Страница:
Дзверы зноў адчынiлiся. Увайшоў ахоўнiк. У руках ён нёс нешта сплеценае з дроту, нейкую скрынку цi кошык. Ён паставiў гэта на дальнi стол. Што гэта было - Ўiнстан бачыць не мог, бо перад iм стаяў О'Браэн.
- Што ёсць найгоршае ў свеце, - сказаў О'Браэн, - залежыць ад iндывiда. Гэта можа быць пахаванне жыўцом, або смерць у агнi, або патапленне, або пасаджэнне на кол, або дзесяткi iншых спосабаў забiцця. А часам гэта зусiм звычайная, нават не смяротная рэч.
Ён трошкi адышоўся ўбок, каб Ўiнстану было лепш вiдаць, што стаiць на стале. Гэта была драцяная клетка з ручкай зверху, каб несцi. Спераду да яе было прымацавана нешта накшталт фехтавальнай маскi, угнутым бокам вонкi. I хоць ён сядзеў за тры-чатыры метры, ён усё ж мог бачыць, што клетка была падзелена ўздоўж на два аддзяленнi i ў кожным з iх сядзела па нейкай жывёлiне. Гэта былi пацукi.
- У вашым выпадку, - сказаў О'Браэн, - найгоршае ў свеце - гэта пацукi.
Нейкi трывожны дрыгат, страх перад нечым няпэўным прабег па целе Ўiнстана, калi ён першы раз глянуў на клетку. I ў гэты момант да яго раптам дайшло, што значыць гэтае падобнае да маскi прыстасаванне спераду клеткi. У яго пахаладзела ўнутры.
- Вы не зробiце гэтага! - пранiзлiва закрычаў ён. - Вы не зробiце, не зробiце! Гэта немагчыма!
- Памятаеце тыя страхi, - сказаў О'Браэн, - што мучылi вас у сне? Перад вамi была сцяна цемры, а ўвушшу гучаў страшны рык. Па той бок сцяны было нешта жахлiвае. Вы ведалi, што ведаеце, што там было, але вы не наважвалiся зазiрнуць за сцяну. Па той бок сцяны былi пацукi.
- О'Браэн, - сказаў Ўiнстан, намагаючыся заставацца спакойным, - вы ведаеце, што ў гэтым няма неабходнасцi. Што вы хочаце са мною зрабiць?
О'Браэн не даў канкрэтнага адказу. Ён пачаў гаварыць настаўнiцкiм тонам, як часам здаралася i раней. Ён задуменна глядзеў удалеч, нiбы звяртаючыся да некага за спiнай у Ўiнстана.
- Аднаго толькi болю часам бывае недастаткова, - сказаў ён. - Бываюць выпадкi, калi чалавек будзе трываць боль, аж пакуль не памрэ. Але для кожнага чалавека iснуе нешта нясцерпнае, на што ён не можа нават глядзець. Смеласць цi баязлiвасць тут ужо нi пры чым. Калi вы падаеце з вышынi, не будзе баязлiўствам учапiцца за вяроўку. Калi вы вынырваеце з-пад вады, не будзе баязлiўствам набраць у лёгкiя паветра. Гэта проста непераможны iнстынкт. Тое самае з пацукамi. Для вас яны невыносныя. Для вас яны - форма ўцiску, якому вы не здолееце супрацьстаяць, нават калi б захацелi. Вы зробiце ўсё, што ад вас запатрабуюць.
- Але што? Што? Як жа я гэта зраблю, калi я не ведаю, што ад мяне патрабуецца?
О'Браэн узяў клетку i перанёс яе на блiжэйшы столiк. Ён старанна ўладкаваў яе на зялёным сукне. Ўiнстан чуў, як кроў гудзе ўвушшу. Яму здалося, што ён невымоўна самотны. Ён сядзеў пасярод вялiкай пустой раўнiны, бясконцай плоскай пустэльнi, прапаленай сонцам, праз якую ўсе гукi даляталi да яго з далёкiх даляў. Клетка з пацукамi па-ранейшаму была за пару метраў ад яго. Пацукi былi вялiзныя. Яны былi ў тым узросце, калi пыса робiцца грубая i ашчэраная, а поўсць з шэрай мяняецца на бурую.
- Пацук, - сказаў О'Браэн, зноў звярнуўшыся да нябачных слухачоў, жывёлiна мясажэрная, хоць i належыць да грызуноў. Вы гэта ведаеце. Вы, напэўна, чулi пра выпадкi, што здараюцца часам у бедных кварталах гэтага горада. На некаторых вулiцах жанчыны баяцца пакiнуць сваiх дзяцей адных дома нават на пяць хвiлiн. Бо пацукi абавязкова нападуць на iх. За некалькi хвiлiн яны абгрызуць iх да касцей. Яны таксама нападаюць на хворых або на тых, хто памiрае. Яны праяўляюць неверагодную кемлiвасць, ведаючы, калi чалавек знаходзiцца ў бездапаможным стане.
З клеткi данеслiся дзiкiя крыкi. Здавалася, што яны далятаюць да Ўiнстана аднекуль здалёк. Пацукi бiлiся, яны спрабавалi напасцi адзiн на аднаго праз перагародку. Ён пачуў глыбокi стогн роспачы. I гэта таксама данеслася аднекуль здалёк.
О'Браэн узяў клетку i нешта ў ёй нацiснуў. Штосьцi пстрыкнула. Шалёным намаганнем Ўiнстан паспрабаваў вызвалiцца з крэсла. Гэта было безнадзейна, усё цела, нават галава, былi нязрушна прымацаваныя. О'Браэн паднёс клетку блiжэй. Цяпер яна была менш чым за метр ад твару Ўiнстана.
- Я нацiснуў на першую кнопку, - сказаў О'Браэн. - Вы зразумелi канструкцыю гэтай клеткi. Маска надзенецца вам на галаву, не пакiнуўшы нiякай адтулiны. Калi я нацiсну на другую кнопку, дзверы ў клетцы расчыняцца. Гэтыя галодныя звяры паляцяць, як кулi. Цi вы калi бачылi, як пацук скача на здабычу? Яны скокнуць вам у твар i ўгрызуцца ў яго. Часам яны спачатку нападаюць на вочы. А часам праядаюць шчокi i выгрызаюць язык.
Клетка была ўжо зусiм блiзка. Ўiнстан чуў вiскатлiвыя крыкi, здавалася, яны нараджалiся недзе ў паветры ў яго над галавой. Але ён зацята змагаўся са страхам. Думаць, думаць, нават калi застанецца толькi адно iмгненне - думаць. У гэтым была апошняя надзея. I раптам агiдны пракiслы пах жывёлiн ударыў яму ў ноздры. Яму зрабiлася млосна, i ён ледзь не страцiў прытомнасць. Уваччу ўсё пачарнела. На хвiлiну ён ператварыўся ў вар'ята, у здзiчэлую жывёлу. I ўсё ж ён выкараскаўся з цемры, учапiўшыся за адну думку. Была адна, толькi адна магчымасць уратавацца. Трэба памiж сабою i пацукамi выставiць iншага чалавека, цела iншага чалавека.
Маска была ўжо так блiзка, што закрывала ад яго вачэй усё астатняе. Драцяныя дзверкi былi ўжо за пару пядзяў ад яго. Пацукi ўжо ведалi, што зараз будзе. Адзiн з iх скакаў сюды-туды, другi, састарэлы валадар сцёкавых канаў, стаяў, трымаючыся ружовымi пярэднiмi лапамi за пруты клеткi, i драпежна нюхаў паветра. Ўiнстан мог бачыць вусы i жоўтыя зубы. I зноў яго ахапiў чорны жах. Ён быў сляпы, бездапаможны, безразважны.
- Гэта было звычайнае пакаранне ў Кiтайскай iмперыi, - сказаў павучальна О'Браэн.
Маска наблiзiлася да твару. Дрот дакрануўся да шчакi. I тады - не, гэта была не палёгка, толькi надзея, маленькая, ледзь заўважная надзея. Запозна, мабыць, ужо запозна. I раптам ён зразумеў, што ва ўсiм свеце быў толькi адзiн чалавек, на якога ён мог перанесцi гэтае пакаранне, - толькi адно цела ён мог прасунуць памiж сабою i пацукамi. I ён закрычаў немым голасам:
- Зрабiце гэта Джулii! Зрабiце гэта Джулii! Не мне! Джулii! Мне ўсё роўна, што вы з ёю зробiце. Раздзярыце ёй твар, абгрызiце да касцей. Толькi не мне! Джулii! Не мне!
I ён правалiўся назад, у нязмерныя глыбiнi, далей ад пацукоў. Ён усё яшчэ сядзеў на крэсле, але ён ужо правалiўся праз падлогу, праз сцены будынка, праз зямлю, праз акiяны, праз атмасферу, у адкрыты космас, у мiжзорную прастору далей, далей, далей ад пацукоў. Ён быў за светлавыя гады адсюль, але О'Браэн па-ранейшаму стаяў побач з iм. Ён усё яшчэ адчуваў халодны дотык дроту да шчакi. Але праз цямноцце, што ахiнула яго, ён пачуў, як нешта яшчэ раз металiчна пстрыкнула, i зразумеў, што дзверы ў клетку не расчынiлiся, а зачынiлiся.
6
У "Каштане" было амаль пуста. Косыя промнi сонца высвечвалi жоўтыя плямы на пыльных столiках. Была пятнаццатая гадзiна, паўсюль было цiха. З тэлеглядаў лiлася духавая музыка.
Ўiнстан сядзеў у сваiм звычайным кутку, пазiраючы ў пустую шклянку. Зноў i зноў ён паднiмаў вочы на вялiкi твар, што глядзеў на яго з супрацьлеглай сцяны. ВЯЛIКI БРАТ ГЛЯДЗIЦЬ НА ЦЯБЕ, казаў надпiс пад партрэтам. Без нiякай замовы прыйшоў афiцыянт i напоўнiў шклянку джынам "Перамога", капнуўшы туды пару кропляў з другой бутэлькi праз саломiнку, што тырчала з корка. Гэта быў сахарын, прыпраўлены гваздзiкай - фiрменная асаблiвасць кавярнi.
Ўiнстан слухаў тэлегляд. Пакуль што з яго гучала толькi музыка, але ў любы момант маглi пачаць перадаваць спецыяльныя паведамленнi Мiнiстэрства Мiру. Навiны з Афрыканскага фронту былi надзвычай трывожныя. Думкi пра гэта непакоiлi яго ўвесь дзень. Эўразiйская армiя (Акiянiя ваявала з Эўразiяй Акiянiя заўсёды ваявала з Эўразiяй) пасоўвалася на поўдзень з жахлiвай хуткасцю. Паўдзённы выпуск навiнаў не згадаў нiякiх канкрэтных тэрыторый, але было цалкам верагодна, што баi iдуць ужо ў дэльце Конга. Бразавiлю i Леапольдвiлю пагражала небяспека. Не трэба было глядзець на карту, каб зразумець, што гэта значыць. Гаворка тут iшла не проста пра страту Цэнтральнай Афрыкi: упершыню за ўсю вайну тэрыторыя самой Акiянii была пад пагрозай.
Гвалтоўнае пачуццё, не так страху, як нейкай няпэўнай узрушанасцi, успыхнула ў iм, а пасля зноў патухла. Ён перастаў думаць пра вайну. Апошнiмi днямi ён не мог засяродзiць сваёй увагi на нечым адным больш чым на некалькi хвiлiн. Ён падняў шклянку i асушыў яе адным глытком. Як заўсёды, джын прымусiў яго здрыгануцца i адрыгнуць. Гэта была страшэнная бурда. Гваздзiка i сахарын, самi па-свойму агiдныя, не маглi заглушыць алеiстага смуроду джыну; i што самае страшнае - пах джыну, якi неадчэпна спадарожнiчаў яму ўдзень i ўначы, быў з невядомае прычыны змяшаны ў яго свядомасцi з пахам тых...
Ён нiколi не называў iх, нават у думках, i, наколькi гэта было магчыма, нiколi не ўяўляў iх вiзуальна. Яны былi нечым прывiдным, што заўсёды лунала недзе побач з тварам, яны былi пахам, што лез няспынна ў ноздры. Калi джынавыя выпарэннi паднялiся да горла, ён адрыгнуў праз барвовыя вусны. З таго часу, як яго выпусцiлi, ён патаўсцеў i да яго вярнуўся былы румянец - i нават болей чым вярнуўся. Рысы твару ў яго пагрубелi, скура на носе i на скулах пачырванела, нават лысы чэрап зрабiўся цёмна-ружовы. Афiцыянт, зноў без запрашэння, прынёс шахматную дошку i свежы нумар "Таймз", адгорнуты на шахматнай старонцы. Пабачыўшы, што шклянка ў Ўiнстана пустая, ён прынёс бутэльку з джынам i напоўнiў яе. Замовы былi непатрэбныя. Тут ведалi яго звычкi. Шахматная дошка заўсёды яго чакала, яго столiк у кутку быў заўсёды зарэзерваваны; нават калi ў кавярнi было поўна, столiк быў вольны, бо нiхто не хацеў быць заўважаным побач з iм. Ён нават нiколi не лiчыў, колькi выпiвае. Час ад часу яму паказвалi брудны абрывак паперы, якi яны называлi рахункам, але яму здавалася, што яго заўсёды аблiчвалi. Зрэшты, яму было ўсё роўна. Цяпер у яго было багата грошай. У яго нават была праца, сiнекура, за якую яму плацiлi значна болей, чым за колiшнюю.
Музыка ў тэлеглядзе змоўкла, яе змянiў голас дыктара. Ўiнстан падняў галаву i прыслухаўся. Аднак гэта было не паведамленне з фронту, а проста кароткая абвестка Мiнiстэрства Дастатку. У мiнулым квартале, як аказалася, план Дзесятай Трохгодкi па вытворчасцi матузкоў на чаравiкi быў перавыкананы на 98 адсоткаў.
Ён праглядзеў шахматную задачу i расставiў фiгуры. Гэта была хiтрая канцоўка з удзелам двух коней. "Белыя пачынаюць i ставяць мат за два хады". Ўiнстан падняў вочы на партрэт Вялiкага Брата. Белыя заўсёды ставяць мат, падумаў ён з няяснай таемнасцю. Заўсёды, без выключэнняў, усё абладжана так. Нi ў воднай шахматнай задачы ад стварэння свету нiколi не выйгравалi чорныя. Цi не сiмвалiзавала гэта адвечны i неадменны трыумф Добрага над Злым? Вялiзны твар глядзеў на яго, поўны спакойнае велiчы. Белыя заўсёды выйграюць.
Голас у тэлеглядзе сцiх, пасля дадаў iншым, паважнейшым тонам:
- Просiм вас паслухаць важнае паведамленне ў пятнаццаць трыццаць. Пятнаццаць трыццаць! Навiны надзвычайнай важнасцi. Просьба не прапусцiць. Пятнаццаць трыццаць!
I з тэлегляда зноў забрынкала музыка.
Ўiнстанава сэрца сцiснулася. Гэта мусiла быць паведамленне з фронту; iнстынктыўна ён прадчуваў, што навiны благiя. Цэлы дзень, разам з кароткiмi ўспышкамi ўзрушанасцi, яму не давала спакою думка пра знiшчальнае паражэнне ў Афрыцы. Ён ужо ўяўляў сабе, як эўразiйская армiя прарывае непарушную дагэтуль гранiцу i, нiбы споўзiшча мурашак, мкне да поўдня Афрыкi. Няўжо немагчыма было iх неяк адбiць? Абрысы заходнеафрыканскага ўзбярэжжа выразна стаялi ў яго ўваччу. Ён узяў белага каня i перасунуў яго на дошцы. Вось куды трэба было паставiць. Бачачы, як чорныя орды пасоўваюцца на поўдзень, ён бачыў i iншую сiлу, таемна згуртаваную, якая нечакана абрынулася на чорных з тылу i адрэзала iх камунiкацыi на моры i на сушы. Ён адчуў, як сiла гэтая ўзнiкла з ягонае волi. Але трэба было дзейнiчаць хутка. Калi яны возьмуць пад свой кантроль усю Афрыку, калi яны размесцяць на Мысе свае аэрадромы i базы падводных лодак, Акiянiя будзе перарэзаная напалам. Гэта можа значыць усё што заўгодна: паражэнне, распад, перападзел свету, знiшчэнне Партыi! Ён глыбока ўздыхнуў. Дзiўная мешанiна пачуццяў - а дакладней кажучы, шматслойны пласт пачуццяў, дзе было невядома, якi слой найглыбейшы, - змагалiся мiж сабою ў яго душы.
Прыступ мiнуўся. Ён вярнуў белага каня на сваё месца, але нейкую хвiлiну не мог спакойна засяродзiцца на задачы. Ягоныя думкi зноў заблыталiся. Амаль несвядома ён накрэслiў пальцам на пыле, што ўкрываў столiк:
2+2=
"Яны не могуць залезцi нам у душу", - сказала неяк яна. Але ж яны здолелi залезцi ў душу. "Тое, што адбываецца з вамi тут - гэта назаўсёды", - казаў О'Браэн. Слушныя словы. Адбылiся такiя рэчы, у тым лiку i ўласныя ўчынкi, ад якiх ужо нiколi не акрыяеш. Нешта ўнутры было забiта, выпалена, вынiшчана.
Неяк ён бачыў яе, ён нават гаварыў з ёй. Гэта не было небяспечна. Неяк iнстынктыўна ён адчуваў, што цяпер iм амаль не цiкавяцца. Ён мог бы сустрэцца з ёй i другi раз, калi б ён цi яна гэтага захацелi. Фактычна яны сустрэлiся выпадкова. Гэта было ў парку, пахмурным i золкiм сакавiцкiм днём, калi зямля была як жалеза, трава здавалася мёртвай, нiдзе не было нi покаўкi, i толькi некалькi крокусаў прабiвалiся ўгору i былi здратаваныя злым ветрам. Ён iшоў паспешлiвым крокам, рукi ў яго змерзлi, вочы налiлiся слязьмi, калi раптам убачыў яе метраў за дзесяць ад сябе. Яго адразу ўразiла тое, што яна неяк невызначальна змянiлася. Яны амаль прамiнулi адно аднаго, не падаўшы знаку, тады ён павярнуўся i пайшоў за ёй, без вялiкай ахвоты. Ён ведаў, што iм нiчога не пагражае, што нiхто iмi не зацiкавiцца. Яна маўчала. Яна павярнула i пайшла наўскос па траве, быццам хацела ад яго пазбавiцца, але ўрэшце, здаецца, пагадзiлася з яго прысутнасцю. Цяпер яны былi сярод купы голых калматых кустоў, якiя не хавалi нi ад чужых вачэй, нi ад ветру. Яны спынiлiся. Было золка. Вецер свiстаў у голлi i абрываў самотныя брудныя кветкi крокусаў. Ён абняў яе за талiю.
Тэлегляда побач не было, але навокал маглi быць схаваныя мiкрафоны, да таго ж iх маглi ўбачыць. Але гэта iх не хвалявала, нiчога iх не хвалявала. Яны маглi легчы на зямлю i зрабiць тое, калi б захацелi. Плоць яго здранцвела ад жаху на адну думку пра гэта. Яна нiяк не адказала на яго абдымкi, яна нават не паспрабавала вызвалiцца. Цяпер ён ведаў, што ў ёй змянiлася. Яе твар пажаўцеў, праз увесь лоб аж да скронi цягнуўся доўгi шнар, часткова прыкрыты валасамi; але не ў гэтым была перамена. Яна была ў тым, што талiя ў яе зрабiлася таўсцейшая i неяк дзiўна зацвярдзела. Ён прыгадаў, як аднойчы, пасля выбуху ракетнай бомбы, ён дапамагаў выцягваць труп з-пад руiнаў i быў уражаны не толькi яго неверагоднай цяжкасцю, але i зацвярдзеласцю i тым, што яго вельмi нязручна несцi, што ён нагадваў хутчэй камень, чым чалавечае цела. I яе цела было цяпер такое самае. А яшчэ яму падалося, што скура ў яе зусiм не такая, як раней.
Ён не спрабаваў яе пацалаваць, яны маўчалi. Калi яны iшлi назад праз траву, яна першы раз паглядзела яму проста ў вочы. Але гэта быў усяго толькi хуткi, няўважны позiрк, поўны пагарды i непрыязнасцi. Ён задумаўся, цi гэтая непрыязнасць iшла каранямi ў мiнуўшчыну, або была выклiкана яго азызлым тварам i слязьмi, якiя вецер павыцiскаў у яго з вачэй. Яны селi на два жалезныя крэслы, побач, але не надта блiзка адно ад аднаго. Ён заўважыў, што яна збiраецца нешта сказаць. Яна трохi пасунула свой нязграбны туфель i расцiснула галiнку. Ён заўважыў, што ногi ў яе зрабiлiся нiбы шырэйшыя.
- Я здрадзiла табе, - сказала яна без намiнкi.
- Я здрадзiў табе, - сказаў ён.
Яна зноў непрыязна глянула на яго.
- Часам яны нечым пагражаюць, - сказала яна, - нечым, што не можаш вынесцi, пра што не можаш нават думаць. I тады ты кажаш: "Не рабiце гэта мне, зрабiце гэта каму-небудзь iншаму, зрабiце гэта Такому-i-такому". А пасля ты можаш думаць, што ўсё гэта было толькi хiтрыкамi, што ты сказаў толькi, каб яны спынiлiся, i зусiм не меў тое на ўвазе. Але гэта няпраўда. Тады, калi гэта адбываецца, ты якраз тое i маеш на ўвазе. Думаеш, што няма iншай магчымасцi ўратавацца, тады ты гатовы ўратаваць сябе менавiта гэтак. Ты хочаш, каб гэта здарылася з другiм чалавекам. I табе напляваць, як ён там будзе пакутаваць. Ты клапоцiшся толькi пра сябе.
- Клапоцiшся толькi пра сябе, - паўтарыў ён.
- I пасля ўжо не адчуваеш да гэтага другога чалавека таго, што адчуваў раней.
- Не, - сказаў ён, - не адчуваеш.
Здавалася, iм не было больш чаго сказаць. Вецер прыляпляў iх тонкiя камбiнезоны да цела. Неяк адразу зрабiлася няўтульна сядзець моўчкi, да таго ж было занадта холадна, каб сядзець проста так. Яна сказала, што ёй трэба паспець на метро, i ўстала, каб пайсцi.
- Нам трэба сустрэцца зноў, - сказаў ён.
- Так, - адказала яна, - нам трэба сустрэцца зноў.
Ён нерашуча пайшоў за ёй, адстаючы на паўкроку. Яны зноў маўчалi. Хоць яна i не спрабавала пазбавiцца ад яго, аднак iшла якраз так хутка, каб ён не мог iсцi з ёю крок у крок. Ён быў вырашыў правесцi яе да самай станцыi метро, але раптам гэтае бадзянне на такiм холадзе падалося яму бязглуздым i невыносным. Яго ахапiла жаданне не так адчапiцца ад Джулii, як вярнуцца ў кавярню "Каштан", якая нiколi не здавалася яму такой прывабнай, як у гэты момант. Яму шчымлiва прыгадваўся яго столiк у кутку з газетай, шахматнай дошкай i з джынам, што лiецца няспынным патокам. А галоўнае - там цёпла. Праз момант, не зусiм ненаўмысна, ён даў невялiчкай купцы людзей аддзялiць сябе ад яе. Ён не надта спрытна паспрабаваў яе дагнаць, пасля адстаў, развярнуўся i пайшоў у другi бок. Прайшоўшы метраў пяцьдзесят, ён азiрнуўся. На вулiцы не было надта людна, але ён ужо не мог яе адрознiць. Любая з тузiна паспешлiвых постацяў магла быць ёю. А можа, яе распаўнелы нягнуткi стан ужо болей нельга было пазнаць ззаду.
"Калi гэта адбываецца, - сказала яна, - ты якраз тое i маеш на ўвазе". Ён якраз тое i меў на ўвазе. Ён не проста сказаў гэта, ён i сапраўды хацеў гэтага. Ён хацеў, каб яе, а не яго аддалi гэтым...
Нешта змянiлася ў музыцы, што лiлася з тэлегляда. У ёй загучалi пранiзлiвыя, з'едлiвыя ноты. I тады - можа, гэтага i не было, можа, проста ўспамiны набылi форму гукаў - голас з тэлегляда заспяваў:
Там, пад раскiдзiстым каштанам
Ты здрадзiў мне, а я табе...
Вочы ў яго налiлiся слязьмi. Афiцыянт, праходзячы мiма, заўважыў, што шклянка ў яго пустая, i вярнуўся з бутэлькай джыну.
Ён падняў шклянку i панюхаў яе. Пойла смярдзела не менш, а яшчэ больш жахлiва з кожным глытком. Але джын стаўся стыхiяй, у якую ён цяпер акунуўся з галавою. Гэта было яго жыццё, яго смерць i яго ўваскрэсенне. Джын знячувальваў яго штовечар, i джын шторанiцы ажыўляў яго. Калi ён прачынаўся, а гэта рэдка здаралася раней за адзiнаццаць нуль-нуль, са злiплымi павекамi, з агнём у роце i спiнай, што, здавалася, зараз пераламаецца напалам, ён нiколi не змог бы нават падняцца з ложка, калi б яшчэ звечара не ставiў побач з ложкам бутэльку i кубачак. Удзень ён сядзеў са шкляным тварам з бутэлькай пад рукою i слухаў тэлегляд. Ад пятнаццацi нуль-нуль i да закрыцця ён быў неадменнай часткай iнтэр'ера "Каштана". Нiхто болей не цiкавiўся, што ён робiць, нiякая сiрэна яго болей не будзiла, нiякi тэлегляд яго не дапякаў. Час ад часу, можа, разы два на тыдзень, ён прыходзiў у пыльны, занядбаны кабiнет у Мiнiстэрства Праўды i рабiў дробную працу або тое, што звалася працай. Ён уваходзiў у склад падкамiтэта аднаго iншага падкамiтэта, якi адгалiнаваўся ад аднаго з незлiчоных камiтэтаў, што займалiся дробнымi праблемамi, узнiклымi пад час працы над Адзiнаццатым выданнем Слоўнiка навамоўя. Яны займалiся складаннем нечага, што звалася "Папярэдняе паведамленне", але пра што ў iм паведамлялася, ён гэтак да канца i не разабраўся. Там было нешта звязанае з пытаннем пра тое, дзе трэба ставiць коску - унутры двукосся цi па-за iм. Разам з iм працавала яшчэ чацвёра, усе гэткiя, як i ён сам. Былi днi, калi яны збiралiся i адразу разыходзiлiся, шчыра прызнаўшыся адзiн аднаму, што рабiць, па праўдзе кажучы, дык i няма чаго. Але былi i iншыя днi, калi яны з ахвотаю сядалi за працу, выяўляючы надзвычайную заўзятасць у пiсаннi дробных нататак i складаннi доўгiх тлумачальных запiсак, якiя пасля нiколi не дапiсвалiся да канца; калi аргументы ў iхнiх уяўных спрэчках рабiлiся неверагодна цьмяныя i заблытаныя, з дробязнымi бойкамi над дэфiнiцыямi, бясконцымi спаўзаннямi на староннiя тэмы, сваркамi i нават пагрозамi звярнуцца да вышэйшага начальства. Але тады раптам iх запал сунiмаўся i яны сядзелi вакол стала i глядзелi адзiн на аднаго згаслымi вачыма, як зданi, што знiкаюць з першым крыкам пеўня.
Тэлегляд на хвiлiну зацiх. Ўiнстан зноў падняў галаву. Навiны! Але ж не, проста памянялася музыка. Уваччу ў яго стаяла карта Афрыкi, на якой схематычна быў пазначаны рух войскаў: чорная стрэлка нястрымна рвецца на поўдзень, белая мкне на ўсход праз хвост першай. Каб супакоiцца, ён падняў вочы на партрэт з непарушным тварам. Цi можна было сабе ўявiць, што другой стрэлкi ўвогуле не iснуе?
Яго ўзрушанасць суцiхла. Ён выпiў яшчэ адзiн глыток джыну, узяў белага каня i зрабiў спробны ход. Шах. Але ход быў вiдавочна няслушны, бо...
У яго ў думках мiжволi ўсплыў даўнi ўспамiн. Ён убачыў асветлены свечкай пакой з вялiкiм ложкам, укрытым белай падшыванай коўдрай, i самога сябе, хлопчыка гадоў дзевяцi-дзесяцi, якi сядзiць на падлозе, трасе скрыначку з кубiкамi i шчаслiва смяецца. Насупраць яго сядзiць мацi i таксама смяецца.
Гэта адбылося прыблiзна за месяц да яе знiкнення. Гэта былi часы прымiрэння, калi галоднае ныццё ў жываце было забыта, а яго колiшняя любоў да яе на нейкi час аджыла зноў. Ён добра памятаў той дзень, пахмурны i дажджлiвы дзень, калi вада цякла ручаiнамi па шыбах i ў пакоi было так цёмна, што немагчыма было чытаць. Дзецям было нясцерпна нудна ў цьмяным цесным пакойчыку. Ўiнстан енчыў i бурчаў, марна просячы есцi, сноўдаўся па пакоi, раскiдваў рэчы, абiваў нагамi шалёўку, пакуль суседзi не пачалi калацiць у сцяну, а малая сястрычка тым часам сядзела i цiха плакала. Урэшце мацi сказала: "Ну, не плачце, я куплю вам цацку. Прыгожую цацку - вам спадабаецца", i пайшла ў самы дождж у маленькую крамку побач з домам, якая яшчэ час ад часу працавала. Вярнулася яна з кардоннай скрынкай з гульнёй "Змейкi i лесвiцы". Ён усё яшчэ памятаў пах мокрага кардону. Гульня была ўбогая. Дошка была патрэсканая, а маленькiя драўляныя кубiкi так кепска вытачаныя, што не клалiся на бакi. Ўiнстан панура i без цiкавасцi глядзеў на падарунак. Але мацi запалiла свечку, i яны селi на падлогу гуляць. Хутка ён ужо ў дзiкiм захапленнi крычаў i смяяўся, калi фiшкi безнадзейна караскалiся па лесвiцах i саслiзгвалi ўнiз па змейках, вяртаючыся на зыходныя пазiцыi. Яны згулялi восем разоў, кожны выйграў па чатыры партыi. Сястрычка, яшчэ занадта малая, каб зразумець сэнс гульнi, сядзела, абапершыся на валiк, i смяялася, бо смяялiся iншыя. I ўвесь вечар яны былi шчаслiвыя разам, як некалi раней.
Ён выгнаў з думак гэты вобраз. Гэта быў фальшывы ўспамiн. Такiя фальшывыя ўспамiны час ад часу яго наведвалi. Але, ведаючы, чаго яны вартыя, можна было не хвалявацца. Нешта калiсьцi адбылося, а нешта не адбылося нiколi. Ён павярнуўся да дошкi i зноў узяў белага каня. I ў тую самую хвiлiну конь выпаў у яго з рукi, грукнуўшыся аб дошку. Ўiнстан здрыгануўся, нiбы ўколаты iголкай.
Пранiзлiвы гук фанфараў прарэзаў паветра. Гэта быў выпуск навiн! Перамога! Фанфары перад навiнамi заўсёды азначалi перамогу. Па кавярнi нiбы прайшла электрычная хваля. Нават афiцыянты здрыганулiся i наставiлi вушы.
Фанфары абудзiлi неверагодны шум. Узрушаны голас ужо нешта балабонiў з тэлегляда, але не паспеў ён пачаць, як патануў у буры радасных крыкаў з вулiцы. Навiна з дзiвоснай хуткасцю разляцелася па горадзе. З таго, што ён мог разабраць у сказаным з тэлегляда, ён зразумеў: адбылося тое, што ён прадбачыў: патаемна сабраная i перакiнутая па моры магутная армада, нечаканы ўдар па супрацiўнiку з тылу, белая стрэлка адрэзала хвост чорнай. Урыўкi радасных сказаў прабiвалiся праз гаману: "Шырокi стратэгiчны манеўр - дасканалая каардынацыя - канчатковы разгром - паўмiльёна палонных - поўная дэмаралiзацыя - кантроль над усёй Афрыкай - вайна адчувальна наблiзiлася да канца - перамога - найвялiкшая перамога ў гiсторыi чалавецтва - перамога, перамога, перамога!"
Ўiнстанавы ногi мiжвольна торгалiся пад сталом. Ён не зрушыўся з месца, але ў думках ён бег, бег што было моцы, ён быў з натоўпам на вулiцы i аглушальна крычаў ад радасцi. Ён зноў паглядзеў на партрэт Вялiкага Брата. Волат, якi асядлаў планету! Скала, аб якую разбiлiся азiяцкiя орды! Ён падумаў, што яшчэ дзесяць хвiлiн таму - так, усяго дзесяць хвiлiн - ён усё яшчэ сумняваўся ў душы, не ведаючы, якую вестку прынясуць навiны з фронту перамогу цi паражэнне. О, было пераможана штосьцi большае за эўразiйскую армiю! Шмат што змянiлася ў iм з таго першага дня ў Мiнiстэрстве Любовi, але канчатковая, неабходная, збаўчая змена адбылася толькi цяпер.
Голас з тэлегляда яшчэ нешта казаў пра палонных, пра трафеi i пра страты, але крыкi на вулiцы ўжо трохi суцiхлi. Афiцыянты вярнулiся да сваёй працы. Адзiн з iх падышоў з бутэлькай джыну. Ўiнстан, акунуўшыся ў шчасныя летуценнi, не заўважыў, як напоўнiлася яго шклянка. Ён ужо болей не бег i не крычаў. Ён зноў быў у Мiнiстэрстве Любовi, усё было прабачана, душа ў яго была чыстая, як шкельца. Ён быў на лаве падсудных, ён прызнаўся ва ўсiм, ён выдаў усiх. Ён iшоў па калiдоры з белымi кафлянымi сценамi, з адчуваннем, што гуляе пад сонцам, а ззаду iшоў узброены ахоўнiк. Доўгачаканая куля прабiла яму галаву.
Ён паглядзеў на вялiзны твар. Сорак гадоў пайшло ў яго на тое, каб даведацца, што за ўсмешка хавалася за чорнымi вусамi. О, прыкрае недарэчнае непаразуменне! О, упартае самавольнае выгнанне ад дарагога ўлоння! Дзве прапахлыя джынам слязiны скацiлiся па шчоках. Але ўсё было добра, усё было выдатна. Змаганне завяршылася. Ён перамог самога сябе. Ён любiў Вялiкага Брата.
ДАДАТАК
Прынцыпы навамоўя
Навамоўе было афiцыйнай моваю Акiянii. Яно было распрацавана дзеля забеспячэння iдэалагiчных патрэб Ангсоцу, або Ангельскага Сацыялiзму. У 1984 годзе не было яшчэ нiкога, хто б карыстаўся навамоўем як адзiным сродкам вусных i пiсьмовых зносiн. На навамоўi друкавалiся рэдакцыйныя артыкулы ў "Таймз", але гэта было складанай працай, на якую былi здатныя толькi спецыялiсты. Меркавалася, што навамоўе канчаткова заменiць старамоўе (цi лiтаратурную (ангельскую) мову, як бы мы яе назвалi) да 2050 года. Пакуль жа навамоўе паступова заваёўвала ўсё новыя пазiцыi, i сябры Партыi ўсё часцей ужывалi навамоўныя словы i граматычныя канструкцыi ў штодзённых размовах. Варыянт, ужываны ў 1984 годзе i замацаваны ў Дзевятым i Дзесятым выданнях Слоўнiка Навамоўя, быў толькi часовым варыянтам, у якiм было яшчэ шмат лiшнiх слоў i архаiчных формаў, што пазней мусiлi быць скасаваныя. Разгледзiм цяпер канчатковы, удасканалены варыянт, пададзены ў Адзiнаццатым выданнi Слоўнiка.
- Што ёсць найгоршае ў свеце, - сказаў О'Браэн, - залежыць ад iндывiда. Гэта можа быць пахаванне жыўцом, або смерць у агнi, або патапленне, або пасаджэнне на кол, або дзесяткi iншых спосабаў забiцця. А часам гэта зусiм звычайная, нават не смяротная рэч.
Ён трошкi адышоўся ўбок, каб Ўiнстану было лепш вiдаць, што стаiць на стале. Гэта была драцяная клетка з ручкай зверху, каб несцi. Спераду да яе было прымацавана нешта накшталт фехтавальнай маскi, угнутым бокам вонкi. I хоць ён сядзеў за тры-чатыры метры, ён усё ж мог бачыць, што клетка была падзелена ўздоўж на два аддзяленнi i ў кожным з iх сядзела па нейкай жывёлiне. Гэта былi пацукi.
- У вашым выпадку, - сказаў О'Браэн, - найгоршае ў свеце - гэта пацукi.
Нейкi трывожны дрыгат, страх перад нечым няпэўным прабег па целе Ўiнстана, калi ён першы раз глянуў на клетку. I ў гэты момант да яго раптам дайшло, што значыць гэтае падобнае да маскi прыстасаванне спераду клеткi. У яго пахаладзела ўнутры.
- Вы не зробiце гэтага! - пранiзлiва закрычаў ён. - Вы не зробiце, не зробiце! Гэта немагчыма!
- Памятаеце тыя страхi, - сказаў О'Браэн, - што мучылi вас у сне? Перад вамi была сцяна цемры, а ўвушшу гучаў страшны рык. Па той бок сцяны было нешта жахлiвае. Вы ведалi, што ведаеце, што там было, але вы не наважвалiся зазiрнуць за сцяну. Па той бок сцяны былi пацукi.
- О'Браэн, - сказаў Ўiнстан, намагаючыся заставацца спакойным, - вы ведаеце, што ў гэтым няма неабходнасцi. Што вы хочаце са мною зрабiць?
О'Браэн не даў канкрэтнага адказу. Ён пачаў гаварыць настаўнiцкiм тонам, як часам здаралася i раней. Ён задуменна глядзеў удалеч, нiбы звяртаючыся да некага за спiнай у Ўiнстана.
- Аднаго толькi болю часам бывае недастаткова, - сказаў ён. - Бываюць выпадкi, калi чалавек будзе трываць боль, аж пакуль не памрэ. Але для кожнага чалавека iснуе нешта нясцерпнае, на што ён не можа нават глядзець. Смеласць цi баязлiвасць тут ужо нi пры чым. Калi вы падаеце з вышынi, не будзе баязлiўствам учапiцца за вяроўку. Калi вы вынырваеце з-пад вады, не будзе баязлiўствам набраць у лёгкiя паветра. Гэта проста непераможны iнстынкт. Тое самае з пацукамi. Для вас яны невыносныя. Для вас яны - форма ўцiску, якому вы не здолееце супрацьстаяць, нават калi б захацелi. Вы зробiце ўсё, што ад вас запатрабуюць.
- Але што? Што? Як жа я гэта зраблю, калi я не ведаю, што ад мяне патрабуецца?
О'Браэн узяў клетку i перанёс яе на блiжэйшы столiк. Ён старанна ўладкаваў яе на зялёным сукне. Ўiнстан чуў, як кроў гудзе ўвушшу. Яму здалося, што ён невымоўна самотны. Ён сядзеў пасярод вялiкай пустой раўнiны, бясконцай плоскай пустэльнi, прапаленай сонцам, праз якую ўсе гукi даляталi да яго з далёкiх даляў. Клетка з пацукамi па-ранейшаму была за пару метраў ад яго. Пацукi былi вялiзныя. Яны былi ў тым узросце, калi пыса робiцца грубая i ашчэраная, а поўсць з шэрай мяняецца на бурую.
- Пацук, - сказаў О'Браэн, зноў звярнуўшыся да нябачных слухачоў, жывёлiна мясажэрная, хоць i належыць да грызуноў. Вы гэта ведаеце. Вы, напэўна, чулi пра выпадкi, што здараюцца часам у бедных кварталах гэтага горада. На некаторых вулiцах жанчыны баяцца пакiнуць сваiх дзяцей адных дома нават на пяць хвiлiн. Бо пацукi абавязкова нападуць на iх. За некалькi хвiлiн яны абгрызуць iх да касцей. Яны таксама нападаюць на хворых або на тых, хто памiрае. Яны праяўляюць неверагодную кемлiвасць, ведаючы, калi чалавек знаходзiцца ў бездапаможным стане.
З клеткi данеслiся дзiкiя крыкi. Здавалася, што яны далятаюць да Ўiнстана аднекуль здалёк. Пацукi бiлiся, яны спрабавалi напасцi адзiн на аднаго праз перагародку. Ён пачуў глыбокi стогн роспачы. I гэта таксама данеслася аднекуль здалёк.
О'Браэн узяў клетку i нешта ў ёй нацiснуў. Штосьцi пстрыкнула. Шалёным намаганнем Ўiнстан паспрабаваў вызвалiцца з крэсла. Гэта было безнадзейна, усё цела, нават галава, былi нязрушна прымацаваныя. О'Браэн паднёс клетку блiжэй. Цяпер яна была менш чым за метр ад твару Ўiнстана.
- Я нацiснуў на першую кнопку, - сказаў О'Браэн. - Вы зразумелi канструкцыю гэтай клеткi. Маска надзенецца вам на галаву, не пакiнуўшы нiякай адтулiны. Калi я нацiсну на другую кнопку, дзверы ў клетцы расчыняцца. Гэтыя галодныя звяры паляцяць, як кулi. Цi вы калi бачылi, як пацук скача на здабычу? Яны скокнуць вам у твар i ўгрызуцца ў яго. Часам яны спачатку нападаюць на вочы. А часам праядаюць шчокi i выгрызаюць язык.
Клетка была ўжо зусiм блiзка. Ўiнстан чуў вiскатлiвыя крыкi, здавалася, яны нараджалiся недзе ў паветры ў яго над галавой. Але ён зацята змагаўся са страхам. Думаць, думаць, нават калi застанецца толькi адно iмгненне - думаць. У гэтым была апошняя надзея. I раптам агiдны пракiслы пах жывёлiн ударыў яму ў ноздры. Яму зрабiлася млосна, i ён ледзь не страцiў прытомнасць. Уваччу ўсё пачарнела. На хвiлiну ён ператварыўся ў вар'ята, у здзiчэлую жывёлу. I ўсё ж ён выкараскаўся з цемры, учапiўшыся за адну думку. Была адна, толькi адна магчымасць уратавацца. Трэба памiж сабою i пацукамi выставiць iншага чалавека, цела iншага чалавека.
Маска была ўжо так блiзка, што закрывала ад яго вачэй усё астатняе. Драцяныя дзверкi былi ўжо за пару пядзяў ад яго. Пацукi ўжо ведалi, што зараз будзе. Адзiн з iх скакаў сюды-туды, другi, састарэлы валадар сцёкавых канаў, стаяў, трымаючыся ружовымi пярэднiмi лапамi за пруты клеткi, i драпежна нюхаў паветра. Ўiнстан мог бачыць вусы i жоўтыя зубы. I зноў яго ахапiў чорны жах. Ён быў сляпы, бездапаможны, безразважны.
- Гэта было звычайнае пакаранне ў Кiтайскай iмперыi, - сказаў павучальна О'Браэн.
Маска наблiзiлася да твару. Дрот дакрануўся да шчакi. I тады - не, гэта была не палёгка, толькi надзея, маленькая, ледзь заўважная надзея. Запозна, мабыць, ужо запозна. I раптам ён зразумеў, што ва ўсiм свеце быў толькi адзiн чалавек, на якога ён мог перанесцi гэтае пакаранне, - толькi адно цела ён мог прасунуць памiж сабою i пацукамi. I ён закрычаў немым голасам:
- Зрабiце гэта Джулii! Зрабiце гэта Джулii! Не мне! Джулii! Мне ўсё роўна, што вы з ёю зробiце. Раздзярыце ёй твар, абгрызiце да касцей. Толькi не мне! Джулii! Не мне!
I ён правалiўся назад, у нязмерныя глыбiнi, далей ад пацукоў. Ён усё яшчэ сядзеў на крэсле, але ён ужо правалiўся праз падлогу, праз сцены будынка, праз зямлю, праз акiяны, праз атмасферу, у адкрыты космас, у мiжзорную прастору далей, далей, далей ад пацукоў. Ён быў за светлавыя гады адсюль, але О'Браэн па-ранейшаму стаяў побач з iм. Ён усё яшчэ адчуваў халодны дотык дроту да шчакi. Але праз цямноцце, што ахiнула яго, ён пачуў, як нешта яшчэ раз металiчна пстрыкнула, i зразумеў, што дзверы ў клетку не расчынiлiся, а зачынiлiся.
6
У "Каштане" было амаль пуста. Косыя промнi сонца высвечвалi жоўтыя плямы на пыльных столiках. Была пятнаццатая гадзiна, паўсюль было цiха. З тэлеглядаў лiлася духавая музыка.
Ўiнстан сядзеў у сваiм звычайным кутку, пазiраючы ў пустую шклянку. Зноў i зноў ён паднiмаў вочы на вялiкi твар, што глядзеў на яго з супрацьлеглай сцяны. ВЯЛIКI БРАТ ГЛЯДЗIЦЬ НА ЦЯБЕ, казаў надпiс пад партрэтам. Без нiякай замовы прыйшоў афiцыянт i напоўнiў шклянку джынам "Перамога", капнуўшы туды пару кропляў з другой бутэлькi праз саломiнку, што тырчала з корка. Гэта быў сахарын, прыпраўлены гваздзiкай - фiрменная асаблiвасць кавярнi.
Ўiнстан слухаў тэлегляд. Пакуль што з яго гучала толькi музыка, але ў любы момант маглi пачаць перадаваць спецыяльныя паведамленнi Мiнiстэрства Мiру. Навiны з Афрыканскага фронту былi надзвычай трывожныя. Думкi пра гэта непакоiлi яго ўвесь дзень. Эўразiйская армiя (Акiянiя ваявала з Эўразiяй Акiянiя заўсёды ваявала з Эўразiяй) пасоўвалася на поўдзень з жахлiвай хуткасцю. Паўдзённы выпуск навiнаў не згадаў нiякiх канкрэтных тэрыторый, але было цалкам верагодна, што баi iдуць ужо ў дэльце Конга. Бразавiлю i Леапольдвiлю пагражала небяспека. Не трэба было глядзець на карту, каб зразумець, што гэта значыць. Гаворка тут iшла не проста пра страту Цэнтральнай Афрыкi: упершыню за ўсю вайну тэрыторыя самой Акiянii была пад пагрозай.
Гвалтоўнае пачуццё, не так страху, як нейкай няпэўнай узрушанасцi, успыхнула ў iм, а пасля зноў патухла. Ён перастаў думаць пра вайну. Апошнiмi днямi ён не мог засяродзiць сваёй увагi на нечым адным больш чым на некалькi хвiлiн. Ён падняў шклянку i асушыў яе адным глытком. Як заўсёды, джын прымусiў яго здрыгануцца i адрыгнуць. Гэта была страшэнная бурда. Гваздзiка i сахарын, самi па-свойму агiдныя, не маглi заглушыць алеiстага смуроду джыну; i што самае страшнае - пах джыну, якi неадчэпна спадарожнiчаў яму ўдзень i ўначы, быў з невядомае прычыны змяшаны ў яго свядомасцi з пахам тых...
Ён нiколi не называў iх, нават у думках, i, наколькi гэта было магчыма, нiколi не ўяўляў iх вiзуальна. Яны былi нечым прывiдным, што заўсёды лунала недзе побач з тварам, яны былi пахам, што лез няспынна ў ноздры. Калi джынавыя выпарэннi паднялiся да горла, ён адрыгнуў праз барвовыя вусны. З таго часу, як яго выпусцiлi, ён патаўсцеў i да яго вярнуўся былы румянец - i нават болей чым вярнуўся. Рысы твару ў яго пагрубелi, скура на носе i на скулах пачырванела, нават лысы чэрап зрабiўся цёмна-ружовы. Афiцыянт, зноў без запрашэння, прынёс шахматную дошку i свежы нумар "Таймз", адгорнуты на шахматнай старонцы. Пабачыўшы, што шклянка ў Ўiнстана пустая, ён прынёс бутэльку з джынам i напоўнiў яе. Замовы былi непатрэбныя. Тут ведалi яго звычкi. Шахматная дошка заўсёды яго чакала, яго столiк у кутку быў заўсёды зарэзерваваны; нават калi ў кавярнi было поўна, столiк быў вольны, бо нiхто не хацеў быць заўважаным побач з iм. Ён нават нiколi не лiчыў, колькi выпiвае. Час ад часу яму паказвалi брудны абрывак паперы, якi яны называлi рахункам, але яму здавалася, што яго заўсёды аблiчвалi. Зрэшты, яму было ўсё роўна. Цяпер у яго было багата грошай. У яго нават была праца, сiнекура, за якую яму плацiлi значна болей, чым за колiшнюю.
Музыка ў тэлеглядзе змоўкла, яе змянiў голас дыктара. Ўiнстан падняў галаву i прыслухаўся. Аднак гэта было не паведамленне з фронту, а проста кароткая абвестка Мiнiстэрства Дастатку. У мiнулым квартале, як аказалася, план Дзесятай Трохгодкi па вытворчасцi матузкоў на чаравiкi быў перавыкананы на 98 адсоткаў.
Ён праглядзеў шахматную задачу i расставiў фiгуры. Гэта была хiтрая канцоўка з удзелам двух коней. "Белыя пачынаюць i ставяць мат за два хады". Ўiнстан падняў вочы на партрэт Вялiкага Брата. Белыя заўсёды ставяць мат, падумаў ён з няяснай таемнасцю. Заўсёды, без выключэнняў, усё абладжана так. Нi ў воднай шахматнай задачы ад стварэння свету нiколi не выйгравалi чорныя. Цi не сiмвалiзавала гэта адвечны i неадменны трыумф Добрага над Злым? Вялiзны твар глядзеў на яго, поўны спакойнае велiчы. Белыя заўсёды выйграюць.
Голас у тэлеглядзе сцiх, пасля дадаў iншым, паважнейшым тонам:
- Просiм вас паслухаць важнае паведамленне ў пятнаццаць трыццаць. Пятнаццаць трыццаць! Навiны надзвычайнай важнасцi. Просьба не прапусцiць. Пятнаццаць трыццаць!
I з тэлегляда зноў забрынкала музыка.
Ўiнстанава сэрца сцiснулася. Гэта мусiла быць паведамленне з фронту; iнстынктыўна ён прадчуваў, што навiны благiя. Цэлы дзень, разам з кароткiмi ўспышкамi ўзрушанасцi, яму не давала спакою думка пра знiшчальнае паражэнне ў Афрыцы. Ён ужо ўяўляў сабе, як эўразiйская армiя прарывае непарушную дагэтуль гранiцу i, нiбы споўзiшча мурашак, мкне да поўдня Афрыкi. Няўжо немагчыма было iх неяк адбiць? Абрысы заходнеафрыканскага ўзбярэжжа выразна стаялi ў яго ўваччу. Ён узяў белага каня i перасунуў яго на дошцы. Вось куды трэба было паставiць. Бачачы, як чорныя орды пасоўваюцца на поўдзень, ён бачыў i iншую сiлу, таемна згуртаваную, якая нечакана абрынулася на чорных з тылу i адрэзала iх камунiкацыi на моры i на сушы. Ён адчуў, як сiла гэтая ўзнiкла з ягонае волi. Але трэба было дзейнiчаць хутка. Калi яны возьмуць пад свой кантроль усю Афрыку, калi яны размесцяць на Мысе свае аэрадромы i базы падводных лодак, Акiянiя будзе перарэзаная напалам. Гэта можа значыць усё што заўгодна: паражэнне, распад, перападзел свету, знiшчэнне Партыi! Ён глыбока ўздыхнуў. Дзiўная мешанiна пачуццяў - а дакладней кажучы, шматслойны пласт пачуццяў, дзе было невядома, якi слой найглыбейшы, - змагалiся мiж сабою ў яго душы.
Прыступ мiнуўся. Ён вярнуў белага каня на сваё месца, але нейкую хвiлiну не мог спакойна засяродзiцца на задачы. Ягоныя думкi зноў заблыталiся. Амаль несвядома ён накрэслiў пальцам на пыле, што ўкрываў столiк:
2+2=
"Яны не могуць залезцi нам у душу", - сказала неяк яна. Але ж яны здолелi залезцi ў душу. "Тое, што адбываецца з вамi тут - гэта назаўсёды", - казаў О'Браэн. Слушныя словы. Адбылiся такiя рэчы, у тым лiку i ўласныя ўчынкi, ад якiх ужо нiколi не акрыяеш. Нешта ўнутры было забiта, выпалена, вынiшчана.
Неяк ён бачыў яе, ён нават гаварыў з ёй. Гэта не было небяспечна. Неяк iнстынктыўна ён адчуваў, што цяпер iм амаль не цiкавяцца. Ён мог бы сустрэцца з ёй i другi раз, калi б ён цi яна гэтага захацелi. Фактычна яны сустрэлiся выпадкова. Гэта было ў парку, пахмурным i золкiм сакавiцкiм днём, калi зямля была як жалеза, трава здавалася мёртвай, нiдзе не было нi покаўкi, i толькi некалькi крокусаў прабiвалiся ўгору i былi здратаваныя злым ветрам. Ён iшоў паспешлiвым крокам, рукi ў яго змерзлi, вочы налiлiся слязьмi, калi раптам убачыў яе метраў за дзесяць ад сябе. Яго адразу ўразiла тое, што яна неяк невызначальна змянiлася. Яны амаль прамiнулi адно аднаго, не падаўшы знаку, тады ён павярнуўся i пайшоў за ёй, без вялiкай ахвоты. Ён ведаў, што iм нiчога не пагражае, што нiхто iмi не зацiкавiцца. Яна маўчала. Яна павярнула i пайшла наўскос па траве, быццам хацела ад яго пазбавiцца, але ўрэшце, здаецца, пагадзiлася з яго прысутнасцю. Цяпер яны былi сярод купы голых калматых кустоў, якiя не хавалi нi ад чужых вачэй, нi ад ветру. Яны спынiлiся. Было золка. Вецер свiстаў у голлi i абрываў самотныя брудныя кветкi крокусаў. Ён абняў яе за талiю.
Тэлегляда побач не было, але навокал маглi быць схаваныя мiкрафоны, да таго ж iх маглi ўбачыць. Але гэта iх не хвалявала, нiчога iх не хвалявала. Яны маглi легчы на зямлю i зрабiць тое, калi б захацелi. Плоць яго здранцвела ад жаху на адну думку пра гэта. Яна нiяк не адказала на яго абдымкi, яна нават не паспрабавала вызвалiцца. Цяпер ён ведаў, што ў ёй змянiлася. Яе твар пажаўцеў, праз увесь лоб аж да скронi цягнуўся доўгi шнар, часткова прыкрыты валасамi; але не ў гэтым была перамена. Яна была ў тым, што талiя ў яе зрабiлася таўсцейшая i неяк дзiўна зацвярдзела. Ён прыгадаў, як аднойчы, пасля выбуху ракетнай бомбы, ён дапамагаў выцягваць труп з-пад руiнаў i быў уражаны не толькi яго неверагоднай цяжкасцю, але i зацвярдзеласцю i тым, што яго вельмi нязручна несцi, што ён нагадваў хутчэй камень, чым чалавечае цела. I яе цела было цяпер такое самае. А яшчэ яму падалося, што скура ў яе зусiм не такая, як раней.
Ён не спрабаваў яе пацалаваць, яны маўчалi. Калi яны iшлi назад праз траву, яна першы раз паглядзела яму проста ў вочы. Але гэта быў усяго толькi хуткi, няўважны позiрк, поўны пагарды i непрыязнасцi. Ён задумаўся, цi гэтая непрыязнасць iшла каранямi ў мiнуўшчыну, або была выклiкана яго азызлым тварам i слязьмi, якiя вецер павыцiскаў у яго з вачэй. Яны селi на два жалезныя крэслы, побач, але не надта блiзка адно ад аднаго. Ён заўважыў, што яна збiраецца нешта сказаць. Яна трохi пасунула свой нязграбны туфель i расцiснула галiнку. Ён заўважыў, што ногi ў яе зрабiлiся нiбы шырэйшыя.
- Я здрадзiла табе, - сказала яна без намiнкi.
- Я здрадзiў табе, - сказаў ён.
Яна зноў непрыязна глянула на яго.
- Часам яны нечым пагражаюць, - сказала яна, - нечым, што не можаш вынесцi, пра што не можаш нават думаць. I тады ты кажаш: "Не рабiце гэта мне, зрабiце гэта каму-небудзь iншаму, зрабiце гэта Такому-i-такому". А пасля ты можаш думаць, што ўсё гэта было толькi хiтрыкамi, што ты сказаў толькi, каб яны спынiлiся, i зусiм не меў тое на ўвазе. Але гэта няпраўда. Тады, калi гэта адбываецца, ты якраз тое i маеш на ўвазе. Думаеш, што няма iншай магчымасцi ўратавацца, тады ты гатовы ўратаваць сябе менавiта гэтак. Ты хочаш, каб гэта здарылася з другiм чалавекам. I табе напляваць, як ён там будзе пакутаваць. Ты клапоцiшся толькi пра сябе.
- Клапоцiшся толькi пра сябе, - паўтарыў ён.
- I пасля ўжо не адчуваеш да гэтага другога чалавека таго, што адчуваў раней.
- Не, - сказаў ён, - не адчуваеш.
Здавалася, iм не было больш чаго сказаць. Вецер прыляпляў iх тонкiя камбiнезоны да цела. Неяк адразу зрабiлася няўтульна сядзець моўчкi, да таго ж было занадта холадна, каб сядзець проста так. Яна сказала, што ёй трэба паспець на метро, i ўстала, каб пайсцi.
- Нам трэба сустрэцца зноў, - сказаў ён.
- Так, - адказала яна, - нам трэба сустрэцца зноў.
Ён нерашуча пайшоў за ёй, адстаючы на паўкроку. Яны зноў маўчалi. Хоць яна i не спрабавала пазбавiцца ад яго, аднак iшла якраз так хутка, каб ён не мог iсцi з ёю крок у крок. Ён быў вырашыў правесцi яе да самай станцыi метро, але раптам гэтае бадзянне на такiм холадзе падалося яму бязглуздым i невыносным. Яго ахапiла жаданне не так адчапiцца ад Джулii, як вярнуцца ў кавярню "Каштан", якая нiколi не здавалася яму такой прывабнай, як у гэты момант. Яму шчымлiва прыгадваўся яго столiк у кутку з газетай, шахматнай дошкай i з джынам, што лiецца няспынным патокам. А галоўнае - там цёпла. Праз момант, не зусiм ненаўмысна, ён даў невялiчкай купцы людзей аддзялiць сябе ад яе. Ён не надта спрытна паспрабаваў яе дагнаць, пасля адстаў, развярнуўся i пайшоў у другi бок. Прайшоўшы метраў пяцьдзесят, ён азiрнуўся. На вулiцы не было надта людна, але ён ужо не мог яе адрознiць. Любая з тузiна паспешлiвых постацяў магла быць ёю. А можа, яе распаўнелы нягнуткi стан ужо болей нельга было пазнаць ззаду.
"Калi гэта адбываецца, - сказала яна, - ты якраз тое i маеш на ўвазе". Ён якраз тое i меў на ўвазе. Ён не проста сказаў гэта, ён i сапраўды хацеў гэтага. Ён хацеў, каб яе, а не яго аддалi гэтым...
Нешта змянiлася ў музыцы, што лiлася з тэлегляда. У ёй загучалi пранiзлiвыя, з'едлiвыя ноты. I тады - можа, гэтага i не было, можа, проста ўспамiны набылi форму гукаў - голас з тэлегляда заспяваў:
Там, пад раскiдзiстым каштанам
Ты здрадзiў мне, а я табе...
Вочы ў яго налiлiся слязьмi. Афiцыянт, праходзячы мiма, заўважыў, што шклянка ў яго пустая, i вярнуўся з бутэлькай джыну.
Ён падняў шклянку i панюхаў яе. Пойла смярдзела не менш, а яшчэ больш жахлiва з кожным глытком. Але джын стаўся стыхiяй, у якую ён цяпер акунуўся з галавою. Гэта было яго жыццё, яго смерць i яго ўваскрэсенне. Джын знячувальваў яго штовечар, i джын шторанiцы ажыўляў яго. Калi ён прачынаўся, а гэта рэдка здаралася раней за адзiнаццаць нуль-нуль, са злiплымi павекамi, з агнём у роце i спiнай, што, здавалася, зараз пераламаецца напалам, ён нiколi не змог бы нават падняцца з ложка, калi б яшчэ звечара не ставiў побач з ложкам бутэльку i кубачак. Удзень ён сядзеў са шкляным тварам з бутэлькай пад рукою i слухаў тэлегляд. Ад пятнаццацi нуль-нуль i да закрыцця ён быў неадменнай часткай iнтэр'ера "Каштана". Нiхто болей не цiкавiўся, што ён робiць, нiякая сiрэна яго болей не будзiла, нiякi тэлегляд яго не дапякаў. Час ад часу, можа, разы два на тыдзень, ён прыходзiў у пыльны, занядбаны кабiнет у Мiнiстэрства Праўды i рабiў дробную працу або тое, што звалася працай. Ён уваходзiў у склад падкамiтэта аднаго iншага падкамiтэта, якi адгалiнаваўся ад аднаго з незлiчоных камiтэтаў, што займалiся дробнымi праблемамi, узнiклымi пад час працы над Адзiнаццатым выданнем Слоўнiка навамоўя. Яны займалiся складаннем нечага, што звалася "Папярэдняе паведамленне", але пра што ў iм паведамлялася, ён гэтак да канца i не разабраўся. Там было нешта звязанае з пытаннем пра тое, дзе трэба ставiць коску - унутры двукосся цi па-за iм. Разам з iм працавала яшчэ чацвёра, усе гэткiя, як i ён сам. Былi днi, калi яны збiралiся i адразу разыходзiлiся, шчыра прызнаўшыся адзiн аднаму, што рабiць, па праўдзе кажучы, дык i няма чаго. Але былi i iншыя днi, калi яны з ахвотаю сядалi за працу, выяўляючы надзвычайную заўзятасць у пiсаннi дробных нататак i складаннi доўгiх тлумачальных запiсак, якiя пасля нiколi не дапiсвалiся да канца; калi аргументы ў iхнiх уяўных спрэчках рабiлiся неверагодна цьмяныя i заблытаныя, з дробязнымi бойкамi над дэфiнiцыямi, бясконцымi спаўзаннямi на староннiя тэмы, сваркамi i нават пагрозамi звярнуцца да вышэйшага начальства. Але тады раптам iх запал сунiмаўся i яны сядзелi вакол стала i глядзелi адзiн на аднаго згаслымi вачыма, як зданi, што знiкаюць з першым крыкам пеўня.
Тэлегляд на хвiлiну зацiх. Ўiнстан зноў падняў галаву. Навiны! Але ж не, проста памянялася музыка. Уваччу ў яго стаяла карта Афрыкi, на якой схематычна быў пазначаны рух войскаў: чорная стрэлка нястрымна рвецца на поўдзень, белая мкне на ўсход праз хвост першай. Каб супакоiцца, ён падняў вочы на партрэт з непарушным тварам. Цi можна было сабе ўявiць, што другой стрэлкi ўвогуле не iснуе?
Яго ўзрушанасць суцiхла. Ён выпiў яшчэ адзiн глыток джыну, узяў белага каня i зрабiў спробны ход. Шах. Але ход быў вiдавочна няслушны, бо...
У яго ў думках мiжволi ўсплыў даўнi ўспамiн. Ён убачыў асветлены свечкай пакой з вялiкiм ложкам, укрытым белай падшыванай коўдрай, i самога сябе, хлопчыка гадоў дзевяцi-дзесяцi, якi сядзiць на падлозе, трасе скрыначку з кубiкамi i шчаслiва смяецца. Насупраць яго сядзiць мацi i таксама смяецца.
Гэта адбылося прыблiзна за месяц да яе знiкнення. Гэта былi часы прымiрэння, калi галоднае ныццё ў жываце было забыта, а яго колiшняя любоў да яе на нейкi час аджыла зноў. Ён добра памятаў той дзень, пахмурны i дажджлiвы дзень, калi вада цякла ручаiнамi па шыбах i ў пакоi было так цёмна, што немагчыма было чытаць. Дзецям было нясцерпна нудна ў цьмяным цесным пакойчыку. Ўiнстан енчыў i бурчаў, марна просячы есцi, сноўдаўся па пакоi, раскiдваў рэчы, абiваў нагамi шалёўку, пакуль суседзi не пачалi калацiць у сцяну, а малая сястрычка тым часам сядзела i цiха плакала. Урэшце мацi сказала: "Ну, не плачце, я куплю вам цацку. Прыгожую цацку - вам спадабаецца", i пайшла ў самы дождж у маленькую крамку побач з домам, якая яшчэ час ад часу працавала. Вярнулася яна з кардоннай скрынкай з гульнёй "Змейкi i лесвiцы". Ён усё яшчэ памятаў пах мокрага кардону. Гульня была ўбогая. Дошка была патрэсканая, а маленькiя драўляныя кубiкi так кепска вытачаныя, што не клалiся на бакi. Ўiнстан панура i без цiкавасцi глядзеў на падарунак. Але мацi запалiла свечку, i яны селi на падлогу гуляць. Хутка ён ужо ў дзiкiм захапленнi крычаў i смяяўся, калi фiшкi безнадзейна караскалiся па лесвiцах i саслiзгвалi ўнiз па змейках, вяртаючыся на зыходныя пазiцыi. Яны згулялi восем разоў, кожны выйграў па чатыры партыi. Сястрычка, яшчэ занадта малая, каб зразумець сэнс гульнi, сядзела, абапершыся на валiк, i смяялася, бо смяялiся iншыя. I ўвесь вечар яны былi шчаслiвыя разам, як некалi раней.
Ён выгнаў з думак гэты вобраз. Гэта быў фальшывы ўспамiн. Такiя фальшывыя ўспамiны час ад часу яго наведвалi. Але, ведаючы, чаго яны вартыя, можна было не хвалявацца. Нешта калiсьцi адбылося, а нешта не адбылося нiколi. Ён павярнуўся да дошкi i зноў узяў белага каня. I ў тую самую хвiлiну конь выпаў у яго з рукi, грукнуўшыся аб дошку. Ўiнстан здрыгануўся, нiбы ўколаты iголкай.
Пранiзлiвы гук фанфараў прарэзаў паветра. Гэта быў выпуск навiн! Перамога! Фанфары перад навiнамi заўсёды азначалi перамогу. Па кавярнi нiбы прайшла электрычная хваля. Нават афiцыянты здрыганулiся i наставiлi вушы.
Фанфары абудзiлi неверагодны шум. Узрушаны голас ужо нешта балабонiў з тэлегляда, але не паспеў ён пачаць, як патануў у буры радасных крыкаў з вулiцы. Навiна з дзiвоснай хуткасцю разляцелася па горадзе. З таго, што ён мог разабраць у сказаным з тэлегляда, ён зразумеў: адбылося тое, што ён прадбачыў: патаемна сабраная i перакiнутая па моры магутная армада, нечаканы ўдар па супрацiўнiку з тылу, белая стрэлка адрэзала хвост чорнай. Урыўкi радасных сказаў прабiвалiся праз гаману: "Шырокi стратэгiчны манеўр - дасканалая каардынацыя - канчатковы разгром - паўмiльёна палонных - поўная дэмаралiзацыя - кантроль над усёй Афрыкай - вайна адчувальна наблiзiлася да канца - перамога - найвялiкшая перамога ў гiсторыi чалавецтва - перамога, перамога, перамога!"
Ўiнстанавы ногi мiжвольна торгалiся пад сталом. Ён не зрушыўся з месца, але ў думках ён бег, бег што было моцы, ён быў з натоўпам на вулiцы i аглушальна крычаў ад радасцi. Ён зноў паглядзеў на партрэт Вялiкага Брата. Волат, якi асядлаў планету! Скала, аб якую разбiлiся азiяцкiя орды! Ён падумаў, што яшчэ дзесяць хвiлiн таму - так, усяго дзесяць хвiлiн - ён усё яшчэ сумняваўся ў душы, не ведаючы, якую вестку прынясуць навiны з фронту перамогу цi паражэнне. О, было пераможана штосьцi большае за эўразiйскую армiю! Шмат што змянiлася ў iм з таго першага дня ў Мiнiстэрстве Любовi, але канчатковая, неабходная, збаўчая змена адбылася толькi цяпер.
Голас з тэлегляда яшчэ нешта казаў пра палонных, пра трафеi i пра страты, але крыкi на вулiцы ўжо трохi суцiхлi. Афiцыянты вярнулiся да сваёй працы. Адзiн з iх падышоў з бутэлькай джыну. Ўiнстан, акунуўшыся ў шчасныя летуценнi, не заўважыў, як напоўнiлася яго шклянка. Ён ужо болей не бег i не крычаў. Ён зноў быў у Мiнiстэрстве Любовi, усё было прабачана, душа ў яго была чыстая, як шкельца. Ён быў на лаве падсудных, ён прызнаўся ва ўсiм, ён выдаў усiх. Ён iшоў па калiдоры з белымi кафлянымi сценамi, з адчуваннем, што гуляе пад сонцам, а ззаду iшоў узброены ахоўнiк. Доўгачаканая куля прабiла яму галаву.
Ён паглядзеў на вялiзны твар. Сорак гадоў пайшло ў яго на тое, каб даведацца, што за ўсмешка хавалася за чорнымi вусамi. О, прыкрае недарэчнае непаразуменне! О, упартае самавольнае выгнанне ад дарагога ўлоння! Дзве прапахлыя джынам слязiны скацiлiся па шчоках. Але ўсё было добра, усё было выдатна. Змаганне завяршылася. Ён перамог самога сябе. Ён любiў Вялiкага Брата.
ДАДАТАК
Прынцыпы навамоўя
Навамоўе было афiцыйнай моваю Акiянii. Яно было распрацавана дзеля забеспячэння iдэалагiчных патрэб Ангсоцу, або Ангельскага Сацыялiзму. У 1984 годзе не было яшчэ нiкога, хто б карыстаўся навамоўем як адзiным сродкам вусных i пiсьмовых зносiн. На навамоўi друкавалiся рэдакцыйныя артыкулы ў "Таймз", але гэта было складанай працай, на якую былi здатныя толькi спецыялiсты. Меркавалася, што навамоўе канчаткова заменiць старамоўе (цi лiтаратурную (ангельскую) мову, як бы мы яе назвалi) да 2050 года. Пакуль жа навамоўе паступова заваёўвала ўсё новыя пазiцыi, i сябры Партыi ўсё часцей ужывалi навамоўныя словы i граматычныя канструкцыi ў штодзённых размовах. Варыянт, ужываны ў 1984 годзе i замацаваны ў Дзевятым i Дзесятым выданнях Слоўнiка Навамоўя, быў толькi часовым варыянтам, у якiм было яшчэ шмат лiшнiх слоў i архаiчных формаў, што пазней мусiлi быць скасаваныя. Разгледзiм цяпер канчатковы, удасканалены варыянт, пададзены ў Адзiнаццатым выданнi Слоўнiка.