з тэлегляда пачуўся пранiзлiвы свiст. Гэта быў сiгнал пачатку работы. Усе трое ўскочылi з крэслаў, каб працiснуцца скрозь натоўп да лiфта, i з Ўiнстанавай цыгарэты высыпаўся астатнi тытунь.
6
Ўiнстан пiсаў у сваiм дзённiку:
Гэта было тры гады таму. Адным цёмным вечарам, у адным з вузкiх завулкаў побач з адным вялiкiм вакзалам. Яна стаяла каля падваротнi пад цьмяным вулiчным лiхтаром. У яе быў малады, густа нафарбаваны твар. Якраз гэтая фарба, падобная да белай маскi, мяне i прыцягнула, а таксама ярка-чырвоныя вусны. Жанчыны з Партыi нiколi не фарбуюцца. На вулiцы не было нiкога, тэлегляда таксама не было. Яна сказала: два даляры. Я...
Пiсаць раптам стала вельмi цяжка. Ён заплюшчыў вочы i нацiснуў на павекi пальцамi, спрабуючы выгнаць з думак вобраз, што не даваў яму спакою. Ён адчуў амаль непераможнае жаданне выкрыкнуць на поўны голас брудныя словы лаянкi. Або разбегчыся i выцяцца галавою аб сцяну, або перакулiць стол i шпурнуць чарнiлiцу праз акно - зрабiць што-небудзь гвалтоўнае, аглушальнае, балючае, каб пазбавiцца ад пакутлiвых успамiнаў.
Найгоршы вораг, разважаў ён, - гэта твае ўласныя нервы. Кожную хвiлiну ўнутранае напружанне магло выявiцца ў вонкавых сiмптомах. Яму прыгадаўся адзiн чалавек, якога ён спаткаў на вулiцы пару тыдняў таму: зусiм звычайны на выгляд чалавек, сябра Партыi трыццацi пяцi або сарака гадоў, даволi высокi i худы, з партфелем пад пахай. Памiж iмi заставалася колькi метраў, калi левая палова твару чалавека сутаргава перасмыкнулася. Той самы рух паўтарыўся яшчэ раз у той момант, калi яны размiнулiся: гэта быў кароткi, амаль незаўважны рух, сутарга, iмгненная, як пстрычок фотаапарата, але вiдавочна хранiчная. Ён згадаў, што тады падумаў: небарака, тваё становiшча безнадзейнае! I самае жахлiвае ў гэтым было тое, што хутчэй за ўсё той чалавек рабiў гэты рух зусiм несвядома. Найвялiкшай жа небяспекай было размаўляць праз сон. Наколькi ён ведаў, засцерагчыся ад гэтага не было нiякай магчымасцi.
Ён уздыхнуў i стаў пiсаць далей:
Я ўвайшоў з ёй у падваротню, прайшоў праз заднi двор i трапiў у нейкую кухню ў падвальным паверсе дома. Ля сцяны стаяў ложак, стол i на iм цьмяная лямпа. Яна...
Яму зрабiлася гiдка. Захацелася плюнуць. Адначасова з думкай пра жанчыну яму прыгадалася Кэтрын, яго жонка. Ўiнстан быў жанаты - цi, прынамсi, быў калiсьцi жанаты; магчыма, ён быў жанаты яшчэ i цяпер, бо, наколькi ён ведаў, яго жонка не памерла. Яму здалося, што ён зноў удыхае цёплы, задушлiвы пах кухнi ў падвальным паверсе, пах клапоў, бруднай бялiзны i агiднай таннай, але ўсё ж прывабнай парфумы. Жанчыны з Партыi нiколi не карысталiся парфумай, гэта ўвогуле немагчыма было сабе ўявiць. Толькi пролы карысталiся парфумай. У ягоным уяўленнi гэты пах быў чамусьцi звязаны з распустай.
Калi ён пайшоў з гэтай жанчынай, гэта было яго першай правiннасцю за амаль два гады. Зносiны з прастытуткай былi, вядома ж, забароненыя, але гэта быў адзiн з тых законаў, якi час ад часу можна было наважыцца парушыць. Гэта было небяспечна, але гэта не было справай жыцця i смерцi. Быць заспетым з прастытуткай значыла пяць гадоў лагераў прымусовай працы, але не болей, калi не дапушчана iншых правiннасцяў. А гэта ўжо было вельмi проста, калi абладзiць так, каб цябе не заспелi за справай. У бедных кварталах было шмат жанчын, якiя гатовыя прадацца. Некаторых нават можна мець за бутэльку джыну, зрэшты, забароненага для пролаў. Партыя нават схiлялася цiшком да таго, каб спрыяць прастытуцыi як сродку разняволення iнстынктаў, якiя немагчыма цалкам заглушыць. Да найбруднейшае распусты ставiлiся спакойна, пакуль яна была неперыядычнай i не прыносiла радасцi i калi ў ёй бралi ўдзел толькi жанчыны прыгнечаных i пагарджаных класаў. З другога боку, недаравальным злачынствам была распуста мiж сябрамi Партыi. Усё ж - хоць i гэта было адно са злачынстваў, у якiх нязменна прызнавалiся абвiнавачаныя пад час вялiкiх чыстак, - цяжка было сабе ўявiць, што гэткае сапраўды магло адбывацца.
Мэтай Партыi было не толькi не дапусцiць заснаваных на вернасцi сувязяў памiж мужчынамi i жанчынамi, якiя яна, магчыма, была б няздольная кантраляваць. Яе сапраўдным, патаемным намерам было пазбавiць палавы акт усялякае радасцi. Не так само каханне, як эротыка разглядалася як нешта варожае, i ў шлюбе, i па-за iм. Усе шлюбы памiж сябрамi Партыi адбывалiся толькi з дазволу адмысловае камiсii, i гэты дазвол не даваўся - хоць гэты прынцып i не быў дакладна вызначаны, - калi пара пакiдала ўражанне, што яны маюць адно да аднаго нейкую фiзiчную цягу. Адзiнай прызнанай мэтай шлюбу было нараджэнне дзяцей для служэння Партыi. Палавы акт лiчыўся неiстотнай i даволi непрыемнай справай, накшталт клiзмы. I гэтае палажэнне не было выразна акрэслена, яно ўскосна прышчаплялася кожнаму сябру Партыi яшчэ з маленства. Iснавалi нават арганiзацыi, накшталт Антысексуальнага Саюза Моладзi, якiя выступалi за поўную бясшлюбнасць абодвух полаў. Усе дзецi мусiлi быць зачатыя шляхам штучнага апладнення (у навамоўi - штучнаплод) i выхаваныя ў дзяржаўных установах. Ўiнстан вельмi добра ведаў, што ўсё гэта было не надта сур'ёзна, але гэта не пярэчыла агульнай партыйнай iдэалогii. Партыя iмкнулася знiшчыць палавы iнстынкт або, калi яго немагчыма было знiшчыць, перакруцiць i апаганiць. Ён не ведаў, чаму так было, але здавалася натуральным, што так павiнна быць. I што да жанчын, дык тут намаганнi Партыi мелi поўны поспех.
Ён зноў падумаў пра Кэтрын. Прайшло ўжо пэўна дзевяць, дзесяць - амаль адзiнаццаць гадоў, як яны рассталiся. Было дзiўна, як рэдка ён пра яе думаў. Ён мог цэлымi днямi нават не згадваць, што ён быў жанаты. Яны пражылi разам толькi месяцаў пятнаццаць. Партыя не дазваляла разводаў, але дапускала расстанне ў выпадку бяздзетнага шлюбу.
Кэтрын была высокая бялявая жанчына, яна мела зграбную постаць i далiкатныя рухi. У яе быў адважны арлiны твар, якi можна было назваць высакародным, пакуль не заўважыш, што за iм абсалютна нiчога няма. Ужо на самым пачатку свайго жыцця з Кэтрын ён прыйшоў да думкi - можа, таму, што ён ведаў яе блiжэй, чым iншых людзей, - што яна найдурнейшая, найзвычайнейшая i найпусцейшая iстота, якую ён толькi бачыў у жыццi. У яе ў галаве не было нiякiх думак, адны толькi лозунгi, i не iснавала нiводнага глупства, якое яна не прыняла б з радасцю, калi б толькi Партыя яго ёй падсунула. Ён цiшком даў ёй мянушку "жывы гуказапiс". I ўсё ж ён здолеў бы з ёй пражыць, калi б не адна рэч - палавое жыццё.
Калi ён да яе дакранаўся, здавалася, што яна ўздрыгвала i дранцвела. Калi ён яе абдымаў, яму здавалася, што ён абдымае драўляную ляльку. I калi яна тулiла яго да сябе, у яго ўзнiкала дзiўнае пачуццё, быццам адначасова яна з усяе моцы адпiхвае яго ад сябе. Уражанне гэтае ўзнiкала з-за напружанасцi яе мускулаў. Звычайна яна ляжала, заплюшчыўшы вочы, не супрацiўлялася i не дапамагала, а толькi падпарадкоўвалася. Спачатку Ўiнстану было надзвычай няёмка, а з цягам часу зрабiлася агiдна. Але i тады ён здолеў бы вытрымаць супольнае з ёй жыццё, калi б толькi яны дамовiлiся, што будуць жыць кожнае само па сабе. Але, надзiва, якраз Кэтрын была супраць. Яна казала, што яны мусяць, калi гэта магчыма, нарадзiць дзiця. Такiм чынам, палавы акт адбываўся рэгулярна раз на тыдзень, выключаючы выпадкi, калi ён быў немагчымы. Звычайна ўжо ранiцай адпаведнага дня яна нагадвала яму пра гэта, як пра нешта, што павiнна абавязкова адбыцца ўвечары i пра што нельга забыцца. Дзеля гэтага ў яе было два азначэннi: "зрабiць дзiця" i "выканаць наш партыйны абавязак". Неўзабаве ў Ўiнстана развiлося пачуццё сапраўднага страху, калi наблiжаўся прызначаны дзень. Але, на шчасце, дзiця так i не з'явiлася на свет, i ўрэшце яна адмовiлася ад спробаў. Неўзабаве пасля гэтага яны рассталiся.
Ўiнстан цiха ўздыхнуў. Пасля зноў узяў пяро i напiсаў далей у дзённiку:
Яна кiнулася ў ложак i адразу, без нiякага папярэджання, самым брыдкiм i агiдным чынам, якi толькi можна сабе ўявiць, задрала спаднiцу. Я...
Ён уявiў сабе, як ён стаiць у цьмяным святле лямпы, ноздры раздзiрае пах клапоў i таннай парфумы, а душу поўнiць пачуццё прыгнечанасцi i абурэння, i нават у гэты момант яго мучыць думка пра белае цела Кэтрын, якое гiпнатычная сiла Партыi ператварыла ў лёд. Чаму так павiнна быць заўсёды? Чаму ён не мог мець сваёй жанчыны замест гэтай бруднай валтузнi раз на некалькi гадоў? Але сапраўднае каханне было амаль неверагодным. Жанчыны з Партыi былi ўсе аднолькавыя. Устрыманне было iм прышчэплена гэтаксама глыбока, як i вернасць Партыi. Праз стараннае ранняе выхаванне, праз спартовыя гульнi i халодную ваду, праз усю тую бязглуздзiцу, што ўбiвалася iм у галовы ў школе, у Шпiёнах i ў Саюзе Моладзi, праз лекцыi, парады, песнi, партыйныя лозунгi i вайсковую музыку - праз усё гэта натуральныя пачуццi былi выкаранены. Розум казаў яму, што мусiлi быць выключэннi, але сэрца не верыла ў гэта. Жанчыны, як i хацела Партыя, былi абсалютна непахiсныя. Яму вельмi хацелася, нават больш, чым быць каханым, знесцi гэтыя муры цноты, хай сабе хоць адзiн раз у жыццi. Акт палавога злiцця, выкананы з радасцю, быў паўстаннем. Палавое жаданне было думзлачынствам. Нават калi б ён абудзiў Кэтрын - калi б толькi гэта ў яго магло атрымацца, - гэта лiчылася б спакушэннем, хоць яна i была яго жонкай.
Але трэба было скончыць тую гiсторыю. Ён напiсаў:
Я запалiў лямпу ярчэй. Калi я ўбачыў яе на святле...
Пасля прыцемкаў слабое святло парафiнавай лямпы здалося яму вельмi яркiм. Упершыню ён мог як след разгледзець жанчыну. Ён зрабiў крок да яе i спынiўся, поўны жадання i жаху. Ён пакутлiва ўсведамляў небяспеку, якую ён на сябе навёў, прыйшоўшы сюды. Было цалкам магчыма, што, калi ён будзе выходзiць, яго схопiць патруль; можа, у гэты момант яны ўжо чакалi пад дзвярыма. Калi б ён зараз пайшоў адсюль, нават не зрабiўшы таго, дзеля чаго прыйшоў!..
Трэба было дапiсаць да канца, трэба было выспаведацца. Пад поўным святлом лямпы ён раптам заўважыў, што жанчына старая. Слой пудры на твары быў такi густы, што, здавалася, мог адвалiцца, як маска з кардону. У яе валасах былi сiвыя пасмы. Але самае жахлiвае было тое, што яе разяўлены рот быў агiднай чорнай адтулiнай - у яе зусiм не было зубоў. Ён паспешлiва запiсаў крывымi лiтарамi:
Пры святле яна выглядала зусiм старой жанчынай, як найменей пяцiдзесяцi гадоў. Але я не спынiўся i ўсё роўна зрабiў тое, дзеля чаго прыйшоў.
Ён зноў нацiснуў пальцамi на павекi. Урэшце ён дапiсаў. Але ўсё было дарма, лекi не дапамаглi. Яму яшчэ мацней, чым перад тым, хацелася на ўвесь голас крычаць брудныя словы.
7
Калi яшчэ i ёсць надзея, напiсаў Ўiнстон, дык толькi сярод пролаў.
Калi была надзея, дык яна мусiла быць сярод пролаў, бо толькi там, у гэтай вялiкай шэрай грамадзе, што складала 85 адсоткаў насельнiцтва Акiянii, магла калiсьцi нарадзiцца сiла, якая б разбiла Партыю. Знутры было немагчыма разбурыць Партыю. Яе ворагi, калi яны ўвогуле iснавалi, не мелi нiякай магчымасцi сабрацца разам цi нават пазнаць адзiн аднаго. Нават калi б легендарнае Братэрства i сапраўды iснавала, было ўсё ж неверагодна, каб яго сябры маглi калiсьцi сабрацца болей чым удвох або ўтрох. Адзiн толькi позiрк у вочы, трымценне ў голасе ўжо былi бунтам, а пагатоў выпадкова прашаптанае слова. Але пролам, калi б толькi яны ўсвядомiлi сваю сiлу, не спатрэбiлася б нават змова. Iм трэба было толькi ўстаць i абтрэсцiся, як конь, што адганяе мух. Калi б яны захацелi, яны б ужо заўтра маглi разбiць Партыю на кавалкi. Далiбог, такая думка мусiць раней цi пазней прыйсцi iм у галаву! I ўсё ж!..
Ён згадаў, як аднойчы iшоў адной люднай вулiцай i пачуў з блiжняга завулка магутны крык тысяч галасоў - жаночых галасоў. Гэта быў жахлiвы крык гневу i роспачы, глыбокае гучнае "О-о-о-о!", што адбiвалася рэхам, як магутны звон. Яго сэрца замерла. "Пачалося! - падумаў ён. - Народнае паўстанне! Нарэшце пролы абуджаюцца!" Калi ён дайшоў да месца, дык убачыў вялiкi натоўп - дзвесце цi трыста жанчын, якiя з трагiчнымi тварамi, як у пасажыраў карабля, што iдзе на акiянскае дно, збiлiся вакол латкоў вулiчнага кiрмашу. Але ў гэты момант агульная роспач рассыпалася на мноства дробных сварак. Выявiлася, што ў адным латку прадавалiся бляшаныя рондалi. Мiзэрныя, убогiя рэчы, але любы посуд было вельмi цяжка дастаць. Цяпер жа запас вычарпаўся. Жанчыны, якiм пашчасцiла ўхапiць адну штуку, спрабавалi прабiцца праз натоўп, тым часам як дзесяткi iншых вакол латка крычалi i вiнавацiлi прадавальнiцу, што яна выбiрае, каму прадаваць, i сцвярджалi, што ў яе яшчэ недзе ў сховах засталiся рондалi. Пачуўся новы выбух галасоў. Дзве азызлыя жанчыны, адна з iх з раскудлачанымi валасамi, учапiлiся ў адзiн рондаль i спрабавалi вырваць яго адна ў адной з рук. Яны торгалi кожная сабе, пакуль не адламалася ручка. Ўiнстан з агiдай назiраў за iмi. I ўсё ж якая жахлiвая сiла чулася ў гэтым крыку, што вырваўся на нейкi момант з пары соцень глотак! Чаму яны нiколi не крычаць з-за нечага сапраўды важнага?
Ён запiсаў:
Пакуль яны не зробяцца свядомымi, яны нiколi не паўстануць, а пакуль яны не паўстануць, яны не змогуць зрабiцца свядомымi.
Фраза амаль як з партыйнага падручнiка, падумаў ён. Натуральна, Партыя сцвярджала, што яна вызвалiла пролаў з рабства. Да Рэвалюцыi капiталiсты няшчадна iх прыгняталi. Мучылi iх голадам i лупцавалi лазою, жанчыны мусiлi працаваць у вугальных шахтах (праўду кажучы, жанчыны i дагэтуль працавалi ў вугальных шахтах), дзецi з шасцi гадоў прадавалiся на фабрыкi. Але адначасна, у поўнай згодзе з прынцыпамi двухдумства, Партыя вучыла, што пролы ад прыроды - нiжэйшыя стварэннi, з якiмi трэба абыходзiцца як з жывёлаю, стасуючы да iх некалькi простых правiл. У сапраўднасцi ж пра пролаў вельмi мала было вядома. А шмат i не трэба было ведаць. Пакуль яны працавалi i пладзiлiся, усе iншыя iхныя жыццёвыя праявы былi неiстотныя. Кiнутыя на волю лёсу, як жывёла, што пасвiцца на лугах Аргенцiны, яны вярнулiся да натуральнага для iх жыццёвага ладу, перанятага ад продкаў. Яны нараджалiся, вырасталi ў сцёкавых канавах, у дванаццаць гадоў iшлi працаваць, перажывалi кароткую пару фiзiчнай прыгажосцi i пачуццёвых жаданняў, у дваццаць жанiлiся, у трыццаць старэлi i ў большасцi выпадкаў памiралi да шасцiдзесяцi гадоў. Цяжкая фiзiчная праца, клопаты пра дом i дзяцей, дробязныя сваркi з суседзямi, кiно, футбол, пiва i асаблiва азартныя гульнi - вось што запаўняла абсяг iх думкi. Трымаць iх пад кантролем было няцяжка. Пару агентаў Палiцыi Думак увесь час былi сярод iх, каб распускаць фальшывыя чуткi, а таксама вышукваць i лiквiдоўваць тых, хто здаваўся iм небяспечным. Аднак не рабiлася нiякiх спроб прышчапiць пролам партыйную iдэалогiю. Было непажадана, каб яны мелi выразныя палiтычныя пачуццi. Ад iх патрабаваўся толькi прымiтыўны патрыятызм, да якога можна заклiкаць пры патрэбе, каб змусiць iх пагадзiцца з падаўжэннем працоўнага дня або скарачэннем нормаў прадуктаў. I нават калi яны былi нечым незадаволеныя, iх незадаволенасць нiкуды не вяла, бо, не маючы кiраўнiчае iдэi, яны засяроджвалi яе на паасобных нязначных праблемах. Больш важныя справы непазбежна заставалiся па-за iх увагай. Пераважная большасць пролаў не мела ў кватэры нават тэлегляда. Нават звычайная палiцыя вельмi рэдка ўмешвалася ў iх жыццё. У Лондане iснавала шырокая сетка злачыннасцi, цэлы свой сусвет зладзеяў, рабаўнiкоў, прастытутак, гандляроў наркотыкамi. Але ўсё гэта адбывалася выключна сярод пролаў i таму не мела нiякага значэння. Ва ўсiх пытаннях маралi iм дазвалялася жыць паводле iх старых традыцый. Iм не навязваўся маральны пурытанiзм Партыi. Чужаложства не каралася, развод быў дазволены. Была б нават дазволена рэлiгiя, калi б пролы выказалi ў ёй хоць якую патрэбу або пажаданне. Яны былi па-за падазрэннем. Гэта знаходзiла свой выраз у партыйным лозунгу: "Пролы i жывёлы - свабодныя".
Ўiнстан нагнуўся i асцярожна пацёр сваю язву, якая зноў пачала свярбець. Пунктам, да якога непазбежна вярталiся думкi, была немагчымасць даведацца, якiм было жыццё да Рэвалюцыi. Ён выцягнуў з шуфляды падручнiк гiсторыi для школьнiкаў, якi пазычыў у панi Парсанс, i пачаў перапiсваць адтуль у свой дзённiк:
У старыя часы, да слаўнай Рэвалюцыi, Лондан не быў такiм цудоўным i прыгожым горадам, як цяпер. Гэта была змрочная, брудная, занядбаная мясцiна, дзе мала хто еў удосталь, дзе сотнi i тысячы, бедных людзей не мелi чаго абуць i не мелi нават даху над галавой, пад якiм можна было б спаць. Такiя дзецi, як вы, былi вымушаны дванаццаць гадзiн на дзень цяжка працаваць на жорсткiх гаспадароў, якiя бiлi iх бiзунамi, калi тыя працавалi занадта павольна, i давалi iм есцi толькi сухары i ваду. Але сярод гэтай страшэннай убогасцi стаяла некалькi вялiкiх прыгожых дамоў, у якiх жылi багатыя, што мелi да трыццацi слуг, якiя iх даглядалi. Гэтыя багатыя звалiся капiталiстамi. Гэта былi тоўстыя, брыдкiя людзi са злымi тварамi, як гэта можна бачыць на малюнку. Як вы бачыце, яны насiлi доўгi чорны пiнжак, якi зваўся сурдут, i смешны блiскучы капялюш, падобны да комiна, што зваўся цылiндр. Гэта была ўнiформа капiталiстаў, i нiхто болей не меў права яе насiць. Капiталiстам належала ўсё, што знаходзiлася на зямлi, i ўсе астатнiя людзi былi iх рабамi. Iм належала ўся зямля, усе дамы, усе заводы i ўсе грошы. Калi нехта iх не слухаўся, яны маглi кiнуць яго ў турму або адабраць у яго працу, каб ён памёр з голаду. Калi звычайна чалавек гаварыў з капiталiстам, ён мусiў нiзка схiляцца i выдыгаць перад iм, здымаць шапку i звяртацца да яго: "Сэр". Галоўны сярод капiталiстаў зваўся Каралём, i...
Але ён ужо ведаў, што будзе далей. Далей пойдуць апiсваннi бiскупаў з батыставымi манжэтамi, суддзяў у гарнастаевых мантыях, ганебнага слупа, кайданоў, катавальнага кола, "дзевяцiхвостага ката", банкету лонданскага лорд-мэра i звычаю цалаваць папскi чаравiк. Было тут таксама i гэтак званае права першай ночы, пра што, напэўна, няварта было пiсаць у школьным падручнiку. Гэта быў закон, згодна з якiм капiталiст меў права пераспаць з любой жанчынай, што працавала на любой яго фабрыцы.
Адкуль даведацца, колькi ва ўсiм гэтым было хлуснi? Можа, i праўда, што звычайнаму чалавеку сёння жылося лепей, чым да Рэвалюцыi. Адзiным сведчаннем супраць гэтага быў глухi пратэст уласных костак, iнстынктыўнае адчуванне, што цяперашнiя ўмовы жыцця былi невыносныя i раней мусiла быць iначай. Ён адзначыў, што сапраўднай адметнасцю цяперашняга жыцця была не жорсткасць i небяспечнасць, а проста яго нiкчэмнасць, яго ўбогасць, яго абыякавасць. Калi азiрнуцца навокал, можна было заўважыць, што жыццё не толькi не мела нiчога агульнага з той хлуснёй, што валiла патокам з тэлегляда, але нават не адпавядала iдэалам, вызначаным Партыяй. Большая частка жыцця нават сябры Партыi праходзiла нейтральна i апалiтычна i складалася з клопатаў пра тое, як захапiць месца ў метро, як зацыраваць падраную шкарпэтку, як выпрасiць пару таблетак сахарыну звыш убогай нормы, як захаваць недакурак. Iдэалам, да якога iмкнулася Партыя, было нешта вялiзнае, пагрозлiвае, блiскучае - свет са сталi i бетону, свет гiганцкiх машын i грознай зброi, нацыя воiнаў i фанатыкаў, якiя б маршыравалi наперад у дасканалай еднасцi, думаючы аднолькавыя думкi i крычучы аднолькавыя лозунгi; свет, дзе ўсе б няспынна працавалi, змагалiся, перамагалi, пераследавалi - трыста мiльёнаў чалавек, усе на адзiн твар. А ў сапраўднасцi iснавалi гарады, што паволi ператваралiся ў руiны, па вулiцах сноўдалiся галодныя людзi ў дзiравых чаравiках, людзi гэтыя жылi ў абы-як адрамантаваных дамах дзевятнаццатага стагоддзя, дзе заўсёды смярдзела капустай i сапсаванымi прыбiральнямi. Лондан здаваўся яму вялiзным горадам-руiнай, горадам мiльёна сметнiкаў, i на гэтым фоне ён бачыў вобраз панi Парсанс, жанчыны з маршчынiстым тварам i раскудлачанымi валасамi, якая бездапаможна корпаецца ў засмечанай ракавiне.
Ён нагнуўся i зноў пачухаў нагу. Удзень i ўночы тэлегляды забiвалi галаву лiчбамi, з якiх вынiкала, што людзi цяпер маюць болей ежы, болей адзення, лепшыя кватэры i лепшыя забавы; што яны жывуць даўжэй, што iх працоўны дзень карацейшы, што яны вышэйшыя, здаравейшыя, мацнейшыя, шчаслiвейшыя, разумнейшыя, адукаванейшыя, чым пяцьдзесят гадоў таму. Пры гэтым нiводнае слова нельга было нi пацвердзiць, нi абвергнуць. Партыя, напрыклад, сцвярджала, што цяпер 40 адсоткаў дарослых пролаў маглi чытаць i пiсаць. Да Рэвалюцыi ж, як сцвярджалася, гэтая лiчба складала толькi 15 адсоткаў. Партыя сцвярджала, што дзiцячая смяротнасць складала цяпер толькi 160 на тысячу, тым часам як да Рэвалюцыi - 300, i гэтак далей. Гэта было як адно ўраўненне з двума невядомымi. Цалкам магчыма, што лiтаральна кожнае слова ў падручнiках гiсторыi, нават тое, што прымалася без нiякiх сумненняў, проста прыдуманае. Такi закон, як права першай ночы, такая iстота, як капiталiст, цi такi ўбор, як цылiндр, маглi i ўвогуле нiколi не iснаваць.
Усё расплывалася ў тумане. Мiнулае знiшчалася, факт знiшчэння забываўся, хлусня рабiлася праўдай. Толькi аднойчы ў жыццi - пасля самой падзеi, што вельмi iстотна, - ён меў вiдавочны i бясспрэчны доказ фальшавання. Ён трымаў яго ў руках цэлыя трыццаць секунд. Гэта было недзе ў 1973 годзе - прыблiзна тады, калi яны разышлiся з Кэтрын. Але дата, якой датычыўся гэты доказ, адстаяла ў часе яшчэ не сем цi восем гадоў раней.