Страница:
- Дом абкружаны, - сказаў Ўiнстан.
- Дом абкружаны, - сказаў голас.
Ён пачуў, як Джулiя з ляскатам сцiснула зубы.
- Думаю, мы ўсё ж можам развiтацца, - сказала яна.
- Вы можаце развiтацца, - сказаў голас.
А за iм другi голас, зусiм iншы, тонкi, культурны, якi Ўiнстан ужо недзе чуў, уставiў:
- Дарэчы, пакуль мы не адышлi ад тэмы.
Нешта гупнула на ложак за спiнай у Ўiнстана. Канец лесвiцы ўткнуўся ў акно i выбiў яго разам з рамай. Нехта залазiў праз акно. Са сходаў пачуўся грукат ботаў. Пакой напоўнiўся дужымi людзьмi ў чорнай унiформе, у падбiтых жалезам ботах i з кiямi ў руках.
Ўiнстан болей не дрыжаў. Нават вочы яго глядзелi нерухома. Цяпер было важна адно: стаяць спакойна, стаяць спакойна i не даваць iм зачэпкi збiць яго! Чалавек з гладкай баксёрскаю скiвiцай, дзе рот быў адно вузкаю шчылiнай, спынiўся насупраць яго, задумлiва пагойдваючы кiем, якi ён трымаў двума пальцамi. Iх позiркi сустрэлiся. Пачуццё галiзны, безабароннасцi, калi рукi за галавою, а твар i цела адкрыты для ўдараў, было амаль нясцерпнае. Чалавек высунуў кончык белага языка, аблiзнуў тое месца, дзе мусiлi быць вусны, i пайшоў далей. Зноў пачуўся грукат. Нехта ўзяў са стала шкляное прэс-пап'е i разбiў яго на друзачкi аб камiнную плiту.
Кавалачак каралу, маленькая ружовая галачка, як цукровая ружачка з торта, пакацiўся па дыване. Якiм жа маленькiм, падумаў Ўiнстан, ён заўсёды быў! Ззаду пачулася задышлiвае дыханне i глухi ўдар, i нехта балюча выцяў яго па хворай назе так, што ён ледзь не ўпаў на падлогу. Адзiн ударыў кулаком Джулii ў жывот, i яна сагнулася, як складны метр. Яна качалася па падлозе, хапаючы ротам паветра. Ўiнстан баяўся павярнуць галаву нават на мiлiметр, але часам яе смяротна-бледны задышлiвы твар трапляў у поле яго зроку. Нават гэтак застрашаны, ён быццам адчуваў боль у сваiм целе, жахлiвы боль, якi, аднак, быў не такi невыносны, як смяротная задышка. Ён ведаў гэтае пачуццё: страшны, пакутлiвы боль, якi не сунiмаецца нi на хвiлiну, цярпець якi няма змогi, бо найперш трэба здолець аддыхацца. Тады двое паднялi яе за каленi i за плечы i вынеслi, як мех, з пакоя. На нейкi момант Ўiнстан убачыў яе твар, бледны i скрыўлены пакутлiвымi курчамi, перавернуты дагары, з заплюшчанымi вачамi, з плямкамi румяны на шчоках. Ён бачыў яе апошнi раз.
Ён стаяў нерухома, як мёртвы. Яго яшчэ не бiлi. Думкi, што ўзнiкалi самi па сабе, але здавалiся зусiм нецiкавымi, пачалi праносiцца ў галаве. Цi схапiлi яны пана Чэрынгтана, падумаў ён. Што яны зрабiлi з жанчынаю ў двары? Ён адчуў, што яму нясцерпна хочацца справiць малую патрэбу, i здзiвiўся, бо зрабiў гэта дзве-тры гадзiны таму. Ён заўважыў, што гадзiннiк на камiннай палiчцы паказваў дзевяць, гэта значыць дваццаць адну гадзiну. Але на двары было занадта светла. Хiба жнiвеньскiм вечарам у дваццаць адну гадзiну ўжо не цямнее? Ён падумаў, што, можа, яны з Джулiяй пераблыталi час - праспалi поўны абарот гадзiннiка i думалi, што яшчэ дваццаць трыццаць, калi ў сапраўднасцi было ўжо нуль восем трыццаць наступнае ранiцы. Але ён не скончыў гэтае думкi. Яна была яму нецiкавая.
У калiдоры пачулiся яшчэ нечыя, цiшэйшыя крокi. У пакой увайшоў пан Чэрынгтан. Людзi ў чорнай унiформе раптам пачалi паводзiць сябе больш стрымана. Штосьцi ў знешнасцi пана Чэрынгтана змянiлася. Яму на вочы трапiлiся асколкi шклянога прэс-пап'е.
- Прыбярыце гэта, - абрывiста сказаў ён.
Нехта з прысутных выканаў загад. Прастамоўнае лонданскае вымаўленне некуды знiкла - Ўiнстан раптам пазнаў голас, якi ён пачуў незадоўга перад тым з тэлегляда. Пан Чэрынгтан усё яшчэ быў у сваiм старым аксамiтным фрэнчы, але валасы ў яго, раней амаль белыя, цяпер зрабiлiся чорнымi. Не было на iм i акуляраў. Ён кiнуў на Ўiнстана адзiн востры позiрк, нiбы апазнаючы яго асобу, i болей не звяртаў на яго ўвагi. Яго яшчэ можна было пазнаць, але гэта быў ужо зусiм iншы чалавек. Ён пазграбнеў i здаваўся вышэйшым. У твары адбылiся вельмi дробныя змены, але ён стаў зусiм iншы. Чорныя бровы парадзелi, зморшчыны знiклi, усе лiнii твару неяк перамянiлiся, нават нос здаваўся цяпер карацейшым. Гэта быў насцярожаны халодны твар чалавека гадоў трыццацi пяцi. Ўiнстан падумаў, што ўпершыню ў жыццi ён дакладна ведаў: перад iм стаiць супрацоўнiк Палiцыi Думак.
Частка трэцяя
1
Ён не ведаў, дзе ён. Можна было здагадвацца, што ён быў у Мiнiстэрстве Любовi, але праверыць гэта не было як.
Ён знаходзiўся ў камеры без вокнаў, з высокай столлю, са сценамi з блiскучае белае кафлi. Схаваныя лямпы залiвалi яе халодным святлом, аднекуль чулася нiзкае няспыннае гудзенне, звязанае, як меркаваў Ўiнстан, з падачай паветра. Вузкая, толькi каб сесцi, лава цягнулася ўздоўж сцен i перарывалася толькi дзвярыма i, ля сцяны, што насупраць дзвярэй, унiтазам без драўлянага седала. У камеры былi чатыры тэлегляды, па адным на кожнай сцяне.
Ён адчуваў глухi боль у жываце. Жывот пачаў балець з таго моманту, як яны запхнулi яго ў закрыты фургон i некуды павезлi. А яшчэ яго мучыў голад, нейкi агiдны, угрызлiвы голад. З таго часу, як ён еў, прайшло ўжо, мабыць, дваццаць чатыры гадзiны, а можа, i трыццаць шэсць. Ён усё яшчэ не ведаў i, вiдаць, нiколi ўжо не даведаецца, калi яго арыштавалi, - ранiцай або вечарам. З таго часу, як ён быў арыштаваны, яго не кармiлi.
Ён сядзеў цiха, як толькi мог, на вузкай лаве, склаўшы рукi на каленях. Ён ужо навучыўся сядзець цiха. Калi зрабiць нечаканы рух, яны закрычаць з тэлегляда. Але голад рабiўся ўсё больш нясцерпны. Больш за ўсё ён марыў цяпер пра лустачку хлеба. Ён падумаў, што ў кiшэнi камбiнезона павiнна быць трохi хлебных крыхотак. Магчыма нават - ён падумаў так, бо час ад часу здавалася, быццам нешта ўпiнаецца ў сцягно, - што там быў ладны акрайчык. Урэшце спакуса праверыць перасiлiла ягоны страх. Ён засунуў руку ў кiшэню.
- Смiт! - закрычаў голас з тэлегляда. - 6079 Смiт У.! Рукi прэч з кiшэняў! Забараняецца засоўваць рукi ў кiшэнi ў камеры!
Ён зноў цiхенька сеў i склаў рукi на каленях. Перш чым трапiць сюды, ён прабыў нейкi час у iншым месцы - гэта была звычайная турма або проста часовая арыштоўня, куды патрулi завозiлi затрыманых. Ён не ведаў, колькi часу ён там прабыў, але некалькi гадзiн то пэўна. Без гадзiннiка i без дзённага святла вельмi цяжка было вымераць час. Гэта было тлумнае смуроднае памяшканне. Яны кiнулi яго ў камеру, падобную да той, у якой ён быў цяпер, але агiдна брудную i ўвесь час запоўненую дзесяццю-пятнаццаццю чалавекамi. Большасць з iх былi простыя крымiнальнiкi, але было сярод iх i некалькi палiтычных зняволеных. Ён цiхенька сядзеў, прыцiснуўшыся да сцяны, штурханы бруднымi целамi, занадта засяроджаны на сваiм страху i на болю ў жываце, каб зважаць на тое, што адбываецца навокал, i, аднак, яму кiнулася ў вочы дзiўная рознiца ў паводзiнах памiж сябрамi Партыi i астатнiмi зняволенымi. Партыйцы былi заўсёды маўклiвыя i напалоханыя, а звычайным крымiнальнiкам, здавалася, было на ўсё напляваць. Яны лаялiся на ахоўнiкаў, зацята супрацiўлялiся, калi тыя спрабавалi канфiскаваць iх рэчы, пiсалi непрыстойнасцi на падлозе, елi кантрабандную ежу, якую яны выцягвалi з таемных схованак у вопратцы, i нават заглушалi сваiмi крыкамi тэлегляд, калi той спрабаваў навесцi парадак. З другога боку, здавалася, што некаторыя з iх былi ў добрых адносiнах з ахоўнiкамi, звалi iх па iменi i спрабавалi выцыганiць у iх цыгарэты праз вочка ў дзвярах. Дый ахоўнiкi таксама ставiлiся да крымiнальнiкаў з нейкай спагаднасцю, нават калi мусiлi абыходзiцца з iмi сурова. У камеры шмат гаварылася пра лагеры прымусовай працы, у якiя, як меркавалася, мелi выслаць большасць зняволеных. Як з гэтых размоў, дык у лагерах было "нiшто сабе", калi маеш добрае знаёмства i трохi клёку ў галаве. Там буяла хабарнiцтва, фаварытызм i вымаганне ўсiх гатункаў, там iснавала мужаложства i прастытуцыя, там нават падпольна гналi спiрт з бульбы. Важныя пасады там давяралiся толькi крымiнальнiкам, асаблiва рабаўнiкам i забойцам, якiя складалi нешта накшталт арыстакратыi. Усю брудную працу рабiлi палiтычныя.
Насельнiкi камеры ўвесь час мянялiся, няспыннай чарадою то заводзiлi, то выводзiлi самых розных вязняў: гандляроў наркотыкамi, зладзеяў, бандытаў, спекулянтаў, прапойцаў, прастытутак. Некаторыя п'яныя гэтак буянiлi, што iншыя вязнi мусiлi разам iх супакойваць. Вялiзную кабецiшчу гадоў шэсцьдзесят з вялiкiмi адвiслымi грудзьмi i рэдкiмi пасмамi сiвых валасоў, павыдзiраных у бойках, уцягнулi ў камеру чатыры ахоўнiкi, хоць яна i ўпiралася, нема гарлаючы i таўхаючы iх нагамi. Яны сцягнулi з яе боты, якiмi яна спрабавала iх убрыкнуць, i звалiлi яе акурат на каленi Ўiнстану, ледзь не паламаўшы яму сцегнавыя косцi. Яна падхапiлася i закрычала iм наўздагон: "Сраныя выблядкi!" Пасля, заўважыўшы, што сядзiць на нечым нетрывалым, яна з'ехала з Ўiнстанавых каленяў на лаву.
- Прабачай, каханенькi, - сказала яна. - Я на цябе не села б, каб гэтыя засранцы не пасадзiлi. Не ведаюць, як з жанчынай абыходзiцца, цi што? - яна памаўчала, пачухала грудзi i адрыгнула. - Прабачай, - сказала яна, - мне трохi няможацца.
Яна нахiлiлася наперад, i яе званiтавала на падлогу.
- Во так лепей, - сказала яна, адхiлiўшыся назад i заплюшчыўшы вочы. Нiколi не трымай у сабе, во што я кажу. Рыгай, пакуль цёпленькае.
Яна ачомалася, павярнулася, каб яшчэ раз паглядзець на Ўiнстана, i, здаецца, адразу яго ўпадабала. Сваёй вялiзнай рукою яна абняла яго i прытулiла да сябе, дыхаючы яму ў твар пiвам i ванiтамi.
- Як цябе завуць, каханенькi? - спыталася яна.
- Смiт, - адказаў Ўiнстан.
- Смiт? - здзiвiлася жанчына. - Во смешна. Маё прозвiшча таксама Смiт. А што, - дадала яна расчулена, - я магла б быць тваёй мацi!
"Яна магла б быць маёй мацi", - падумаў Ўiнстан. Узрост i знешнасць падыходзiлi, i было цалкам верагодна, што людзi мянялiся, адбыўшы дваццаць гадоў у лагеры прымусовай працы.
Больш нiхто з iм не гаварыў. Было дзiўна, што крымiнальнiкi не звярталi нiякай увагi на зняволеных партыйцаў. "Палiты", - называлi яны iх з абыякавай знявагай. Зняволеныя сябры Партыi, здавалася, страшна баялiся з некiм загаварыць, асаблiва ж адзiн з адным. Толькi аднойчы, калi два сябры Партыi, дзве жанчыны, апынулiся побач на лаве, прыцiснутыя ў цясноце адна да адной, Ўiнстан расчуў у гамане галасоў некалькi паспешлiва прашаптаных словаў, сярод якiх ён здолеў разабраць нешта накшталт "пакой сто адзiн", але не зразумеў, што гэта значыць.
Сюды ж яны перавялi яго дзве цi тры гадзiны таму. Глухi боль у жываце не праходзiў, часам балела меней, часам болей, адпаведна з гэтым думкi яго то пашыралiся, то сцiскалiся. Калi балела мацней, ён думаў толькi пра сам боль i пра жаданне есцi. Калi адпускала, яго ахоплiвала панiка. Былi хвiлiны, калi ён з такой дакладнасцю ўяўляў сабе ўсё, што яго чакае, што ў яго займала дух, а сэрца пачынала шалёна калацiцца. Ён адчуваў, як яго будуць бiць дубiнкамi па локцях i каванымi ботамi па костках; ён бачыў, як будзе поўзаць па падлозе, просячы лiтасцi праз выбiтыя зубы. Ён амаль не думаў пра Джулiю. Ён не мог засяродзiць на ёй свае думкi. Ён кахаў яе i не збiраўся ёй здрадзiць; але гэта было голае сцверджанне, ён проста ведаў гэта, як ведаў правiлы арыфметыкi. Ён не адчуваў кахання да яе, i наўрад цi яго цiкавiла, што з ёй сталася. Ён думаў часцей пра О'Браэна, думаў з нейкай мiгатлiвай надзеяй. О'Браэн павiнен ведаць, што яго арыштавалi. Братэрства, казаў ён, нiколi не спрабуе ўратаваць сваiх сябраў. Але ж лязо, яны прыслалi б лязо, калi б маглi. Прайшло б, можа, секунд пяць, перш чым ахоўнiк паспеў бы ўварвацца ў камеру. Лязо ўвайшло б у яго з нейкай пякучай сцюдзёнасцю i нават парэзала б да касцей пальцы, што яго трымалi. Усё гэта адгукалася ў яго нямоглым целе, якое дрыгатлiва сцiскалася ад найменшага болю. Ён не быў пэўны, цi ўжыве ён лязо, нават калi будзе мець такую магчымасць. Было ўсё ж натуральней iснаваць ад хвiлiны да хвiлiны, згаджаючыся пажыць яшчэ дзесяць хвiлiн, нават ведаючы, што пасля iх цябе чакае катаванне.
Часам ён спрабаваў падлiчыць колькасць кафляных плiтак у сцяне камеры. Гэта нiбыта было i няцяжка, але ён заўсёды збiваўся на тым або iншым месцы. Часцей яго хвалявала, дзе ён i каторая цяпер гадзiна. Нейкi момант ён адчуваў напэўна, што звонку быў дзень, у наступны ж момант яму з гэткай жа пэўнасцю здавалася, што там апраметная цемра. Тут жа, як ён здагадваўся, святло не выключалася нiколi. Гэта было месца, дзе няма цемры: цяпер ён зразумеў, чаму О'Браэн разгадаў яго намёк. У Мiнiстэрстве Любовi не было вокнаў. Яго камера магла знаходзiцца ў самай сярэдзiне будынка або пры яго вонкавай сцяне, на дзесятым паверсе пад зямлёй або на трыццатым над ёю. Ён у думках пераносiў сябе з месца на месца i спрабаваў вызначыць з цялесных адчуванняў, вiсеў ён высока ў паветры цi быў пахаваны глыбока пад зямлёй.
Пачуўся тупат ботаў. Сталёвыя дзверы з бразгатам расчынiлiся. Малады афiцэр, спраўная постаць у чорнай унiформе, на якiм, здавалася, усё блiшчала з ног да галавы i чый бледны, з правiльнымi рысамi, твар быў падобны да васковае маскi, порстка ўвайшоў у камеру. Ён даў знак ахоўнiкам увесцi вязня, якога яны прывялi. У камеру, ледзь цягнучы ногi, зайшоў паэт Эмплфорт. Дзверы з бразгатам зачынiлiся.
Эмплфорт зрабiў пару няпэўных рухаў у адзiн i ў другi бок, быццам думаў, што недзе тут былi другiя дзверы, праз якiя можна выйсцi, а пасля пачаў хадзiць сюды-туды па камеры. Пакуль што ён не заўважаў Ўiнстана. Трывожным позiркам ён вадзiў па сцяне на метр вышэй за Ўiнстанаву галаву. Ён быў босы; вялiкiя брудныя пальцы тырчалi з яго дзiравых шкарпэтак. Ён некалккi дзён не галiўся. Густая шчэць укрывала яго твар, надаючы яму хулiганскi выгляд, што неяк дзiўна спалучаўся з яго нязграбнай кволай постаццю i нервовымi рухамi.
Ўiнстан трохi схамянуўся. Ён мусiў загаварыць з Эмплфортам, рызыкуючы раззлаваць тэлегляд. Магчыма нават, што Эмплфорт якраз i прынёс лязо.
- Эмплфорт, - сказаў ён.
Тэлегляд маўчаў. Эмплфорт спынiўся, трошкi здзiўлены. Яго вочы павольна засяродзiлiся на Ўiнстане.
- А, Смiт! - сказаў ён. - I вы тут!
- Вас за што?
- Праўду сказаць... - ён нязграбна апусцiўся на лаву насупраць Ўiнстана. Iснуе толькi адно злачынства, цi не гэтак?
- I вы яго ўчынiлi?
- Вiдаць, так.
Ён паднёс руку да лоба i нацiснуў на скронi, нiбы спрабуючы нешта прыгадаць.
- Такое часам здараецца, - пачаў ён няпэўна. - Я магу прыгадаць адзiн выпадак - магчымую прычыну. Усё, вядома ж, праз неразважнасць. Мы рыхтавалi канчатковае выданне вершаў Кiплiнга. Я пакiнуў у канцы радка слова "Gоd". Я нiчога не мог зрабiць! - Дадаў ён амаль з абурэннем i паглядзеў на Ўiнстана. Змянiць радок было немагчыма. Рыфма была "rod". Уяўляеце сабе, ва ўсёй мове ёсць толькi дванаццаць рыфмаў да слова "rod"? Цэлымi днямi я тлумiў сабе галаву. Iншае рыфмы не было.
Выраз яго твару змянiўся. З яго знiкла прыкрасць, i на нейкi момант ён здаўся амаль што задаволеным. Нейкая iнтэлектуальная цеплыня, радасць навукоўца-педанта, якi адкрыў нiкому не патрэбны факт, блiснула на яго брудным няголеным аблiччы.
- Цi прыходзiла вам калi ў галаву, - сказаў ён, - што ўся гiсторыя ангельскай паэзii вызначалася тым, што ў ангельскай мове не стае рыфмаў?
Не, якраз гэтая думка нiколi не прыходзiла Ўiнстану ў галаву. А ў тых абставiнах яна не здалася яму надта важнай або цiкавай.
- Цi ведаеце вы, што цяпер - дзень цi ноч? - спытаўся ён.
Эмплфорт зноў паглядзеў здзiўлена.
- Я неяк не думаў пра гэта. Яны арыштавалi мяне днi два таму, а можа, тры, - яго позiрк гойсаў па сценах, нiбы ён спадзяваўся адшукаць акно. - Тут няма рознiцы памiж днём i ноччу. Не ведаю, цi можна тут увогуле сачыць за часам.
Яны гаварылi ўрыўкамi некалькi хвiлiн, i тады, без вiдавочнае прычыны, крык з тэлегляда загадаў iм замаўчаць. Ўiнстан цiхенька сеў i склаў рукi. Цыбаты i няўклюдны Эмплфорт не мог зручна ўсесцiся на вузкай лаве i шморгаў сюды-туды, абдымаючы худымi рукамi то адно калена, то другое, то абодва разам. Тэлегляд гыркнуў на яго, каб сядзеў спакойна. Час iшоў. Дваццаць хвiлiн, гадзiна - вызначыць было цяжка. З калiдора зноў пачуўся тупат ботаў. У Ўiнстана ўсё сцiснулася ўсярэдзiне. Хутка, вельмi хутка, можа, праз пяць хвiлiн, можа, зараз, гэты тупат будзе значыць, што прыйшла ягоная чарга.
Дзверы адчынiлiся. У камеру зайшоў малады афiцэр з ледзяным тварам. Адрывiстым рухам рукi ён паказаў на Эмплфорта.
- Пакой 101, - сказаў ён.
Эмплфорт няўклюдна патэпаў мiж двух ахоўнiкаў. На твары ў яго адбiвалася трывога i няўцямнасць.
Прайшло, як здалося, даволi шмат часу. Жывот забалеў яшчэ мацней. Ўiнстанавы думкi круцiлiся на адным месцы, як шар, што зноў i зноў трапляе ў тую самую лузу. Ён думаў толькi пра шэсць рэчаў: боль у жываце; кавалак хлеба; кроў i крыкi; О'Браэн; Джулiя; лязо. Зноў у яго ўсярэдзiне ўсё сцiснулася: наблiжаўся тупат ботаў. Калi расчынiлiся дзверы, хваля паветра прынесла з сабой моцны пах халоднага поту. У камеру ўвайшоў Парсанс. На iм былi шорты ахоўнага колеру i спартовая кашуля.
Гэтым разам Ўiнстан здзiвiўся, не паверыўшы вачам.
- Вы тут! - вымавiў ён.
Парсанс паглядзеў на яго. У позiрку не было нi цiкаўнасцi, нi здзiўлення, толькi пакута. Ён пачаў узрушана хадзiць па камеры, вiдавочна няздольны супакоiцца. Кожнага разу, як ён выпростваў свае пульхныя каленi, было вiдаць, як яны дрыжаць. Ён глядзеў, вытрашчыўшы вочы, нiбы разглядаў штосьцi недалёка ад яго, не могучы адарваць позiрку.
- А вас за што? - спытаўся Ўiнстан.
- Думзлачынства! - адказаў Парсанс, ледзь не плачучы.
У голасе ягоным чулiся адначасова i поўнае прызнанне сваёй вiны, i нейкi недаверлiвы жах, што гэткае слова магло стасавацца да яго. Ён спынiўся насупраць Ўiнстана i пачаў нецярплiва дапытвацца ў яго.
- Вы думаеце, яны заб'юць мяне? Як вы думаеце, га, стары? Яны ж не заб'юць, калi нiчога не зрабiў, а толькi падумаў незнарок? Я ведаю, яны ўважлiва мяне выслухаюць. О, тут я iм веру! Яны пабачаць, якая ў мяне рэпутацыя, праўда? Вы ж ведаеце, што я за чалавек. Па-свойму неблагi. Не вучоны, вядома ж, але заўзяты. Я стараўся аддаць усе свае сiлы Партыi, праўда ж? Я атрымаю гадоў пяць, як вы думаеце? Цi, можа, нават дзесяць? Такi, як я, можа вельмi прыдацца ў працоўным лагеры. Яны ж не заб'юць мяне толькi за тое, што я аднойчы сышоў з рэек?
- Вы вiнаваты? - спытаўся Ўiнстан.
- Вядома ж вiнаваты? - закрычаў Парсанс, дагодлiва зiрнуўшы на тэлегляд. Вы ж не думаеце, што Партыя будзе арыштоўваць бязвiнных людзей, праўда? - Яго жабiны твар паспакайнеў, на iм з'явiлася адценне крывадушнасцi. Думзлачынства - страшная рэч, стары, - сказаў ён павучальна. - Яно падступнае, яно можа звалiцца на цябе, што ты i ведаць не будзеш. Вы ведаеце, як я папаўся? Калi спаў? Так, праўда. Вось так я працаваў, аддаваў усяго сябе, выконваў свой абавязак - i нiколi не думаў, што нешта благое хаваецца ў маiх думках. I тады я пачаў гаварыць праз сон. I ведаеце, што я казаў?
Ён прыцiшыў голас, быццам быў змушаны дзеля медыцынскiх прычын сказаць нешта непрыстойнае.
- "Далоў Вялiкага Брата!" Так, я казаў гэта! Паўтараў зноў i зноў. Мiж намi кажучы, стары, я рады, што мяне ўзялi, пакуль справа не зайшла далей. Ведаеце, што я скажу iм, калi буду гаварыць перад трыбуналам? Я скажу: "Дзякуй. Дзякуй, што выратавалi мяне, пакуль не было занадта позна".
- Хто выдаў вас? - спытаўся Ўiнстан.
- Мая маленькая дачка, - адказаў Парсанс з нейкiм тужлiвым гонарам. - Яна слухала праз замочную шчылiну. Чула, што я сказаў, i данесла патрулю ў той самы дзень. Спрытна, як на сямiгадовую смаркачку, га? Я зусiм не сярдую на яе. Папраўдзе, я нават ганаруся ёю. Выходзiць, я выхаваў яе ў правiльным духу.
Ён яшчэ пахадзiў сюды-туды, кiнуўшы пару разоў прагны позiрк на ўнiтаз. Пасля раптам рэзкiм рухам сцягнуў шорты.
- Прабач мне, стары, - сказаў ён, - болей не магу. Столькi чакаў.
Ён плюхнуўся вялiзным азадкам на ўнiтаз. Ўiнстан закрыў твар рукамi.
- Смiт! - завiшчаў голас з тэлегляда. - 6079 Смiт У.! Адкрыць твар! Забараняецца закрываць твар у камеры!
Ўiнстан адкрыў твар. Парсанс пакарыстаўся ўнiтазам гучна i шчодра. Пасля выявiлася, што злiў не працуе, i яшчэ цэлыя гадзiны пасля таго ў камеры невыносна смярдзела.
Парсанса перавялi. Iншыя вязнi таямнiча з'яўлялiся i знiкалi. Аднаму з iх, жанчыне, прызначылi: "Пакой 101", i, як заўважыў Ўiнстан, яна сцялася i змянiлася з твару, пачуўшы гэтыя словы. Настаў час - калi яго прывезлi ранiцай, дык гэта быў бы вечар; калi яго прывезлi ўвечары, дык гэта была б поўнач. У камеры было шэсць вязняў, мужчын i жанчын. Усе сядзелi вельмi цiха. Насупраць Ўiнстана сядзеў чалавек з тварам без падбародка, з ашчэранымi зубамi, падобны да нейкага вялiкага i бяскрыўднага грызуна. Яго тоўстыя рабыя шчокi былi такiя абвiслыя, што цяжка было паверыць, што за iмi не хаваюцца прыпасы ежы. Яго шэрыя вочы пужлiва зiркалi то на адзiн твар, то на другi, i адразу адварочвалiся, як толькi сустракалiся з нечым позiркам.
Дзверы расчынiлiся, i ў камеру ўвялi яшчэ аднаго вязня, убачыўшы якога Ўiнстан здрыгануўся. Гэта быў звычайны, нiчым не выдатны чалавек, якi мог быць якiм-небудзь iнжынерам або iншым тэхнiчным работнiкам. Дзiўнай, аднак, была змiзарнеласць яго твару. Ён нагадваў чэрап. З-за яго хударлявасцi вочы i рот выглядалi надмерна вялiкiмi, вочы, здавалася, былi поўныя забойчай, нязгаснай нянавiсцi да некага або нечага.
Чалавек сеў на лаве недалёка ад Ўiнстана. Ўiнстан болей на яго не глядзеў, але змардаваны, падобны да чэрапа твар гэтак жыва паўставаў у ягоным уяўленнi, быццам быў проста перад вачыма. Раптам ён зразумеў, у чым справа. Чалавек памiраў ад голаду. Тая самая думка, здавалася, адначасова прыйшла ў галаву ўсiм прысутным у камеры. Уздоўж усёй лавы прабегла лёгкая ўзрушанасць. Чалавек без падбародка спынiў позiрк на чалавеку з тварам-чэрапам, пасля вiнавата адвёў вочы, пасля зноў паглядзеў на яго, не могучы асiлiць неадольнага прыцягнення. Цяпер ён ужо не мог уседзець, устаў, няўклюдна праклыпаў праз камеру, пакорпаўся ў кiшэнi камбiнезона i, засаромеўшыся, працягнуў чалавеку з тварам-чэрапам зачуханы кавалачак хлеба.
З тэлегляда пачуўся шалёны, аглушальны рык. Чалавек без падбародка падскочыў на месцы. Чалавек з тварам-чэрапам хуценька схаваў рукi за спiнай, нiбы паказваючы ўсiм, што ён адмовiўся ад пачастунку.
- Бамстэд! - зароў голас. - 2713 Бамстэд Дж.! Кiнуць хлеб!
Чалавек без падбародка кiнуў кавалак хлеба на падлогу.
- Заставацца на месцы, - загадаў голас. - Тварам да дзвярэй. Не рухацца.
Ён падпарадкаваўся. Яго вялiкiя абвiслыя шчокi дрыжалi. Дзверы з грукатам расчынiлiся. Калi малады афiцэр увайшоў i адступiў убок, з-за спiны ў яго выйшаў нiзенькi каржакаваты ахоўнiк з вялiзнымi рукамi i плячамi. Ён стаў насупраць чалавека без падбародка i, атрымаўшы сiгнал ад афiцэра, нанёс страшэнны ўдар, уклаўшы ў яго ўсю вагу свайго цела, проста ў зубы чалавеку без падбародка. Сiла ўдару, здавалася, адарвала яго ад падлогi. Цела яго праляцела праз усю камеру i пляснулася вобзем каля ўнiтаза. Нейкi момант ён ляжаў непрытомны, з носа i рота сачылася цёмная кроў. Ад яго чуўся цiхi-цiхi мiжвольны енк i папiскванне. Пасля ён перавярнуўся на жывот i, хiстаючыся, стаў на карачкi. Разам з крывёю i слiнаю з рота выпалi дзве палавiнкi зубнога пратэза.
Вязнi сядзелi цiха, склаўшы рукi на каленях. Чалавек без падбародка дапоўз да свайго месца. Нiжняя палова яго твару цямнела змярцвелаю плоццю. Яго рот ператварыўся ў расплывiстую масу вiшнёвага колеру з чорнай адтулiнай пасярэдзiне. Час ад часу на камбiнезон капала кроў. Яго шэрыя вочы ўсё яшчэ зiркалi то на адзiн, то на другi твар, быццам ён спрабаваў вызначыць, наколькi iншыя грэбавалi iм пасля гэткай знявагi.
Дзверы расчынiлiся. Ледзь заўважным рухам афiцэр паказаў на чалавека з тварам-чэрапам.
- Пакой 101, - сказаў ён.
Ўiнстан адчуў навокал атарапеласць i замяшанне. Чалавек кiнуўся на падлогу i ўкленчыў, сашчапiўшы рукi.
- Таварыш! Афiцэр! - закрычаў ён. - Вы не павiнны мяне туды пасылаць! Я ж вам ужо ўсё сказаў! Што вы яшчэ хочаце ведаць? Мне болей няма ў чым прызнавацца, няма! Скажыце толькi, што вам трэба, i я адразу ўсё скажу. Напiшыце ўсё, што хочаце, i я падпiшу! Толькi не пакой сто адзiн!
- Пакой 101, - паўтарыў афiцэр.
Твар чалавека, i гэтак ужо вельмi бледны, набыў проста неверагодны, на думку Ўiнстана, колер. Ён быў цяпер выразна зялёны.
- Нiчога мне не рабiце! - крычаў ён. - Вы тыднямi марылi мяне голадам. Канчайце i дайце мне памерцi. Расстраляйце мяне. Павесьце мяне. Засудзiце мяне на дваццаць пяць гадоў. Можа, трэба яшчэ каго-небудзь выдаць? Скажыце каго, i я раскажу вам усё, што вы хочаце. Мне ўсё роўна, хто гэта будзе i што вы яму зробiце. У мяне жонка i трое дзяцей. Старэйшаму яшчэ няма шасцi. Можаце ўзяць iх усiх i перарэзаць iм глоткi на маiх вачах, а я буду стаяць i глядзець. Толькi не пакой сто адзiн!
- Пакой 101, - зноў паўтарыў афiцэр.
Чалавек абвёў лютым позiркам астатнiх вязняў, быццам шукаючы iншую ахвяру, каб выставiць замест сябе. Яго вочы спынiлiся на знявечаным твары чалавека без падбародка. Ён ускiнуў худую руку.
- Вось каго вам трэба ўзяць, а не мяне! - закрычаў ён. - Чулi, што ён казаў, як яму далi па пысе? Пакiньце мне хоць якi шанц, i я перакажу вам слова ў слова. Ён супраць Партыi, а не я.
Ахоўнiкi выступiлi наперад. Худы ўжо крычаў на ўсё горла.
- Вы не чулi! - паўтараў ён. - Напэўна, сапсаваўся тэлегляд. Вам патрэбны ён! Бярыце яго, а не мяне!
Два мажныя ахоўнiкi нахiлiлiся, каб узяць яго за рукi. Але ў гэты самы момант ён пляснуўся на падлогу i ўчапiўся што было сiлы за сталёвую ножку лавы. Ён працягла завыў, як нейкi дзiкi звер. Ахоўнiкi ўзялiся за яго, спрабуючы адарваць ад ножкi, але ён трымаўся з неверагоднай сiлай. Яны тузалi яго секунд двадцаць. Вязнi сядзелi цiха, склаўшы рукi на каленях, пазiраючы проста перад сабой. Выццё абарвалася; у чалавека цяпер хапала духу толькi на тое, каб трымацца. Але тады пачуўся iншы крык. Ахоўнiк раструшчыў яму ботам палец на руцэ. Яны паставiлi яго на ногi.
- Пакой 101, - сказаў афiцэр.
Чалавека вывелi. Ён iшоў хiстаючыся, з пануранай галавою, прыцiскаючы да грудзей скалечаную руку. Ваяўнiчасць пакiнула яго.
Прайшло даволi шмат часу. Калi чалавека з тварам-чэрапам вывелi апоўначы, дык цяпер была ранiца, калi ж ранiцаю, дык цяпер быў вечар. Ўiнстан ужо дзве цi тры гадзiны быў адзiн у камеры. Яму было так мулка сядзець на вузкай лаве, што часта ён уставаў i хадзiў па камеры, не выклiкаючы нараканняў тэлегляда. Кавалак хлеба яшчэ ляжаў там, дзе кiнуў яго чалавек без падбародка. Напачатку вельмi цяжка было прымушаць сябе не глядзець на яго, але цяпер голад саступiў месца смазе. У роце было глеўка i смярдзюча. Няспыннае гудзенне i нязменнае белае святло выкдiкалi ў iм нейкую млосць i адчуванне пустэчы. Часам ён уставаў, бо не было ўжо як трываць боль у касцях, але зараз жа сядаў, бо ў яго так кружылася галава, што ён не быў пэўны, што ўстоiць на нагах. Як толькi яму ўдавалася хоць трошкi апанаваць свае фiзiчныя адчуваннi, яго зноў ахапляў жах. Часам са згаслай надзеяй ён думаў пра О'Браэна i пра лязо. Можна было спадзявацца, што лязо будзе схаванае ў ежы, калi яго ўвогуле будуць кармiць. Яшчэ больш расплывiстымi былi яго думкi пра Джулiю. Можа, цяпер яна недзе пакутуе яшчэ горш за яго. Можа, якраз у гэты момант яна крычыць ад болю. Ён падумаў: "Калi б я мог уратаваць Джулiю, падвоiўшы свой боль, цi зрабiў бы я гэта? Так, зрабiў бы". Але гэта была проста тэарэтычная гатовасць, ён быў гатовы, бо ведаў, што мусiць быць гатовы. Ён не адчуваў гэтага. Тут, у гэтым месцы, нiчога немагчыма было адчуваць, апроч болю i прадчування болю. Дый цi магчыма, калi ты ўжо пакутуеш, жадаць дзеля нейкiх прычын, каб твой боль быў яшчэ мацнейшы? Але на гэтае пытанне пакуль яшчэ не было адказу.
- Дом абкружаны, - сказаў голас.
Ён пачуў, як Джулiя з ляскатам сцiснула зубы.
- Думаю, мы ўсё ж можам развiтацца, - сказала яна.
- Вы можаце развiтацца, - сказаў голас.
А за iм другi голас, зусiм iншы, тонкi, культурны, якi Ўiнстан ужо недзе чуў, уставiў:
- Дарэчы, пакуль мы не адышлi ад тэмы.
Нешта гупнула на ложак за спiнай у Ўiнстана. Канец лесвiцы ўткнуўся ў акно i выбiў яго разам з рамай. Нехта залазiў праз акно. Са сходаў пачуўся грукат ботаў. Пакой напоўнiўся дужымi людзьмi ў чорнай унiформе, у падбiтых жалезам ботах i з кiямi ў руках.
Ўiнстан болей не дрыжаў. Нават вочы яго глядзелi нерухома. Цяпер было важна адно: стаяць спакойна, стаяць спакойна i не даваць iм зачэпкi збiць яго! Чалавек з гладкай баксёрскаю скiвiцай, дзе рот быў адно вузкаю шчылiнай, спынiўся насупраць яго, задумлiва пагойдваючы кiем, якi ён трымаў двума пальцамi. Iх позiркi сустрэлiся. Пачуццё галiзны, безабароннасцi, калi рукi за галавою, а твар i цела адкрыты для ўдараў, было амаль нясцерпнае. Чалавек высунуў кончык белага языка, аблiзнуў тое месца, дзе мусiлi быць вусны, i пайшоў далей. Зноў пачуўся грукат. Нехта ўзяў са стала шкляное прэс-пап'е i разбiў яго на друзачкi аб камiнную плiту.
Кавалачак каралу, маленькая ружовая галачка, як цукровая ружачка з торта, пакацiўся па дыване. Якiм жа маленькiм, падумаў Ўiнстан, ён заўсёды быў! Ззаду пачулася задышлiвае дыханне i глухi ўдар, i нехта балюча выцяў яго па хворай назе так, што ён ледзь не ўпаў на падлогу. Адзiн ударыў кулаком Джулii ў жывот, i яна сагнулася, як складны метр. Яна качалася па падлозе, хапаючы ротам паветра. Ўiнстан баяўся павярнуць галаву нават на мiлiметр, але часам яе смяротна-бледны задышлiвы твар трапляў у поле яго зроку. Нават гэтак застрашаны, ён быццам адчуваў боль у сваiм целе, жахлiвы боль, якi, аднак, быў не такi невыносны, як смяротная задышка. Ён ведаў гэтае пачуццё: страшны, пакутлiвы боль, якi не сунiмаецца нi на хвiлiну, цярпець якi няма змогi, бо найперш трэба здолець аддыхацца. Тады двое паднялi яе за каленi i за плечы i вынеслi, як мех, з пакоя. На нейкi момант Ўiнстан убачыў яе твар, бледны i скрыўлены пакутлiвымi курчамi, перавернуты дагары, з заплюшчанымi вачамi, з плямкамi румяны на шчоках. Ён бачыў яе апошнi раз.
Ён стаяў нерухома, як мёртвы. Яго яшчэ не бiлi. Думкi, што ўзнiкалi самi па сабе, але здавалiся зусiм нецiкавымi, пачалi праносiцца ў галаве. Цi схапiлi яны пана Чэрынгтана, падумаў ён. Што яны зрабiлi з жанчынаю ў двары? Ён адчуў, што яму нясцерпна хочацца справiць малую патрэбу, i здзiвiўся, бо зрабiў гэта дзве-тры гадзiны таму. Ён заўважыў, што гадзiннiк на камiннай палiчцы паказваў дзевяць, гэта значыць дваццаць адну гадзiну. Але на двары было занадта светла. Хiба жнiвеньскiм вечарам у дваццаць адну гадзiну ўжо не цямнее? Ён падумаў, што, можа, яны з Джулiяй пераблыталi час - праспалi поўны абарот гадзiннiка i думалi, што яшчэ дваццаць трыццаць, калi ў сапраўднасцi было ўжо нуль восем трыццаць наступнае ранiцы. Але ён не скончыў гэтае думкi. Яна была яму нецiкавая.
У калiдоры пачулiся яшчэ нечыя, цiшэйшыя крокi. У пакой увайшоў пан Чэрынгтан. Людзi ў чорнай унiформе раптам пачалi паводзiць сябе больш стрымана. Штосьцi ў знешнасцi пана Чэрынгтана змянiлася. Яму на вочы трапiлiся асколкi шклянога прэс-пап'е.
- Прыбярыце гэта, - абрывiста сказаў ён.
Нехта з прысутных выканаў загад. Прастамоўнае лонданскае вымаўленне некуды знiкла - Ўiнстан раптам пазнаў голас, якi ён пачуў незадоўга перад тым з тэлегляда. Пан Чэрынгтан усё яшчэ быў у сваiм старым аксамiтным фрэнчы, але валасы ў яго, раней амаль белыя, цяпер зрабiлiся чорнымi. Не было на iм i акуляраў. Ён кiнуў на Ўiнстана адзiн востры позiрк, нiбы апазнаючы яго асобу, i болей не звяртаў на яго ўвагi. Яго яшчэ можна было пазнаць, але гэта быў ужо зусiм iншы чалавек. Ён пазграбнеў i здаваўся вышэйшым. У твары адбылiся вельмi дробныя змены, але ён стаў зусiм iншы. Чорныя бровы парадзелi, зморшчыны знiклi, усе лiнii твару неяк перамянiлiся, нават нос здаваўся цяпер карацейшым. Гэта быў насцярожаны халодны твар чалавека гадоў трыццацi пяцi. Ўiнстан падумаў, што ўпершыню ў жыццi ён дакладна ведаў: перад iм стаiць супрацоўнiк Палiцыi Думак.
Частка трэцяя
1
Ён не ведаў, дзе ён. Можна было здагадвацца, што ён быў у Мiнiстэрстве Любовi, але праверыць гэта не было як.
Ён знаходзiўся ў камеры без вокнаў, з высокай столлю, са сценамi з блiскучае белае кафлi. Схаваныя лямпы залiвалi яе халодным святлом, аднекуль чулася нiзкае няспыннае гудзенне, звязанае, як меркаваў Ўiнстан, з падачай паветра. Вузкая, толькi каб сесцi, лава цягнулася ўздоўж сцен i перарывалася толькi дзвярыма i, ля сцяны, што насупраць дзвярэй, унiтазам без драўлянага седала. У камеры былi чатыры тэлегляды, па адным на кожнай сцяне.
Ён адчуваў глухi боль у жываце. Жывот пачаў балець з таго моманту, як яны запхнулi яго ў закрыты фургон i некуды павезлi. А яшчэ яго мучыў голад, нейкi агiдны, угрызлiвы голад. З таго часу, як ён еў, прайшло ўжо, мабыць, дваццаць чатыры гадзiны, а можа, i трыццаць шэсць. Ён усё яшчэ не ведаў i, вiдаць, нiколi ўжо не даведаецца, калi яго арыштавалi, - ранiцай або вечарам. З таго часу, як ён быў арыштаваны, яго не кармiлi.
Ён сядзеў цiха, як толькi мог, на вузкай лаве, склаўшы рукi на каленях. Ён ужо навучыўся сядзець цiха. Калi зрабiць нечаканы рух, яны закрычаць з тэлегляда. Але голад рабiўся ўсё больш нясцерпны. Больш за ўсё ён марыў цяпер пра лустачку хлеба. Ён падумаў, што ў кiшэнi камбiнезона павiнна быць трохi хлебных крыхотак. Магчыма нават - ён падумаў так, бо час ад часу здавалася, быццам нешта ўпiнаецца ў сцягно, - што там быў ладны акрайчык. Урэшце спакуса праверыць перасiлiла ягоны страх. Ён засунуў руку ў кiшэню.
- Смiт! - закрычаў голас з тэлегляда. - 6079 Смiт У.! Рукi прэч з кiшэняў! Забараняецца засоўваць рукi ў кiшэнi ў камеры!
Ён зноў цiхенька сеў i склаў рукi на каленях. Перш чым трапiць сюды, ён прабыў нейкi час у iншым месцы - гэта была звычайная турма або проста часовая арыштоўня, куды патрулi завозiлi затрыманых. Ён не ведаў, колькi часу ён там прабыў, але некалькi гадзiн то пэўна. Без гадзiннiка i без дзённага святла вельмi цяжка было вымераць час. Гэта было тлумнае смуроднае памяшканне. Яны кiнулi яго ў камеру, падобную да той, у якой ён быў цяпер, але агiдна брудную i ўвесь час запоўненую дзесяццю-пятнаццаццю чалавекамi. Большасць з iх былi простыя крымiнальнiкi, але было сярод iх i некалькi палiтычных зняволеных. Ён цiхенька сядзеў, прыцiснуўшыся да сцяны, штурханы бруднымi целамi, занадта засяроджаны на сваiм страху i на болю ў жываце, каб зважаць на тое, што адбываецца навокал, i, аднак, яму кiнулася ў вочы дзiўная рознiца ў паводзiнах памiж сябрамi Партыi i астатнiмi зняволенымi. Партыйцы былi заўсёды маўклiвыя i напалоханыя, а звычайным крымiнальнiкам, здавалася, было на ўсё напляваць. Яны лаялiся на ахоўнiкаў, зацята супрацiўлялiся, калi тыя спрабавалi канфiскаваць iх рэчы, пiсалi непрыстойнасцi на падлозе, елi кантрабандную ежу, якую яны выцягвалi з таемных схованак у вопратцы, i нават заглушалi сваiмi крыкамi тэлегляд, калi той спрабаваў навесцi парадак. З другога боку, здавалася, што некаторыя з iх былi ў добрых адносiнах з ахоўнiкамi, звалi iх па iменi i спрабавалi выцыганiць у iх цыгарэты праз вочка ў дзвярах. Дый ахоўнiкi таксама ставiлiся да крымiнальнiкаў з нейкай спагаднасцю, нават калi мусiлi абыходзiцца з iмi сурова. У камеры шмат гаварылася пра лагеры прымусовай працы, у якiя, як меркавалася, мелi выслаць большасць зняволеных. Як з гэтых размоў, дык у лагерах было "нiшто сабе", калi маеш добрае знаёмства i трохi клёку ў галаве. Там буяла хабарнiцтва, фаварытызм i вымаганне ўсiх гатункаў, там iснавала мужаложства i прастытуцыя, там нават падпольна гналi спiрт з бульбы. Важныя пасады там давяралiся толькi крымiнальнiкам, асаблiва рабаўнiкам i забойцам, якiя складалi нешта накшталт арыстакратыi. Усю брудную працу рабiлi палiтычныя.
Насельнiкi камеры ўвесь час мянялiся, няспыннай чарадою то заводзiлi, то выводзiлi самых розных вязняў: гандляроў наркотыкамi, зладзеяў, бандытаў, спекулянтаў, прапойцаў, прастытутак. Некаторыя п'яныя гэтак буянiлi, што iншыя вязнi мусiлi разам iх супакойваць. Вялiзную кабецiшчу гадоў шэсцьдзесят з вялiкiмi адвiслымi грудзьмi i рэдкiмi пасмамi сiвых валасоў, павыдзiраных у бойках, уцягнулi ў камеру чатыры ахоўнiкi, хоць яна i ўпiралася, нема гарлаючы i таўхаючы iх нагамi. Яны сцягнулi з яе боты, якiмi яна спрабавала iх убрыкнуць, i звалiлi яе акурат на каленi Ўiнстану, ледзь не паламаўшы яму сцегнавыя косцi. Яна падхапiлася i закрычала iм наўздагон: "Сраныя выблядкi!" Пасля, заўважыўшы, што сядзiць на нечым нетрывалым, яна з'ехала з Ўiнстанавых каленяў на лаву.
- Прабачай, каханенькi, - сказала яна. - Я на цябе не села б, каб гэтыя засранцы не пасадзiлi. Не ведаюць, як з жанчынай абыходзiцца, цi што? - яна памаўчала, пачухала грудзi i адрыгнула. - Прабачай, - сказала яна, - мне трохi няможацца.
Яна нахiлiлася наперад, i яе званiтавала на падлогу.
- Во так лепей, - сказала яна, адхiлiўшыся назад i заплюшчыўшы вочы. Нiколi не трымай у сабе, во што я кажу. Рыгай, пакуль цёпленькае.
Яна ачомалася, павярнулася, каб яшчэ раз паглядзець на Ўiнстана, i, здаецца, адразу яго ўпадабала. Сваёй вялiзнай рукою яна абняла яго i прытулiла да сябе, дыхаючы яму ў твар пiвам i ванiтамi.
- Як цябе завуць, каханенькi? - спыталася яна.
- Смiт, - адказаў Ўiнстан.
- Смiт? - здзiвiлася жанчына. - Во смешна. Маё прозвiшча таксама Смiт. А што, - дадала яна расчулена, - я магла б быць тваёй мацi!
"Яна магла б быць маёй мацi", - падумаў Ўiнстан. Узрост i знешнасць падыходзiлi, i было цалкам верагодна, што людзi мянялiся, адбыўшы дваццаць гадоў у лагеры прымусовай працы.
Больш нiхто з iм не гаварыў. Было дзiўна, што крымiнальнiкi не звярталi нiякай увагi на зняволеных партыйцаў. "Палiты", - называлi яны iх з абыякавай знявагай. Зняволеныя сябры Партыi, здавалася, страшна баялiся з некiм загаварыць, асаблiва ж адзiн з адным. Толькi аднойчы, калi два сябры Партыi, дзве жанчыны, апынулiся побач на лаве, прыцiснутыя ў цясноце адна да адной, Ўiнстан расчуў у гамане галасоў некалькi паспешлiва прашаптаных словаў, сярод якiх ён здолеў разабраць нешта накшталт "пакой сто адзiн", але не зразумеў, што гэта значыць.
Сюды ж яны перавялi яго дзве цi тры гадзiны таму. Глухi боль у жываце не праходзiў, часам балела меней, часам болей, адпаведна з гэтым думкi яго то пашыралiся, то сцiскалiся. Калi балела мацней, ён думаў толькi пра сам боль i пра жаданне есцi. Калi адпускала, яго ахоплiвала панiка. Былi хвiлiны, калi ён з такой дакладнасцю ўяўляў сабе ўсё, што яго чакае, што ў яго займала дух, а сэрца пачынала шалёна калацiцца. Ён адчуваў, як яго будуць бiць дубiнкамi па локцях i каванымi ботамi па костках; ён бачыў, як будзе поўзаць па падлозе, просячы лiтасцi праз выбiтыя зубы. Ён амаль не думаў пра Джулiю. Ён не мог засяродзiць на ёй свае думкi. Ён кахаў яе i не збiраўся ёй здрадзiць; але гэта было голае сцверджанне, ён проста ведаў гэта, як ведаў правiлы арыфметыкi. Ён не адчуваў кахання да яе, i наўрад цi яго цiкавiла, што з ёй сталася. Ён думаў часцей пра О'Браэна, думаў з нейкай мiгатлiвай надзеяй. О'Браэн павiнен ведаць, што яго арыштавалi. Братэрства, казаў ён, нiколi не спрабуе ўратаваць сваiх сябраў. Але ж лязо, яны прыслалi б лязо, калi б маглi. Прайшло б, можа, секунд пяць, перш чым ахоўнiк паспеў бы ўварвацца ў камеру. Лязо ўвайшло б у яго з нейкай пякучай сцюдзёнасцю i нават парэзала б да касцей пальцы, што яго трымалi. Усё гэта адгукалася ў яго нямоглым целе, якое дрыгатлiва сцiскалася ад найменшага болю. Ён не быў пэўны, цi ўжыве ён лязо, нават калi будзе мець такую магчымасць. Было ўсё ж натуральней iснаваць ад хвiлiны да хвiлiны, згаджаючыся пажыць яшчэ дзесяць хвiлiн, нават ведаючы, што пасля iх цябе чакае катаванне.
Часам ён спрабаваў падлiчыць колькасць кафляных плiтак у сцяне камеры. Гэта нiбыта было i няцяжка, але ён заўсёды збiваўся на тым або iншым месцы. Часцей яго хвалявала, дзе ён i каторая цяпер гадзiна. Нейкi момант ён адчуваў напэўна, што звонку быў дзень, у наступны ж момант яму з гэткай жа пэўнасцю здавалася, што там апраметная цемра. Тут жа, як ён здагадваўся, святло не выключалася нiколi. Гэта было месца, дзе няма цемры: цяпер ён зразумеў, чаму О'Браэн разгадаў яго намёк. У Мiнiстэрстве Любовi не было вокнаў. Яго камера магла знаходзiцца ў самай сярэдзiне будынка або пры яго вонкавай сцяне, на дзесятым паверсе пад зямлёй або на трыццатым над ёю. Ён у думках пераносiў сябе з месца на месца i спрабаваў вызначыць з цялесных адчуванняў, вiсеў ён высока ў паветры цi быў пахаваны глыбока пад зямлёй.
Пачуўся тупат ботаў. Сталёвыя дзверы з бразгатам расчынiлiся. Малады афiцэр, спраўная постаць у чорнай унiформе, на якiм, здавалася, усё блiшчала з ног да галавы i чый бледны, з правiльнымi рысамi, твар быў падобны да васковае маскi, порстка ўвайшоў у камеру. Ён даў знак ахоўнiкам увесцi вязня, якога яны прывялi. У камеру, ледзь цягнучы ногi, зайшоў паэт Эмплфорт. Дзверы з бразгатам зачынiлiся.
Эмплфорт зрабiў пару няпэўных рухаў у адзiн i ў другi бок, быццам думаў, што недзе тут былi другiя дзверы, праз якiя можна выйсцi, а пасля пачаў хадзiць сюды-туды па камеры. Пакуль што ён не заўважаў Ўiнстана. Трывожным позiркам ён вадзiў па сцяне на метр вышэй за Ўiнстанаву галаву. Ён быў босы; вялiкiя брудныя пальцы тырчалi з яго дзiравых шкарпэтак. Ён некалккi дзён не галiўся. Густая шчэць укрывала яго твар, надаючы яму хулiганскi выгляд, што неяк дзiўна спалучаўся з яго нязграбнай кволай постаццю i нервовымi рухамi.
Ўiнстан трохi схамянуўся. Ён мусiў загаварыць з Эмплфортам, рызыкуючы раззлаваць тэлегляд. Магчыма нават, што Эмплфорт якраз i прынёс лязо.
- Эмплфорт, - сказаў ён.
Тэлегляд маўчаў. Эмплфорт спынiўся, трошкi здзiўлены. Яго вочы павольна засяродзiлiся на Ўiнстане.
- А, Смiт! - сказаў ён. - I вы тут!
- Вас за што?
- Праўду сказаць... - ён нязграбна апусцiўся на лаву насупраць Ўiнстана. Iснуе толькi адно злачынства, цi не гэтак?
- I вы яго ўчынiлi?
- Вiдаць, так.
Ён паднёс руку да лоба i нацiснуў на скронi, нiбы спрабуючы нешта прыгадаць.
- Такое часам здараецца, - пачаў ён няпэўна. - Я магу прыгадаць адзiн выпадак - магчымую прычыну. Усё, вядома ж, праз неразважнасць. Мы рыхтавалi канчатковае выданне вершаў Кiплiнга. Я пакiнуў у канцы радка слова "Gоd". Я нiчога не мог зрабiць! - Дадаў ён амаль з абурэннем i паглядзеў на Ўiнстана. Змянiць радок было немагчыма. Рыфма была "rod". Уяўляеце сабе, ва ўсёй мове ёсць толькi дванаццаць рыфмаў да слова "rod"? Цэлымi днямi я тлумiў сабе галаву. Iншае рыфмы не было.
Выраз яго твару змянiўся. З яго знiкла прыкрасць, i на нейкi момант ён здаўся амаль што задаволеным. Нейкая iнтэлектуальная цеплыня, радасць навукоўца-педанта, якi адкрыў нiкому не патрэбны факт, блiснула на яго брудным няголеным аблiччы.
- Цi прыходзiла вам калi ў галаву, - сказаў ён, - што ўся гiсторыя ангельскай паэзii вызначалася тым, што ў ангельскай мове не стае рыфмаў?
Не, якраз гэтая думка нiколi не прыходзiла Ўiнстану ў галаву. А ў тых абставiнах яна не здалася яму надта важнай або цiкавай.
- Цi ведаеце вы, што цяпер - дзень цi ноч? - спытаўся ён.
Эмплфорт зноў паглядзеў здзiўлена.
- Я неяк не думаў пра гэта. Яны арыштавалi мяне днi два таму, а можа, тры, - яго позiрк гойсаў па сценах, нiбы ён спадзяваўся адшукаць акно. - Тут няма рознiцы памiж днём i ноччу. Не ведаю, цi можна тут увогуле сачыць за часам.
Яны гаварылi ўрыўкамi некалькi хвiлiн, i тады, без вiдавочнае прычыны, крык з тэлегляда загадаў iм замаўчаць. Ўiнстан цiхенька сеў i склаў рукi. Цыбаты i няўклюдны Эмплфорт не мог зручна ўсесцiся на вузкай лаве i шморгаў сюды-туды, абдымаючы худымi рукамi то адно калена, то другое, то абодва разам. Тэлегляд гыркнуў на яго, каб сядзеў спакойна. Час iшоў. Дваццаць хвiлiн, гадзiна - вызначыць было цяжка. З калiдора зноў пачуўся тупат ботаў. У Ўiнстана ўсё сцiснулася ўсярэдзiне. Хутка, вельмi хутка, можа, праз пяць хвiлiн, можа, зараз, гэты тупат будзе значыць, што прыйшла ягоная чарга.
Дзверы адчынiлiся. У камеру зайшоў малады афiцэр з ледзяным тварам. Адрывiстым рухам рукi ён паказаў на Эмплфорта.
- Пакой 101, - сказаў ён.
Эмплфорт няўклюдна патэпаў мiж двух ахоўнiкаў. На твары ў яго адбiвалася трывога i няўцямнасць.
Прайшло, як здалося, даволi шмат часу. Жывот забалеў яшчэ мацней. Ўiнстанавы думкi круцiлiся на адным месцы, як шар, што зноў i зноў трапляе ў тую самую лузу. Ён думаў толькi пра шэсць рэчаў: боль у жываце; кавалак хлеба; кроў i крыкi; О'Браэн; Джулiя; лязо. Зноў у яго ўсярэдзiне ўсё сцiснулася: наблiжаўся тупат ботаў. Калi расчынiлiся дзверы, хваля паветра прынесла з сабой моцны пах халоднага поту. У камеру ўвайшоў Парсанс. На iм былi шорты ахоўнага колеру i спартовая кашуля.
Гэтым разам Ўiнстан здзiвiўся, не паверыўшы вачам.
- Вы тут! - вымавiў ён.
Парсанс паглядзеў на яго. У позiрку не было нi цiкаўнасцi, нi здзiўлення, толькi пакута. Ён пачаў узрушана хадзiць па камеры, вiдавочна няздольны супакоiцца. Кожнага разу, як ён выпростваў свае пульхныя каленi, было вiдаць, як яны дрыжаць. Ён глядзеў, вытрашчыўшы вочы, нiбы разглядаў штосьцi недалёка ад яго, не могучы адарваць позiрку.
- А вас за што? - спытаўся Ўiнстан.
- Думзлачынства! - адказаў Парсанс, ледзь не плачучы.
У голасе ягоным чулiся адначасова i поўнае прызнанне сваёй вiны, i нейкi недаверлiвы жах, што гэткае слова магло стасавацца да яго. Ён спынiўся насупраць Ўiнстана i пачаў нецярплiва дапытвацца ў яго.
- Вы думаеце, яны заб'юць мяне? Як вы думаеце, га, стары? Яны ж не заб'юць, калi нiчога не зрабiў, а толькi падумаў незнарок? Я ведаю, яны ўважлiва мяне выслухаюць. О, тут я iм веру! Яны пабачаць, якая ў мяне рэпутацыя, праўда? Вы ж ведаеце, што я за чалавек. Па-свойму неблагi. Не вучоны, вядома ж, але заўзяты. Я стараўся аддаць усе свае сiлы Партыi, праўда ж? Я атрымаю гадоў пяць, як вы думаеце? Цi, можа, нават дзесяць? Такi, як я, можа вельмi прыдацца ў працоўным лагеры. Яны ж не заб'юць мяне толькi за тое, што я аднойчы сышоў з рэек?
- Вы вiнаваты? - спытаўся Ўiнстан.
- Вядома ж вiнаваты? - закрычаў Парсанс, дагодлiва зiрнуўшы на тэлегляд. Вы ж не думаеце, што Партыя будзе арыштоўваць бязвiнных людзей, праўда? - Яго жабiны твар паспакайнеў, на iм з'явiлася адценне крывадушнасцi. Думзлачынства - страшная рэч, стары, - сказаў ён павучальна. - Яно падступнае, яно можа звалiцца на цябе, што ты i ведаць не будзеш. Вы ведаеце, як я папаўся? Калi спаў? Так, праўда. Вось так я працаваў, аддаваў усяго сябе, выконваў свой абавязак - i нiколi не думаў, што нешта благое хаваецца ў маiх думках. I тады я пачаў гаварыць праз сон. I ведаеце, што я казаў?
Ён прыцiшыў голас, быццам быў змушаны дзеля медыцынскiх прычын сказаць нешта непрыстойнае.
- "Далоў Вялiкага Брата!" Так, я казаў гэта! Паўтараў зноў i зноў. Мiж намi кажучы, стары, я рады, што мяне ўзялi, пакуль справа не зайшла далей. Ведаеце, што я скажу iм, калi буду гаварыць перад трыбуналам? Я скажу: "Дзякуй. Дзякуй, што выратавалi мяне, пакуль не было занадта позна".
- Хто выдаў вас? - спытаўся Ўiнстан.
- Мая маленькая дачка, - адказаў Парсанс з нейкiм тужлiвым гонарам. - Яна слухала праз замочную шчылiну. Чула, што я сказаў, i данесла патрулю ў той самы дзень. Спрытна, як на сямiгадовую смаркачку, га? Я зусiм не сярдую на яе. Папраўдзе, я нават ганаруся ёю. Выходзiць, я выхаваў яе ў правiльным духу.
Ён яшчэ пахадзiў сюды-туды, кiнуўшы пару разоў прагны позiрк на ўнiтаз. Пасля раптам рэзкiм рухам сцягнуў шорты.
- Прабач мне, стары, - сказаў ён, - болей не магу. Столькi чакаў.
Ён плюхнуўся вялiзным азадкам на ўнiтаз. Ўiнстан закрыў твар рукамi.
- Смiт! - завiшчаў голас з тэлегляда. - 6079 Смiт У.! Адкрыць твар! Забараняецца закрываць твар у камеры!
Ўiнстан адкрыў твар. Парсанс пакарыстаўся ўнiтазам гучна i шчодра. Пасля выявiлася, што злiў не працуе, i яшчэ цэлыя гадзiны пасля таго ў камеры невыносна смярдзела.
Парсанса перавялi. Iншыя вязнi таямнiча з'яўлялiся i знiкалi. Аднаму з iх, жанчыне, прызначылi: "Пакой 101", i, як заўважыў Ўiнстан, яна сцялася i змянiлася з твару, пачуўшы гэтыя словы. Настаў час - калi яго прывезлi ранiцай, дык гэта быў бы вечар; калi яго прывезлi ўвечары, дык гэта была б поўнач. У камеры было шэсць вязняў, мужчын i жанчын. Усе сядзелi вельмi цiха. Насупраць Ўiнстана сядзеў чалавек з тварам без падбародка, з ашчэранымi зубамi, падобны да нейкага вялiкага i бяскрыўднага грызуна. Яго тоўстыя рабыя шчокi былi такiя абвiслыя, што цяжка было паверыць, што за iмi не хаваюцца прыпасы ежы. Яго шэрыя вочы пужлiва зiркалi то на адзiн твар, то на другi, i адразу адварочвалiся, як толькi сустракалiся з нечым позiркам.
Дзверы расчынiлiся, i ў камеру ўвялi яшчэ аднаго вязня, убачыўшы якога Ўiнстан здрыгануўся. Гэта быў звычайны, нiчым не выдатны чалавек, якi мог быць якiм-небудзь iнжынерам або iншым тэхнiчным работнiкам. Дзiўнай, аднак, была змiзарнеласць яго твару. Ён нагадваў чэрап. З-за яго хударлявасцi вочы i рот выглядалi надмерна вялiкiмi, вочы, здавалася, былi поўныя забойчай, нязгаснай нянавiсцi да некага або нечага.
Чалавек сеў на лаве недалёка ад Ўiнстана. Ўiнстан болей на яго не глядзеў, але змардаваны, падобны да чэрапа твар гэтак жыва паўставаў у ягоным уяўленнi, быццам быў проста перад вачыма. Раптам ён зразумеў, у чым справа. Чалавек памiраў ад голаду. Тая самая думка, здавалася, адначасова прыйшла ў галаву ўсiм прысутным у камеры. Уздоўж усёй лавы прабегла лёгкая ўзрушанасць. Чалавек без падбародка спынiў позiрк на чалавеку з тварам-чэрапам, пасля вiнавата адвёў вочы, пасля зноў паглядзеў на яго, не могучы асiлiць неадольнага прыцягнення. Цяпер ён ужо не мог уседзець, устаў, няўклюдна праклыпаў праз камеру, пакорпаўся ў кiшэнi камбiнезона i, засаромеўшыся, працягнуў чалавеку з тварам-чэрапам зачуханы кавалачак хлеба.
З тэлегляда пачуўся шалёны, аглушальны рык. Чалавек без падбародка падскочыў на месцы. Чалавек з тварам-чэрапам хуценька схаваў рукi за спiнай, нiбы паказваючы ўсiм, што ён адмовiўся ад пачастунку.
- Бамстэд! - зароў голас. - 2713 Бамстэд Дж.! Кiнуць хлеб!
Чалавек без падбародка кiнуў кавалак хлеба на падлогу.
- Заставацца на месцы, - загадаў голас. - Тварам да дзвярэй. Не рухацца.
Ён падпарадкаваўся. Яго вялiкiя абвiслыя шчокi дрыжалi. Дзверы з грукатам расчынiлiся. Калi малады афiцэр увайшоў i адступiў убок, з-за спiны ў яго выйшаў нiзенькi каржакаваты ахоўнiк з вялiзнымi рукамi i плячамi. Ён стаў насупраць чалавека без падбародка i, атрымаўшы сiгнал ад афiцэра, нанёс страшэнны ўдар, уклаўшы ў яго ўсю вагу свайго цела, проста ў зубы чалавеку без падбародка. Сiла ўдару, здавалася, адарвала яго ад падлогi. Цела яго праляцела праз усю камеру i пляснулася вобзем каля ўнiтаза. Нейкi момант ён ляжаў непрытомны, з носа i рота сачылася цёмная кроў. Ад яго чуўся цiхi-цiхi мiжвольны енк i папiскванне. Пасля ён перавярнуўся на жывот i, хiстаючыся, стаў на карачкi. Разам з крывёю i слiнаю з рота выпалi дзве палавiнкi зубнога пратэза.
Вязнi сядзелi цiха, склаўшы рукi на каленях. Чалавек без падбародка дапоўз да свайго месца. Нiжняя палова яго твару цямнела змярцвелаю плоццю. Яго рот ператварыўся ў расплывiстую масу вiшнёвага колеру з чорнай адтулiнай пасярэдзiне. Час ад часу на камбiнезон капала кроў. Яго шэрыя вочы ўсё яшчэ зiркалi то на адзiн, то на другi твар, быццам ён спрабаваў вызначыць, наколькi iншыя грэбавалi iм пасля гэткай знявагi.
Дзверы расчынiлiся. Ледзь заўважным рухам афiцэр паказаў на чалавека з тварам-чэрапам.
- Пакой 101, - сказаў ён.
Ўiнстан адчуў навокал атарапеласць i замяшанне. Чалавек кiнуўся на падлогу i ўкленчыў, сашчапiўшы рукi.
- Таварыш! Афiцэр! - закрычаў ён. - Вы не павiнны мяне туды пасылаць! Я ж вам ужо ўсё сказаў! Што вы яшчэ хочаце ведаць? Мне болей няма ў чым прызнавацца, няма! Скажыце толькi, што вам трэба, i я адразу ўсё скажу. Напiшыце ўсё, што хочаце, i я падпiшу! Толькi не пакой сто адзiн!
- Пакой 101, - паўтарыў афiцэр.
Твар чалавека, i гэтак ужо вельмi бледны, набыў проста неверагодны, на думку Ўiнстана, колер. Ён быў цяпер выразна зялёны.
- Нiчога мне не рабiце! - крычаў ён. - Вы тыднямi марылi мяне голадам. Канчайце i дайце мне памерцi. Расстраляйце мяне. Павесьце мяне. Засудзiце мяне на дваццаць пяць гадоў. Можа, трэба яшчэ каго-небудзь выдаць? Скажыце каго, i я раскажу вам усё, што вы хочаце. Мне ўсё роўна, хто гэта будзе i што вы яму зробiце. У мяне жонка i трое дзяцей. Старэйшаму яшчэ няма шасцi. Можаце ўзяць iх усiх i перарэзаць iм глоткi на маiх вачах, а я буду стаяць i глядзець. Толькi не пакой сто адзiн!
- Пакой 101, - зноў паўтарыў афiцэр.
Чалавек абвёў лютым позiркам астатнiх вязняў, быццам шукаючы iншую ахвяру, каб выставiць замест сябе. Яго вочы спынiлiся на знявечаным твары чалавека без падбародка. Ён ускiнуў худую руку.
- Вось каго вам трэба ўзяць, а не мяне! - закрычаў ён. - Чулi, што ён казаў, як яму далi па пысе? Пакiньце мне хоць якi шанц, i я перакажу вам слова ў слова. Ён супраць Партыi, а не я.
Ахоўнiкi выступiлi наперад. Худы ўжо крычаў на ўсё горла.
- Вы не чулi! - паўтараў ён. - Напэўна, сапсаваўся тэлегляд. Вам патрэбны ён! Бярыце яго, а не мяне!
Два мажныя ахоўнiкi нахiлiлiся, каб узяць яго за рукi. Але ў гэты самы момант ён пляснуўся на падлогу i ўчапiўся што было сiлы за сталёвую ножку лавы. Ён працягла завыў, як нейкi дзiкi звер. Ахоўнiкi ўзялiся за яго, спрабуючы адарваць ад ножкi, але ён трымаўся з неверагоднай сiлай. Яны тузалi яго секунд двадцаць. Вязнi сядзелi цiха, склаўшы рукi на каленях, пазiраючы проста перад сабой. Выццё абарвалася; у чалавека цяпер хапала духу толькi на тое, каб трымацца. Але тады пачуўся iншы крык. Ахоўнiк раструшчыў яму ботам палец на руцэ. Яны паставiлi яго на ногi.
- Пакой 101, - сказаў афiцэр.
Чалавека вывелi. Ён iшоў хiстаючыся, з пануранай галавою, прыцiскаючы да грудзей скалечаную руку. Ваяўнiчасць пакiнула яго.
Прайшло даволi шмат часу. Калi чалавека з тварам-чэрапам вывелi апоўначы, дык цяпер была ранiца, калi ж ранiцаю, дык цяпер быў вечар. Ўiнстан ужо дзве цi тры гадзiны быў адзiн у камеры. Яму было так мулка сядзець на вузкай лаве, што часта ён уставаў i хадзiў па камеры, не выклiкаючы нараканняў тэлегляда. Кавалак хлеба яшчэ ляжаў там, дзе кiнуў яго чалавек без падбародка. Напачатку вельмi цяжка было прымушаць сябе не глядзець на яго, але цяпер голад саступiў месца смазе. У роце было глеўка i смярдзюча. Няспыннае гудзенне i нязменнае белае святло выкдiкалi ў iм нейкую млосць i адчуванне пустэчы. Часам ён уставаў, бо не было ўжо як трываць боль у касцях, але зараз жа сядаў, бо ў яго так кружылася галава, што ён не быў пэўны, што ўстоiць на нагах. Як толькi яму ўдавалася хоць трошкi апанаваць свае фiзiчныя адчуваннi, яго зноў ахапляў жах. Часам са згаслай надзеяй ён думаў пра О'Браэна i пра лязо. Можна было спадзявацца, што лязо будзе схаванае ў ежы, калi яго ўвогуле будуць кармiць. Яшчэ больш расплывiстымi былi яго думкi пра Джулiю. Можа, цяпер яна недзе пакутуе яшчэ горш за яго. Можа, якраз у гэты момант яна крычыць ад болю. Ён падумаў: "Калi б я мог уратаваць Джулiю, падвоiўшы свой боль, цi зрабiў бы я гэта? Так, зрабiў бы". Але гэта была проста тэарэтычная гатовасць, ён быў гатовы, бо ведаў, што мусiць быць гатовы. Ён не адчуваў гэтага. Тут, у гэтым месцы, нiчога немагчыма было адчуваць, апроч болю i прадчування болю. Дый цi магчыма, калi ты ўжо пакутуеш, жадаць дзеля нейкiх прычын, каб твой боль быў яшчэ мацнейшы? Але на гэтае пытанне пакуль яшчэ не было адказу.