Оруэлл Джордж. 1984 (на белорусском языке)

   - Першае, што вам неабходна зразумець: тут у нас няма пакутнiкаў. Вы чыталi пра рэлiгiйныя пераследаваннi ў мiнулым. У Сярэднявеччы была iнквiзiцыя. Няўдалая задума. Яна мерылася выкаранiць ерась, а на справе толькi ўзмоцнiла яе. Замест кожнага адшчапенца, спаленага ля слупа, паўставалi тысячы новых. Чаму? Таму што iнквiзiцыя забiвала сваiх ворагаў прылюдна, забiвала тым часам, як яны не раскайвалiся; якраз таму i забiвала, што яны не раскайвалiся. Людзi памiралi, бо не хацелi адмовiцца ад сваёй сапраўднай веры. Вядома ж, уся слава належала ахвярам, а ўся ганьба - iнквiзiтару, якi iх палiў. Пазней, у дваццатым стагоддзi, былi гэтак званыя таталiтарысты. Я маю на ўвазе нямецкiх нацыстаў i расейскiх камунiстаў. Расейцы вынiшчалi адшчапенства яшчэ больш люта, чым гэта рабiла iнквiзiцыя. Яны былi ўпэўненыя, што памылкi мiнулага iх нечаму навучылi; ва ўсялякiм разе, яны ведалi, што нельга рабiць з ворагаў пакутнiкаў. Перш чым выстаўляць свае ахвяры на публiчны суд, яны свядома займалiся знiшчэннем iх годнасцi. Яны змагалi iх катаваннямi i адзiнотай, пакуль не ператваралi ў мiзэрных папаўзлiвых небарак, якiя прызнавалiся ва ўсiм, што iм толькi нi казалi, абсыпаючы сябе праклёнамi, вiнавацячы ўсiх i хаваючыся за чужыя спiны, енчачы аб лiтасцi. Але прайшло некалькi гадоў, i зноў паўтарылася тое самае. Мёртвыя сталiся пакутнiкамi, а пра iх ганьбу ўсе забылiся. I зноў, чаму так адбылося? Па-першае, таму што прызнаннi вырвалi ў iх гвалтам i яны былi вiдавочнай няпраўдай. Мы такiх памылак не робiм. Усе прызнаннi, што гучаць тут - чыстая праўда. Мы робiм iх праўдай. Але галоўнае ў тым, што мы не дазваляем мёртвым паўставаць супраць нас. Кiньце думаць, што нашчадкi вас апраўдаюць, Ўiнстан. Нашчадкi нiколi пра вас не пачуюць. Вы знiкнеце з плынi гiсторыi. Мы ператворым вас у газ i выпарым у стратасферу. Ад вас не застанецца нiчога; нi iмя ў спiсе, нi ўспамiнаў у жывой свядомасцi. Вы знiкнеце з мiнуўшчыны гэтаксама, як i з будучынi. Будзе так, нiбы вы нiколi не iснавалi.
   "Дык нашто ж тады катаваць мяне?" - падумаў Ўiнстан з горыччу. О'Браэн зразумеў Ўiнстана, быццам той выказаў сваю думку ўголас. Яго вялiкi брыдкi твар наблiзiўся, а вочы трошкi звузiлiся.
   - Вы думаеце, - сказаў ён, - што калi мы збiраемся знiшчыць вас дарэшты, а значыць усё, што б вы нi казалi цi рабiлi, не мае нiякага значэння, - дык нашто ж мы губляем столькi часу i сiлы, каб вас дапытваць? Вы пра гэта думалi, праўда?
   - Так, - згадзiўся Ўiнстан.
   О'Браэн усмiхнуўся.
   - Вы - парушына ў воку, Ўiнстан. Вы - пляма, якую трэба сцерцi. Цi ж я не казаў вам толькi што: мы не такiя, як пераследнiкi мiнулых часоў. Нас не задавальняе негатыўнае падпарадкаванне i нават на ўсё гатовая паслухмянасць. Калi ўрэшце вы здасцёся, дык толькi з свае волi. Мы знiшчаем ерэтыка не таму, што ён супрацiўляецца; наадварот, пакуль ён супрацiўляецца, мы нiколi яго не знiшчым. Мы павернем яго, мы заняволiм яго розум, мы пераборам яго. Мы выпалiм з яго ўсё лiха i ўсю аблуду; мы перацягнем яго на наш бок, не ўяўна, а папраўдзе, сэрцам i душою. Мы зробiм яго адным з нас, перш чым заб'ём яго. Мы не можам дапусцiць, каб недзе ў свеце iснавала памылковая думка, якая б патаемная i слабая яна нi была. Нават у хвiлiну смерцi мы не можам дазволiць нiякага адступлення. У старыя часы ерэтык iшоў да слупа, застаючыся ерэтыком, абвяшчаючы сваю ерась, трыумфуючы ў ёй. Нават ахвяры расейскiх чыстак маглi хаваць свой бунт пад чэрапам, калi iх выводзiлi па калiдоры на расстрэл. А мы робiм мазгi дасканалымi, перш чым выбiць iх з галавы. Загад старога дэспатызму гучаў: "Ты не павiнен". Загад таталiтарызму быў "Ты павiнен". Наш загад - "Ты ёсць". Нiхто з тых, каго мы прывозiм сюды, не паўстае супраць нас. Мы ўсiх адмываем начыста. Нават тых трох няшчасных здраднiкаў, у чыю бязвiннасць вы некалi верылi - Джоўнза, Эрансана i Радэрфорда - мы ўрэшце зламалi. Я сам браў удзел у допытах. Я бачыў, як яны паступова саступалi, як яны раскiсалi, поўзалi, па падлозе, плакалi - i не ад болю i страху, а ад раскаяння. Калi мы ўжо канчалi з iмi працаваць, ад iх заставалiся толькi чалавечыя абалонкi. У iх нiчога болей не засталося, апроч шкадавання аб тым, што яны зрабiлi, i любовi да Вялiкага Брата. Было проста мiла глядзець, як яны яго любiлi. Яны прасiлi, каб iх хутчэй расстралялi, каб яны паспелi памерцi з чыстым розумам.
   Голас ягоны гучаў амаль задуменна. Узрушанасць i вар'яцкае захапленне ўсё яшчэ не сыходзiлi з твару. Ён не прыкiдваецца, падумаў Ўiнстан; ён не крывiць душою; ён верыць у кожнае сваё слова. Але найболей яго прыгнятала ўсведамленне сваёй iнтэлектуальнай непаўнацэннасцi. Ён глядзеў на гэтую цяжкую, але ўсё ж прыгожую постаць, што рухалася сюды-туды па пакоi, то паказваючыся, то хаваючыся ад Ўiнстанавых вачэй. О'Браэн быў ва ўсiх адносiнах iстотаю больш дасканалай, чым ён. Не было такой думкi, якой бы Ўiнстан не падумаў або мог падумаць, каб О'Браэн даўно ўжо яе не ведаў, не абдумаў i не адкiнуў. У яго розум уваходзiў i розум Ўiнстана. Але ў гэткiм разе як магло быць праўдай, што О'Браэн - вар'ят? Не, вар'ят, мусiць, ён сам, Ўiнстан. О'Браэн спынiўся i паглядзеў на яго. Голас у яго зноў спаважнеў.
   - Толькi не спадзявайцеся, што вы ўратуецеся, Ўiнстан, як бы канчаткова вы нам нi здалiся. Нiкому з тых, хто збiўся на аблудны шлях, не ўдаецца выжыць. I нават калi мы вырашым дазволiць вам дажыць да вашай натуральнай смерцi, усё роўна вы ад нас не схаваецеся. Тое, што адбываецца з вамi тут, - гэта назаўсёды. Зразумейце гэта адразу. Мы зламаем вас настолькi, што звароту назад ужо не будзе. З вамi адбудзецца тое, ад чаго вы нiколi не акрыяеце, нават калi пражывяцё яшчэ тысячу гадоў. Вы ўжо нiколi не будзеце здольныя адчуваць звычайныя чалавечыя пачуццi. Усё ў вас памрэ. Вы ўжо нiколi не будзеце здольныя кахаць, сябраваць, радавацца жыццю, смяяцца, цiкавiцца, быць смелым i сумленным. Вы будзеце пусткай. Мы выцiснем з вас усё i напоўнiм вас намi самiмi.
   Ён спынiўся i даў знак чалавеку ў белым халаце. Ўiнстан адчуў, як нейкi цяжкi апарат падкацiлi ззаду да галавы. О'Браэн сеў побач з. ложкам, i яго твар быў цяпер на адным узроўнi з Ўiнстанавым.
   - Тры тысячы, - сказаў ён праз галаву Ўiнстана чалавеку ў белым халаце.
   Дзве мяккiя, трохi вiльготныя падушачкi прыцiснулiся да Ўiнстанавых скроняў. Ён спалохаўся. Зараз зноў з'явiцца боль, нейкi новы, невядомы боль. О'Браэн супакойлiва, амаль добразычлiва паклаў сваю руку на Ўiнстанаву.
   - Гэтым разам балець не будзе, - сказаў ён. - Глядзiце ўважлiва на мяне.
   У гэты момант адбыўся спусташальны выбух цi нешта падобнае да выбуху, хоць i не было ясна, цi пачуўся пры гэтым нейкi гук. Прынамсi, без нiякага сумнення, асляпляльна блiснула святло. Ўiнстану нiчога не балела, але ён быў цалкам зняможаны. I хоць ён ужо i так ляжаў на спiне, калi гэта адбылося, у яго было дзiўнае пачуццё, што яго збiлi з ног. Яго звалiў нейкi жахлiвы бязбольны ўдар. I яшчэ нешта адбылося ў яго галаве. Калi да яго вярнуўся зрок, ён прыгадаў, хто ён такi i дзе ён, ён пазнаў твар, што быў перад iм; але недзе зеўрала пустка, быццам яму выразалi частку мозга.
   - Гэта ненадоўга, - сказаў О'Браэн. - Глядзiце мне ў вочы. З якой краiнай ваюе Акiянiя?
   Ўiнстан падумаў. Ён ведаў, што такое Акiянiя i што сам ён - грамадзянiн Акiянii. Ён памятаў таксама пра Эўразiю i Ўсходазiю. Але хто з кiм цяпер ваяваў, ён не ведаў. Па праўдзе кажучы, ён i не заўважаў, што iдзе нейкая вайна.
   - Я не памятаю.
   - Акiянiя ваюе з Усходазiяй. Цяпер вы памятаеце?
   - Так.
   - Акiянiя заўсёды ваявала з Усходазiяй. Ад пачатку вашага жыцця, ад пачатку iснавання Партыi, ад пачатку гiсторыi гэтая вайна цягнулася няспынна, i гэта была заўсёды тая самая вайна. Памятаеце?
   - Так.
   - Адзiнаццаць гадоў таму вы прыдумалi легенду пра трох людзей, асуджаных на смерць за здраду. Вы сцвярджалi, што бачылi кавалак паперы, якi нiбыта сведчыў, што яны невiнаватыя. Такога кавалка паперы не iснавала. Вы прыдумалi яго, а пасля самi ва ўсё паверылi. Цяпер вы памятаеце той самы момант, калi вы ўпершыню гэта ўсё прыдумалi. Памятаеце?
   - Так.
   - Толькi што я паказаў вам пальцы на руцэ. Вы бачылi пяць пальцаў. Памятаеце?
   - Так.
   О'Браэн падняў левую руку, схаваў вялiкi палец i выставiў астатнiя.
   - Тут пяць пальцаў. Бачыце пяць пальцаў?
   - Так.
   I ён сапраўды бачыў iх нейкi няўлоўны момант, пакуль вобразы ў яго свядомасцi не змянiлiся на iншыя. Ён бачыў пяць пальцаў, i гэта была не памылка. Пасля зноў усё навокал сталася нармальным, i тады стары страх, нянавiсць i замяшанне зноў вярнулiся да яго. Але да гэтага быў момант - ён не ведаў, колькi ён цягнуўся, можа, паўхвiлiны, - прамянiстай яснасцi, калi кожнае новае слова О'Браэна запаўняла пустку ў свядомасцi i рабiлася абсалютнай iсцiнай, калi двойчы два магло з лёгкасцю раўняцца i тром, i пяцi, калi гэта неабходна. Гэтае адчуванне знiкла яшчэ перад тым, як О'Браэн апусцiў руку; i хоць ён не мог вярнуць яго, ён мог пра яго памятаць, як нехта памятае пра нейкi цiкавы выпадак з далёкага перыяду свайго жыцця, калi ён i сапраўды быў зусiм iншым.
   - Цяпер вы бачыце, - сказаў О'Браэн, - што, ва ўсялякiм разе, гэта магчыма.
   - Так, - адказаў Ўiнстан.
   О'Браэн устаў задаволены. Злева за яго спiнай Ўiнстан убачыў, як чалавек у белым халаце абламаў ампулу i набраў яе змесцiва ў шпрыц. О'Браэн павярнуўся да Ўiнстана i ўсмiхнуўся. I амаль як некалi, ён паправiў акуляры на носе.
   - Памятаеце, як аднойчы вы напiсалi ў вашым дзённiку, - сказаў ён, - што не iстотна, сябар я вам або вораг, бо я чалавек, якi, прынамсi, вас разумее i з якiм можна пагаварыць? Вы мелi рацыю. Я люблю гаварыць з вамi. Ваш розум мяне цiкавiць. Ён падобны да майго розуму, з той толькi рознiцай, што ваш нездаровы. Перш чым скончыцца сеанс, вы можаце задаць мне некалькi пытанняў, калi хочаце.
   - Любыя пытаннi?
   - Любыя, - ён убачыў, што Ўiнстан глядзiць на шкалу. - Прыбор выключаны. Ваша першае пытанне?
   - Што вы зрабiлi з Джулiяй?
   О'Браэн зноў усмiхнуўся.
   - Яна здрадзiла вам, Ўiнстан. Адразу, не чакаючы. Я рэдка бачыў, каб нехта пераходзiў на наш бок так хутка. Вы наўрад цi пазналi б яе, калi б пабачылi. Уся яе бунтоўнасць, уся хiтрасць i безразважнасць, уся непрыстойнасць - усё было ўмомант выпалена з яе. Гэта было дасканалае наверненне, хрэстаматыйны выпадак.
   - Вы катавалi яе?
   О'Браэн не адказаў.
   - Наступнае пытанне, - сказаў ён.
   - Цi iснуе Вялiкi Брат?
   - Вядома ж, ён iснуе. Партыя iснуе, Вялiкi Брат - увасабленне Партыi.
   - Цi iснуе ён гэтаксама, як iсную я?
   - Вы не iснуеце, - адказаў О'Браэн.
   I зноў яго агарнула пачуццё бездапаможнасцi. Ён ведаў або мог сабе ўявiць усе аргументы, што даводзiлi яго няiснасць, але яны былi бяссэнсiцай, гульнёй слоў. Цi не змяшчала ў сабе сцверджанне "Вы не iснуеце" лагiчнай абсурднасцi? Але што было пра гэта гаварыць. Яго мозг сцiснуўся ад адной думкi пра тыя неаспрэчныя, вар'яцкiя аргументы, якiмi О'Браэн раздушыць яго.
   - Я думаю, што я iсную, - стомлена сказаў ён. - Я ўпэўнены ў сваёй сапраўднасцi. Я нарадзiўся, i я памру. У мяне ёсць рукi i ногi. Я займаю пэўнае месца ў прасторы. Нiводнае iншае цвёрдае цела не можа адначасова займаць тое самае месца. Цi iснуе Вялiкi Брат у гэтым сэнсе?
   - Усё гэта не так важна. Ён iснуе.
   - Цi можа Вялiкi Брат калi-небудзь памерцi?
   - Вядома ж, не. Як жа ён можа памерцi? Наступнае пытанне.
   - Цi iснуе Братэрства?
   - Пра гэта, Ўiнстан, вы не даведаецеся нiколi. Калi, скончыўшы з вамi працаваць, мы вырашым вас вызвалiць i калi вы дажывяцё да дзевяноста гадоў, вы ўсё роўна нiколi не будзеце ведаць адказу на гэтае пытанне. Пакуль вы жывы, гэта застанецца ў вашай свядомасцi неразгаданай загадкай.
   Ўiнстан ляжаў моўчкi. Яго дыханне пачасцiлася. Ён усё яшчэ не мог задаць пытанне, якое першае прыйшло яму ў галаву. Ён мусiў спытацца, але язык адмаўляўся вымавiць гэтае пытанне. Твар О'Браэна засвяцiўся задавальненнем. Здавалася, што нават яго акуляры iранiчна блiснулi. "Ён ведае, - раптам падумаў Ўiнстан, - ён ведае, пра што я збiраюся запытацца!" Пры гэтай думцы словы самi вырвалiся ў яго з вуснаў:
   - Што адбываецца ў Пакоi 101?
   Выраз твару О'Браэна не змянiўся. Ён суха адказаў:
   - Вы ведаеце, што адбываецца ў Пакоi 101, Ўiнстан. Усе ведаюць, што адбываецца ў Пакоi 101.
   Ён зрабiў знак пальцам чалавеку ў белым халаце. Вiдаць, сеанс скончыўся. Iголка ўтыркнулася ў руку Ўiнстану. I амаль адразу ён патануў у глыбокiм сне.
   3
   - Вашае лячэнне будзе складацца з трох стадый, - сказаў О'Браэн. - А менавiта: павучанне, зразуменне, прыняцце. Цяпер якраз настаў час перайсцi да другой стадыi.
   Як заўсёды, Ўiнстан ляжаў на спiне. Але апошнiм часам яго прывязвалi слабей. Ён усё яшчэ быў прымацаваны да ложка, але мог ужо варушыць каленямi i паварочваць галаву, а таксама трошкi прыўзнiмаць рукi ў локцях. Шкала таксама была ўжо не такая страшная. Ён ужо мог пазбегнуць болю, калi быў дастаткова кемлiвы: звычайна О'Браэн нацiскаў на рычаг, калi Ўiнстан выяўляў неразумнасць. Часам яны за ўвесь сеанс нi разу не ўжывалi страшнай прылады. Ён не памятаў, колькi ўсяго ўжо было сеансаў. Увесь працэс расцягнуўся на доўгi, бясконцы час - цэлыя тыднi - а перапынкi памiж сеансамi складалi часам некалькi дзён, а часам адну-дзве гадзiны.
   - За час, што вы лежыцё тут, - сказаў О'Браэн, - вы часта задумвалiся - вы нават пыталiся ў мяне пра гэта - чаму Мiнiстэрства Любовi трацiць на вас столькi часу i клопатаў. Дый калi вы былi на свабодзе, вас займала амаль тое самае пытанне. Вы маглi зразумець механiзм грамадства, у якiм вы жылi, але не маглi зразумець яго матываў. Памятаеце, як вы напiсалi ў дзённiку: "Я разумею як, я не разумею чаму"? Якраз калi вы думалi пра "чаму", вы сумнявалiся, цi ўсё ў парадку з вашым розумам. Вы чыталi Кнiгу, кнiгу Гольдштэйна цi, прынамсi, часткi з яе. Цi знайшлi вы там штосьцi, пра што не ведалi дагэтуль?
   - А вы чыталi яе? - спытаўся Ўiнстан.
   - Я напiсаў яе. Дакладней кажучы, удзельнiчаў у яе напiсаннi. Вы ж ведаеце, нiводная кнiга не пiшацца адным чалавекам.
   - Цi праўда тое, што там напiсана?
   - Само апiсанне - так. А праграма, якая там выкладзена, - чыстая бязглуздзiца. Патаемнае назапашванне ведаў - паступовае пашырэнне асветы урэшце, пралетарскае паўстанне - звяржэнне ўлады Партыi. Вы самi маглi прадбачыць, пра што там будзе напiсана. Усё гэта бязглуздзiца. Пралетарыi нiколi не паўстануць, нi праз тысячу гадоў, нi праз мiльён. Яны не могуць. I мне не трэба казаць вам прычыну - вы яе ўжо ведаеце. А калi вы яшчэ песцiце надзеi на бурнае паўстанне, дык пакiньце iх. Партыю нiяк нельга звергнуць. Партыя будзе панаваць вечна. Прымiце гэта зыходным пунктам сваiх разважанняў.
   Ён падышоў блiжэй да ложка.
   - Вечна! - паўтарыў ён. - А цяпер вернемся да пытання пра "як" i "чаму". Вы даволi добра разумееце, як Партыя ўтрымлiвае ўладу. Цяпер скажыце мне, чаму мы трымаемся за ўладу. Чым мы кiруемся? Чаму мы жадаем улады? Ну давайце, кажыце, - дадаў ён, бо Ўiнстан маўчаў.
   Аднак Ўiнстан не спяшаўся з адказам. Яго ахапiла пачуццё страшэннай стомы. Ледзь заўважны прамень вар'яцкай радасцi зноў блiснуў на твары О'Браэна. Ён загадзя ведаў, што скажа О'Браэн. Што Партыя дамагаецца ўлады не дзеля сваiх мэтаў, а дзеля агульнага дабрабыту. Што яна дамагалася ўлады, бо людзi ў цэлым - кволыя баязлiвыя стварэннi, якiя не выносяць свабоды i не могуць глядзець у вочы праўдзе, i таму iншыя, мацнейшыя за iх, павiнны iмi кiраваць i сiстэматычна iх падманваць. Што чалавецтва стаяла перад выбарам памiж свабодай i шчасцем i што для большасцi чалавецтва шчасце было важнейшым. Што Партыя была адвечным абаронцам слабых, утаямнiчанай сектай, якая чынiць злое, каб з яго выйшла добрае, ахвяруючы сваё шчасце дзеля шчасця iншых. Самым жахлiвым, думаў Ўiнстан, было тое, што, калi О'Браэн скажа гэта, ён гэтаму паверыць. Гэта было напiсана ў яго на твары. О'Браэн ведаў усё. У тысячу разоў лепш за Ўiнстана ён ведаў, што ўяўляе сабой навакольны свет, у якiм убостве жывуць велiзарныя масы чалавечых iстот i якой хлуснёй i зверствамi Партыя ўтрымлiвае iх у гэтым убостве. Ён усё гэта зразумеў, усё ўзважыў, усё гэта было не iстотна: усё апраўдвалася канчатковай мэтай. Што ж ты зробiш, думаў Ўiнстан, з гэтым вар'ятам, якi разумнейшы за цябе, якi спакойна выслухоўвае твае аргументы i зноў упарцiцца ў сваiм вар'яцтве?
   - Вы кiруеце намi дзеля нашай карысцi, - ледзь чутна вымавiў ён. - Вы лiчыце, што людзi не могуць кiраваць самi сабой, i таму...
   Ён здрыгануўся i ледзь не закрычаў. Страшны боль скалануў усё цела. О'Браэн падняў стрэлку да трыццацi пяцi.
   - Вы кажаце глупства, Ўiнстан, глупства! - сказаў ён. - Маглi б прыдумаць што-небудзь разумнейшае.
   Ён адпусцiў рычаг i працягваў:
   - А зараз я скажу вам адказ на маё пытанне. Вось ён. Партыя дамагаецца ўлады выключна дзеля сваiх уласных iнтарэсаў. Нас не цiкавiць дабрабыт iншых; нас цiкавiць толькi ўлада. Не здароўе, не багацце, не доўгае жыццё, не шчасце - толькi ўлада, чыстая ўлада. Што значыць чыстая ўлада, вы зараз зразумееце. Мы адрознiваемся ад усiх алiгархiй мiнулых часоў тым, што мы ведаем, што мы робiм. Усе iншыя, нават тыя, што былi падобныя да нас, былi баязлiвыя i крывадушныя. Нямецкiя нацысты i камунiсты ў Расеi падышлi блiзка да нас у сваiх метадах, але ў iх нiколi не было мужнасцi прызнацца ў сваiх матывах. Яны рабiлi выгляд, а можа, нават i верылi, што яны захапiлi ўладу вымушана i на нядоўгi час i што недзе зусiм блiзка чакае зямны рай, дзе ўсе людзi будуць роўныя i свабодныя. Мы не такiя. Мы ведаем, што нiхто нiколi не захоплiвае ўладу, каб пасля ад яе адмовiцца. Улада - гэта не сродак, улада - мэта. Дыктатура ўсталёўваецца не на тое, каб адстаяць заваёвы рэвалюцыi; наадварот, рэвалюцыя робiцца на тое, каб усталяваць дыктатуру. Мэта пераследавання пераследаванне. Мэта катавання - катаванне. Мэта ўлады - улада. Цяпер вы пачынаеце мяне разумець?
   Ўiнстана ўразiла, як уражвала яго i раней, стомленасць твару О'Браэна. Ён быў рашучы, мускулiсты i жорсткi, ён быў поўны разумнасцi i нейкай стрыманай страснасцi, перад якой Ўiнстан адчуваў сябе бездапаможным; але ён быў стомлены. Былi мяшкi пад вачмi, скура на шчаках абвiсла. О'Браэн схiлiўся над iм, наўмысна наблiзiўшы твар.
   - Вы думаеце, - сказаў ён, - што мой твар стары i стомлены. Вы думаеце, што я гавару пра ўладу, а сам не магу прадухiлiць старэнне свайго арганiзма. Няўжо вам не зразумела, Ўiнстан, што чалавек - гэта толькi клетачка? У стомленасцi клетачкi хаваецца сiла арганiзма. Не памiраеце ж вы, калi абстрыгаеце сабе пазногцi?
   Ён павярнуўся ад ложка i зноў пачаў хадзiць сюды-туды, засунуўшы адну руку ў кiшэню.
   - Мы - святары ўлады, - сказаў ён. - Наш бог - улада. Але пакуль што ўлада - гэта толькi слова, наколькi гэта вас датычыць. Настаў час, каб вы хоць трошкi ўявiлi сабе, што значыць улада. Першае, што вы павiнны зразумець, улада заўсёды калектыўная. Iндывiд мае ўладу толькi тады, калi ён перастае быць iндывiдам. Вы ведаеце партыйны лозунг: "Свабода - гэта рабства". Цi прыходзiла вам калi ў галаву, што гэты лозунг можна перавярнуць? Рабства гэта свабода. Адзiн - свабодны - чалавек заўсёды церпiць паражэнне. Так павiнна быць, бо кожнаму чалавеку наканавана памерцi, а смерць - найбольшае з усiх паражэнняў. Але калi ён поўнасцю, дарэшты падпарадкуецца, калi ён уцячэ ад сваёй асабовасцi, калi ён здолее злiцца з Партыяй так, што сам станецца Партыяй, тады ён будзе ўсемагутны i бессмяротны. Другое, што вы павiнны зразумець: улада - гэта ўлада над людзьмi. Над целам, а галоўнае - над розумам. Улада над матэрыяй - знешняй рэчаiснасцю, як бы вы яе назвалi, - не мае значэння. Наш кантроль над матэрыяй ужо i так абсалютны.
   На хвiлiну Ўiнстан забыўся пра шкалу. Ён зрабiў адчайнае намаганне, каб сесцi, але толькi балюча звярэдзiўся.
   - Але як вы можаце кантраляваць матэрыю? - выбухнуў ён. - Вам непадуладныя нават надвор'е цi закон прыцягнення. А яшчэ ж ёсць хваробы, боль, смерць...
   О'Браэн супакоiў яго рухам рукi.
   - Мы кантралюем матэрыю, бо мы кантралюем розум. Рэчаiснасць iснуе ў галаве. Паступова вы пераканаецеся, Ўiнстан. Мы можам усё. Нябачнасць, левiтацыя - усё. Я мог бы ўзняцца ў паветра над падлогай, як мыльная бурбалка, калi б захацеў. Але я не хачу, бо Партыя гэтага не хоча. Вы мусiце пазбавiцца гэтых iдэй дзевятнаццатага стагоддзя пра законы прыроды. Мы самi ўсталёўваем законы прыроды.
   - Не! Вы нават не гаспадары на гэтай планеце. Што вы скажаце пра Эўразiю i Ўсходазiю? Вы ж iх яшчэ не зваявалi.
   - Не iстотна. Мы зваюем iх, калi нам будзе трэба. А калi не, дык што ж з таго? Мы можам зрабiць так, што яны не будуць iснаваць. Акiянiя - гэта свет.
   - Але ж сам свет - гэта толькi драбочак пылу. А чалавек - мiзэрны i бездапаможны! Цi даўно iснуюць людзi? Мiльёны гадоў Зямля была незаселеная.
   - Лухта. Зямля не старэйшая за нас. Як яна можа быць старэйшая? Усё iснуе толькi праз чалавечую свядомасць.
   - Але ж у скалах знаходзяць безлiч костак вымерлых жывёлiн - мамантаў, i мастадонтаў, i вялiзных рэптылiй, якiя ўжо даўно iснавалi, тады, калi пра чалавека было яшчэ i не чуваць.
   - Цi бачылi вы калi тыя косткi, Ўiнстан? Вядома ж, не. Iх прыдумалi бiёлагi дзевятнаццатага стагоддзя. Да чалавека не было нiчога. Пасля чалавека, калi яму прыйдзе канец, таксама не будзе нiчога. Няма нiчога па-за чалавекам.
   - Але па-за намi цэлы сусвет. Паглядзiце на зоркi! Некаторыя з iх аддалены на мiльёны светлавых гадоў ад нас. Яны назаўсёды недасягальныя для нас.
   - Што такое зоркi? - безуважна сказаў О'Браэн. - Агеньчыкi за пару кiламетраў ад нас. Мы маглi б iх дастаць, калi б захацелi. Або маглi б проста знiшчыць. Зямля - цэнтр сусвету. Сонца i зоркi абарачаюцца вакол яе.
   Ўiнстан зноў пакутлiва таргануўся. Гэтым разам ён нiчога не сказаў. О'Браэн працягваў, быццам адказваючы на выказанае пярэчанне.
   - У некаторых выпадках, вядома ж, гэта не так. Калi мы плаваем у акiяне або калi прадказваем зацьменне, мы лiчым дарэчным дапусцiць, што Зямля абарачаецца вакол сонца i што зоркi знаходзяцца за мiльён кiламетраў ад нас. Ну i што з таго? Вы думаеце, што мы не можам выпрацаваць дуалiстычную сiстэму ў астраномii? Зоркi могуць быць блiзка або далёка, адпаведна з нашымi патрэбамi. Вы думаеце, нашыя матэматыкi на гэта не здольныя? Вы забылiся пра двухдумства?
   Ўiнстан зноў скурчыўся ў ложку. Што б ён нi сказаў, iмгненны адказ забiваў яго нiбы дубiнай. I ўсё ж ён ведаў, ён ведаў, што мае рацыю. Вера ў тое, што нiчога не iснуе па-за свядомасцю, - напэўна можна ж неяк давесцi, што гэта не так? Хiба не было ўжо даўно даказана, што гэта памылка? Гэта нават неяк называлася, ён ужо забыўся як. Ражкi вуснаў О'Браэна дрыгнулi лёгкай усмешкай, калi ён паглядзеў унiз на Ўiнстана.
   - Я ўжо казаў вам, Ўiнстан, што вы не надта дасведчаныя ў метафiзiцы. Слова, якое вы спрабуеце прыгадаць - салiпсiзм. Але вы памыляецеся. Гэта не салiпсiзм. Гэта, калi хочаце, калектыўны салiпсiзм. А гэта ўжо зусiм iншае; гэта ўжо супрацьлегласць салiпсiзму. Але мы адхiлiлiся ад нашай тэмы, - дадаў ён ужо iншым тонам. - Сапраўдная ўлада, улада, за якую мы мусiм змагацца ўдзень i ўначы - гэта ўлада не над рэчамi, а над людзьмi.
   Ён спынiўся i на хвiлiну зноў зрабiўся падобны да настаўнiка, якi апытвае здольнага вучня.
   - Як чалавек выяўляе сваю ўладу над iншым чалавекам, Ўiнстан?
   - Ён прымушае яго пакутаваць, - падумаўшы, адказаў той.
   - Слушна. Ён прымушае яго пакутаваць. Адной паслухмянасцi недастаткова. Калi ён не пакутуе, як тады быць пэўным, што ён падпарадкоўваецца вашай волi, а не сваёй? Улада палягае ў тым, каб спрычыняць боль i прынiжэнне. Улада ў тым, каб разарваць розум чалавека на кавалкi i скласцi iх нанова, так, як вам хочацца. Ну што, цяпер вы пачынаеце разумець, якi свет мы ствараем? Гэта дакладная супрацьлегласць бязглуздым геданiчным утопiям старых рэфарматараў. Гэта будзе свет страху, здрадлiвасцi i пакутаў, свет прыгнятальнiкаў i прыгнечаных, свет, якi ў працэсе ўдасканальвання будзе рабiцца не меней, а болей бязлiтасным. Прагрэс у нашым свеце будзе прагрэсам да большых пакут. Старыя цывiлiзацыi абвяшчалi, што яны засноўваюцца на любовi i справядлiвасцi. Наша будзе заснавана на нянавiсцi. У нашым свеце не будзе iншых пачуццяў, акрамя страху, лютасцi, злараднасцi i самапрынiжэння. Усё астатняе мы знiшчым - усё. Мы ўжо цяпер знiшчаем разумовыя звычкi, што засталiся з дарэвалюцыйных часоў. Мы абарвалi сувязi памiж бацькамi i дзецьмi, памiж чалавекам i чалавекам, памiж мужчынам i жанчынай. Нiхто ўжо болей не наважваецца даверыцца жонцы, дзiцяцi або сябру. Але ў будучынi не будзе нi жонак, нi сяброў. Дзецi будуць адлучацца ад мацi адразу па нараджэннi, як яйкi, што забiраюцца ў курэй. Палавы iнстынкт будзе выкаранены. Апладненне станецца штогадовай фармальнасцю, як рэгiстрацыя прадуктовай карткi. Мы адменiм аргазм. Нашы неўролагi ўжо цяпер працуюць над гэтым. Не будзе болей вернасцi, апроч вернасцi Партыi. Не будзе болей любовi, апроч любовi да Вялiкага Брата. Не будзе болей смеху, апроч злараднага смеху з пераможанага ворага. Не будзе болей нi мастацтва, нi лiтаратуры, нi навукi. Калi мы зробiмся ўсемагутнымi, нам болей не спатрэбiцца навука. Не будзе болей адрозненняў памiж прыгожым i брыдкiм. Не будзе болей дапытлiвасцi, не будзе радасцi жыцця. Але заўсёды - не забывайцеся, Ўiнстан - заўсёды будзе ап'яненне ўладай, яно будзе ўвесь час расцi i рабiцца ўсё болей вытанчаным. Заўсёды, у кожную хвiлiну, будзе ап'яненне перамогай, радасць дратавання бездапаможнага ворага. Калi хочаце абразок будучынi, уявiце сабе, як бот наступае на чалавечы твар - назаўсёды.
   Ён спынiўся, быццам чакаючы, што Ўiнстан нешта адкажа. Ўiнстан зноў паспрабаваў скурчыцца на ложку. Ён не мог адказаць нiчога. Яму здавалася, што сэрца ў яго заледзянела. О'Браэн працягваў:
   - I запомнiце, што гэта назаўсёды. Твар пад цяжкiм ботам заўсёды. Ерэтыкоў, ворагаў грамадства - заўсёды iх можна будзе перамагаць i ганьбаваць, зноў i зноў. Усё, што вы перажылi тут, з таго часу, як трапiлi нам у рукi, усё гэта будзе працягвацца, гэта i яшчэ горшае. Сачэнне, здрады, арышты, катаваннi, пакараннi, знiшчэннi не спыняцца нiколi. Гэта будзе свет тэрору, гэта будзе i свет трыумфу. Чым больш усемагутнай будзе Партыя, тым менш яна будзе талерантная; чым слабейшая будзе апазiцыя, тым больш суровы будзе дэспатызм. Гольдштэйн i яго ерась будуць жыць вечна. Кожны дзень, кожную хвiлiну iх будуць разбiваць, выкрываць, высмейваць, на iх будуць пляваць - i ўсё роўна яны будуць жыць вечна. Драма, што я разыгрываў з вамi на працягу сямi гадоў, будзе разыгрывацца зноў i зноў, пакаленне за пакаленнем, ва ўсё больш вытанчаных формах. Мы заўсёды будзем мець ерэтыкаў тут, у нашых руках, яны будуць крычаць ад болю, здавацца, прынiжацца - i ўрэшце, раскаяўшыся, яны, вызваленыя ад самiх сябе, самi прыпаўзуць да нашых ног. Вось якi свет мы рыхтуем, Ўiнстан. Свет, дзе перамога iдзе за перамогай, трыумф за трыумфам; а галоўнае - няспынна цiснуць, цiснуць, цiснуць на жылку ўлады. Я бачу, вы ўжо пачынаеце разумець, якi гэта будзе свет. Але ўрэшце вы не толькi зразумееце яго. Вы прымеце яго, прывiтаеце яго, зробiцеся часткаю яго.