Стейнбек Джон. Гронкi гневу (на белорусском языке)

   - Трэба было б мацi памагчы, - сказала Ружа Сарона. - Некалькi ўжо разоў я збiралася, але толькi варухнуся, адразу рвота.
   Позiрк у Конi быў пахмурны.
   - Каб ведаў, што так будзе, не паехаў бы. Вывучыўся б дома вечарамi на трактарыста i меў бы тры даляры ў дзень. На тры даляры можна жыць яшчэ як, i ў кiно кожны вечар хадзiць.
   Ружа Сарона насцярожылася.
   - Вечарамi ты будзеш радыё вывучаць, - сказала яна. Конi доўга не адказваў ёй. -Ты ж будзеш? - патрабавальна запыталася яна.
   - Ну, вядома. Як толькi на ногi стану. Крыху зараблю.
   Ружа Сарона прыўзнялася на локцi.
   - Ты раздумаў?
   - Н-не... не... вядома, не. Толькi я... я не ведаў, што прыйдзецца жыць у такiх месцах, як гэтае.
   Пагляд у Ружы Сарона зрабiўся суровы.
   - Значыць, так трэба, - прамовiла яна спакойна.
   - Вядома, вядома. Сам разумею. Толькi перш на ногi стану. Зараблю трохi. А ўсё ж, вiдаць, лепш было б дома застацца, я вывучыўся б на трактарыста. Iм плацяць па тры даляры ў дзень, ды яшчэ прырабiць можна. - Ружа Сарона скiравала на яго пiльны позiрк, i, калi вочы iх сустрэлiся, Конi зразумеў, што яна ўзважвае, вызначае яго вартасць. - А вучыцца я буду. Толькi спачатку трэба на ногi стаць.
   Ружа Сарона рашуча, з выклiкам сказала:
   - Мы павiнны дамок набыць, перш чым дзiця народзiцца. У палатцы раджаць не хачу i не буду.
   - Ну зразумела, - сказаў Конi. - Але мне спачатку трэба стаць на ногi. Ён выйшаў з-пад навеса i паглядзеў на мацi - яна нахiлiлася над агнём, у якiм гарэла сухое ламачча. Ружа Сарона лягла на спiну i ўтаропiла позiрк у брызент над галавой. Потым заткнула вялiкiм пальцам рот, як кляпам, i цiха заплакала.
   Мацi ўкленчыла перад вогнiшчам i ламала голле, падтрымлiваючы агонь пад кацялком, у якiм тушылася мяса. Языкi полымя то ўзнiмалiся ўгору, то ападалi, то ўзнiмалiся, то ападалi. Дзецi, iх было пятнаццаць, моўчкi стаялi вакол вогнiшча i не зводзiлi з яго вачэй. I калi да iх дайшоў пах тушанага мяса, насы ў iх крышачку зморшчылiся. Сонца паблiсквала на iх пабурэлых ад пылу жоўтых валасах. Дзецi адчувалi, што няёмка так стаяць i пазiраць, але прэч не iшлi. Мацi цiха гаварыла з дзяўчынкай, што стаяла ў самым цэнтры гэтага гурту дзяцей, якiя з прагнасцю глядзелi на кацялок. Дзяўчынка была крыху старэйшая за астатнiх дзяцей. Яна стаяла на адной назе, гладзячы лытку пад'ёмам голай ступнi. Рукi яна сашчапiла за спiнай. Маленькiя шэрыя вочы спакойна глядзелi на мацi. Яна прапанавала:
   - Дайце наламаю вам сучча, мэм.
   Мацi падняла галаву ад кацялка:
   - Вiдаць, хочаш есцi папрасiць?
   - Так, мэм, - спакойна адказала дзяўчынка.
   Мацi падсунула сучча пад кацялок, i агонь цiха загудзеў.
   - Ты сёння не снедала?
   - Не, мэм. Тут нiякай работы няма. Та хоча прадаць што-небудзь з пажыткаў, купiць бензiну i паехаць далей.
   Мацi зноў зiрнула на яе:
   - Астатнiя таксама не снедалi?
   Дзецi бянтэжлiва пераступiлi з нагi на нагу i адвялi вочы ад кацялка, ад якога iшла пара. Адзiн маленькi хлопчык пахвалiўся:
   - Я снедаў... i брацiк мой таксама... i вось гэтыя двое, сам бачыў. Мы добра пад'елi. Вечарам паедзем далей на поўдзень.
   Мацi ўсмiхнулася:
   - Значыць, вы не галодныя. А то на ўсiх не хопiць.
   Хлопчык выпнуў нiжнюю губу.
   - Мы добра пад'елi, - паўтарыў ён i раптам крута павярнуўся, пабег i нырнуў у сваю палатку. Мацi так доўга глядзела яму ўслед, што дзяўчынка вырашыла напомнiць ёй:
   - Агонь зусiм патух, мэм. Я распалю яго, калi хочаце.
   Руцi з Уiнфiлдам стаялi сярод дзяцей, стараючыся захаваць спакой i годнасць. Яны трымалiся адчужана i, разам з тым, як гаспадары. Руцi глянула на дзяўчынку халоднымi, злоснымi вачамi, потым прысела каля агню i стала ламаць галiнкi.
   Мацi зняла накрыўку з кацялка, памяшала мяса палачкай.
   - Вось i добра, што вы не ўсе галодныя. Той маленькi хлопчык напэўна ж не галодны.
   Дзяўчынка насмешлiва ўсмiхнулася:
   - Хто - ён? Проста выхваляецца. Падумаеш, нос задраў! Калi ў iх на вячэру нiчога няма, ведаеце, што ён выдумляе? Учора вечарам выйшаў з палаткi i кажа: мы курыцу елi. А як жа! Я яшчэ раней зазiрнула да iх у палатку i бачыла, што ў iх было на вячэру: адны аладкi, як i ва ўсiх у нас.
   - А-а... - Мацi кiнула позiрк на палатку, у якую шмыгнуў маленькi хлопчык, i запыталася ў дзяўчынкi: - А вы даўно ў Калiфорнii?
   - Ну, месяцаў шэсць. Спачатку мы жылi ва ўрадавым лагеры, потым паехалi далей, на поўдзень, а калi вярнулiся, там было ўжо поўна. Во дзе жыць добра, я вам скажу.
   - Дзе гэта? - запыталася мацi i, узяўшы з рук Руцi наламаныя галiнкi, паклала iх у агонь. Руцi з нянавiсцю зiрнула на дзяўчынку.
   - А там, каля Ўiдпэтча. Там i прыбiральнi добрыя, i душавыя ёсць, бялiзну можна памыць у начоўках, вада блiзка - добрая, пiтная, па вечарах музыка iграе, а ў суботу вечарам танцы. О, вы нiдзе такога не бачылi. I дзецям ёсць пляцоўка, а ў прыбiральнях папера. Пацягнеш ручку ўнiз, вада туды льецца, i палiсмены нiякiя не лезуць у палаткi, а той дзядзька, што начальнiкам там ходзiць, далiкатны такi - зойдзе ў госцi, добра пагаворыць i зусiм не ганарысты. Хацела б я яшчэ там пажыць.
   Мацi сказала:
   - Першы раз чую пра такi лагер. Я з радасцю памыла б бялiзну ў такой пральнi, далiбог, праўда.
   Дзяўчынка з захапленнем гаварыла:
   - У iх, а божачкi, гарачая вада iдзе проста па трубах, станеш пад душ, i так цёпленька робiцца i прыемна. Такога лагера нiдзе больш няма.
   Мацi запыталася:
   - Там цяпер поўна, кажаш?
   - Ага. Калi мы апошнi раз заехалi, усё было занята.
   - Вялiкiя, пэўна, грошы бяруць, - прамовiла мацi.
   - Так. Але калi грошай няма, дазваляюць адпрацоўваць - па дзве гадзiны ў тыдзень: на ўборку пасылаюць, скрынкi для смецця чысцiць. Ну, усякае такое. А вечарам музыка iграе, людзi пагутарыць збiраюцца, а гарачая вада дык проста па трубах бяжыць. Вы такога лагера нiколi не бачылi.
   - Хацела б я паехаць туды, - сказала мацi.
   Тут Руцi ўжо не стрымалася i са злосцю выпалiла:
   - А ў нас бабка памерла проста на грузавiку. - Дзяўчынка здзiўлена паглядзела на яе. - Так, так, проста на грузавiку, i следчы яе забраў. - Руцi моцна сцяла губы i наламала яшчэ невялiкую кучку сухiх сучкоў.
   Уiнфiлд заморгаў вачамi, уражаны смелым выпадам Руцi.
   - Проста на грузавiку, - паўтарыў ён за ёю. - А следчы запiхнуў яе ў вялiкi кош.
   - Сцiхнiце вы абое, - умяшалася мацi, - а то шугану вас адсюль, - i падкiнула ў агонь сучча.
   На другiм канцы лагера Эл падышоў паглядзець на прыцiрку клапанаў.
   - Бачу, канчаеш ужо, - сказаў ён.
   - Яшчэ два засталiся.
   - А дзяўчаты тут ёсць?
   - У мяне жонка, - адказаў малады чалавек. - На дзяўчат у мяне часу не хапае.
   - А ў мяне заўсёды хапае, - сказаў Эл. - На што iншае - няма, а на гэта ёсць.
   - А ты пагаладай, тады другое запяеш.
   Эл засмяяўся:
   - Усё можа быць. А пакуль што ў мяне такi настрой.
   - Я тут разгаварыўся з адным. Ён з вамi прыехаў?
   - З намi.. Гэта мой брат, Том. Ты з iм глядзi, не надта. Ён чалавека забiў.
   - Забiў чалавека? За што?
   - Мiж iмi бойка была. Той пырнуў яго нажом. А Том яму па галаве рыдлёўкай.
   - Праўда? А суд быў?
   - Быў. Адпусцiлi, бо здарылася гэта ў бойцы.
   - На задзiраку ён не падобны.
   - Ды не, якi ён задзiрака. Але Том нiкому не спусцiць. - У голасе Эла прагучаў гонар. - Том чалавек спакойны. I ўсё-такi будзь з iм асцярожны.
   - Што ж... Мы з iм пагаварылi. Мне здалося, ён не зласлiвы.
   - Не, не зласлiвы. Ён цiхi, пакуль яго не давядуць, а тады ўжо сцеражыся! - малады чалавек узяўся за апошнi клапан. - Давай дапамагу паставiць клапаны, i галоўку надзенем.
   - Ну памажы, калi табе больш рабiць няма чаго.
   - Някепска было б паспаць, - сказаў Эл, - ды толькi варта мне ўбачыць разабраную машыну, i рукi самi цягнуцца да яе. Не магу ўтрымацца.
   - За дапамогу буду табе вельмi ўдзячны, - сказаў малады чалавек. - Мяне завуць Флойд Ноўлс.
   - А я Эл Джоўд.
   - Вельмi рады пазнаёмiцца.
   - Я таксама. Пракладку пакiнеш старую?
   - Давядзецца, - адказаў Флойд.
   Эл дастаў з кiшэнi складны ножык i паскроб iм блок рухавiка.
   - Эх, - сказаў ён, - нiчога на свеце так не люблю, як пакапацца ў машыне.
   - А дзяўчат?
   - О, i дзяўчат! Вось каб разабраць "ролс-ройс", а потым зноў сабраць! Адзiн раз удалося зазiрнуць пад капот шаснаццацiцылiндравага "кадылака", i, божа мой, такога цуду ты ў жыццi не бачыў! Iду я па вулiцы ў нас, у Салiса, i бачу - стаiць шаснаццатка каля рэстарана, i я падняў капот. I тут выходзiць з рэстарана нейкi дзядзька i кажа: "Ты што тут робiш?" А я яму: "Проста гляджу. Цудоўная машына, праўда?" А ён стаў побач са мной i стаiць. Пэўна, сам нiколi ў яе не заглядаў. Стаў i стаiць. Багаты такi, у саламяным капелюшы. Кашуля ў палоску, акуляры. Нiчога адзiн аднаму не гаворым. Проста глядзiм. А потым ён раптам пытаецца: "Хацеў бы павадзiць?"
   Флойд сказаў:
   - Так я табе i паверыў!
   - Далiбог, праўда. "Хацеў бы павадзiць?" А я ў джынсах, у брудных. Кажу яму: "Запэцкаю сядзенне". А ён: "Садзiся. Аб'едзем квартал". I, павер, я сем цi восем разоў вакол квартала аб'ехаў. Божа, што за машына!
   - Шык?
   - Яшчэ якi! Разабраць бы яе ўсю на частачкi... я за гэта... не ведаю, што аддаў бы.
   Рука Флойда перастала тузацца ўзад i ўперад. Ён выняў апошнi клапан з гнязда i агледзеў яго.
   - Ты лепш прывыкай да драндулетаў, - сказаў ён. - Шаснаццатку табе наўрад цi калi прыйдзецца вадзiць. - Флойд паклаў корбу на падножку i пачаў счышчаць стамескай нагар на галоўцы блока.
   Дзве прысадзiстыя жанчыны, проставалосыя, босыя, прайшлi паўз iх, несучы ўдзвюх вядро мутна-белай вады. Яны ледзь валаклi ногi пад цяжарам сваёй ношы i не падымалi вачэй ад зямлi. Сонца хiлiлася на захад.
   Эл сказаў:
   - Цябе, вiдаць, нiчога асаблiва не вабiць.
   - Я тут ужо шэсць месяцаў, - сказаў ён. - Сную па ўсiм штаце, на працы не шкадую сябе, хуценька шукаю новае месца, каб было на што купiць мяса i бульбы жонцы, сабе i дзецям. Носiшся, як заяц... а толку мала. Тут хоць са скуры вылузвайся, сыты ўсё роўна не будзеш. Я проста стамiўся, i ўсё. Так стамiўся, што за ноч сiлы не набiраюся. Што далей рабiць, розуму не дабяру.
   - Няўжо нельга сталую работу знайсцi? - запытаўся Эл.
   - Не, сталай работы тут не знойдзеш. - Флойд саскроб рэшткi нагару з галоўкi блока i працёр цьмяны метал прамасленай анучкай.
   Да лагера пад'ехала лядашчая легкавая машына. У ёй сядзела чацвёра мужчын - ва ўсiх твары загарэлыя, суровыя. Машына паволi рухалася мiж палатак. Флойд крыкнуў iм:
   - Ну як, пашанцавала?
   Машына спынiлася. Чалавек, што сядзеў за рулём, адказаў:
   - Усё навокал аб'ездзiлi. Нiдзе нiякай работы. Трэба ехаць адсюль.
   - Куды? - крыкнуў Эл.
   - Адзiн бог ведае. Куды мы толькi не патыкалiся! - Вадзiцель адпусцiў тормаз, i машына паехала далей.
   Эл пазiраў ёй услед.
   - Можа, лепш было б ездзiць па адным? Адзiн хутчэй работу знойдзеш.
   Флойд паклаў стамеску i нявесела ўсмiхнуўся:
   - Ты яшчэ не вучаны. На раз'езды бензiн патрэбен. А галон бензiну каштуе пятнаццаць цэнтаў. Гэтыя чацвёра не могуць дазволiць сабе ездзiць на чатырох машынах.
   Яны складваюцца па дзесяць цэнтаў i купляюць бензiн. Табе яшчэ трэба павучыцца.
   - Эл! - Эл павярнуўся i ўбачыў Уiнфiлда, якi з важным выглядам стаяў каля яго. - Эл, ма ўжо мяса па талерках раскладае. Iдзi, яна клiча цябе.
   Эл абцёр рукi аб штаны.
   - Мы сёння яшчэ не елi, - сказаў ён Флойду. - Я пад'ем i прыйду памагу табе.
   - Неабавязкова, але як хочаш.
   - Сказаў жа - прыйду. - Эл пайшоў за Ўiнфiлдам да палаткi Джоўдаў.
   Каля яе было цесна. Суседскiя дзецi такой шчыльнай сцяной абступiлi кацялок з варывам, што мацi, завiхаючыся каля вогнiшча, закранала iх локцямi. Том i дзядзька Джон стаялi каля яе.
   Мацi разгублена гаварыла:
   - Не ведаю, як быць. Трэба сям'ю накармiць. А што мне з гэтымi рабiць? Дзецi стаялi як укапаныя i пазiралi на яе. Твары ў iх былi абыякавыя, нiбы застылыя, толькi вочы перабягалi з кацялка на алавяную талерку, якую мацi трымала ў руцэ. Вочы ўпарта сачылi за лыжкай, што хадзiла ад кацялка да талеркi, i, калi мацi перадала талерку, ад якой iшла пара, дзядзьку Джону, вочы ўпiлiся ў яе. Дзядзька Джон зачарпнуў поўную лыжку, i вочы дружна паднялiся разам з ёю. Ён адправiў у рот кавалак бульбiны, i вочы ўсе разам утаропiлiся на твар, сочачы за яго выразам - цi смачна, цi спадабалася.
   I тут дзядзька Джон быццам упершыню ўбачыў дзяцей. Ён вяла пажаваў i сказаў Тому:
   - Вазьмi. Мне есцi не хочацца.
   - Ты ж сёння нiчога ў рот не браў, - сказаў яму Том.
   - Ага, у мяне з жыватом нешта. Не хочацца.
   Том спакойна сказаў:
   - Iдзi з талеркай у палатку, там пад'ясi.
   - Нешта не хочацца, - упарцiўся Джон. - I ў палатцы яны будуць перад вачамi стаяць.
   Том павярнуўся да дзяцей:
   - Iдзiце. Ану прэч адгэтуль! - Вочы ўсе разам адарвалiся ад кацялка i разгублена ўставiлiся яму ў твар. - Iдзiце, iдзiце адсюль. Так рабiць нядобра. Усё роўна на ўсiх вас не хопiць.
   Мацi раскладала па талерках порцыi мяса, вельмi маленькiя, i ставiла талеркi на зямлю.
   - Не магу я iх прагнаць, - сказала яна. - Проста не ведаю, што рабiць. Бярыце свае талеркi i iдзiце пад навес. А тое, што засталося, няхай яны даядуць. А гэту вось занясiце Разашарне. - Яна ўсмiхнулася дзецям: Паслухайце, дзеткi, знайдзiце дзе-небудзь шырокiя трэсачкi, i я дам вам, што засталося. Толькi не сварыцеся.
   Дзецi вокамгненна разляцелiся ва ўсе бакi без адзiнага гуку. Хто пабег шукаць трэсак, хто ў свае палаткi па лыжку. Не паспела мацi раскласцi ежу па талерках, як яны ўжо зноў абкружылi яе, маўклiвыя, галодныя, як ваўкi. Мацi пакруцiла галавой:
   - Проста не ведаю, што рабiць. Не магу ж я сям'ю абдзялiць. Яе трэба накармiць. Руцi! Уiнфiлд! - патрабавальна крыкнула яна. - Бярыце ж свае талеркi. Хутчэй! Iдзiце з iмi пад брызент. - Яна вiнавата паглядзела на дзяцей, якiя моўчкi чакалi. - Там зусiм мала, - сказала яна сарамлiва. Кацялок я пастаўлю на зямлю, а вы падбярыце рэшткi, хоць чарвяка заморыце. Яна гаварыла запiнаючыся. - Нiчога я зрабiць не магу. I не даць не магу. - I, зняўшы кацялок з агню, паставiла яго на зямлю. - Пачакайце трохi. Яшчэ гарачае, - сказала яна i паспешлiва пайшла пад брызент, каб вочы яе не бачылi таго, што будзе.
   Сям'я Джоўдаў сядзела на зямлi, кожны са сваёй талеркай, i пад брызентам было чуваць, як дзецi скрабуць трэсачкамi, лыжкамi i ржавымi палоскамi бляхi. Яны з усiх бакоў закрылi сабой кацялок. Не перагаворвалiся, не штурхалiся, але ў кожным iх руху адчувалася ўпартая настойлiвасць i затоеная жорсткасць. Мацi павярнулася спiнай, каб усяго гэтага не бачыць.
   - Больш так нельга, - сказала яна. - Давядзецца хавацца ад чужых вачэй. Чутно было, як скрабуць у кацялку, потым цесны гурток дзяцей рассыпаўся, i яны разышлiся, пакiнуўшы на зямлi абскрэбены кацялок. Мацi паглядзела на талеркi. - Нiхто з вас добра не пад'еў.
   Бацька падняўся i, нiчога не адказаўшы, выйшаў з-пад брызенту. Прапаведнiк усмiхнуўся i лёг на зямлю, падклаўшы пад галаву рукi. Эл таксама падняўся.
   - Пайду памагу тут аднаму з машынай, - сказаў ён.
   Мацi сабрала талеркi i пайшла мыць.
   - Руцi, - паклiкала яна, - Уiнфiлд! Хуценька прынясiце вядзерца вады. Яна дала iм вядро, i дзецi пайшлi з iм да рэчкi.
   Да палаткi Джоўдаў падыходзiла мажная жанчына. Сукенка на ёй была ў пыле i ў плямах ад змазачнага масла. Яна iшла, высока задраўшы падбародак. Спынiлася за некалькi крокаў ад палаткi i ваяўнiча глянула на мацi. Тады падышла блiжэй.
   - Дабрыдзень, - сказала яна холадна.
   - Дзень добры, - адказала мацi, паднялася з каленяў i падсунула госцi скрынку. - Сядайце, калi ласка.
   Жанчына падышла зусiм блiзка.
   - Не, не хачу.
   Мацi запытальна глянула на яе:
   - Вам што-небудзь трэба?
   Жанчына падперла рукi ў бокi.
   - Мне трэба, каб вы клапацiлiся пра сваiх уласных дзяцей, а маiх пакiнулi ў спакоi.
   Мацi зрабiла вялiкiя вочы.
   - Я нiчога такога... - пачала яна.
   - Ад майго хлапчука так i тхне тушонкай. Гэта вы яму далi, ён мне сказаў. Тушаным мясам надумалi хвалiцца. Няма чаго гэтым хвалiцца. Я i так ледзь не разрываюся, а тут яшчэ мой блазан прыбягае i пытаецца: "А чаму ў нас няма мяса?" - Голас жанчыны дрыжаў ад шаленства.
   Мацi падышла да яе.
   - Вы сядайце, - сказала яна. - Прысаджвайцеся, пагаворым.
   - I не думаю. Я стараюся хоць як-небудзь накармiць сям'ю, а вы тут са сваёй тушонкай лезеце.
   - Сядайце, сядайце, - запрашала мацi. - Больш у нас мяса не будзе, аж пакуль мы работы не знойдзем. Вось каб вы варылi мяса i малыя дзецi абступiлi вас з усiх бакоў, што б вы рабiлi? Нам i самiм было мала, ды хiба адмовiш дзецям, калi яны пазiраюць на цябе такiмi вачамi?
   Рукi жанчыны ўпалi з клубоў. Яна дапытлiва паглядзела ў твар мацi, потым павярнулася, шпарка пакрочыла прэч i, увайшоўшы ў сваю палатку, захiнула за сабой полкi. Мацi правяла яе позiркам i зноў апусцiлася на каленi перад горкай алавяных талерак.
   Да палаткi паспешлiва падышоў Эл.
   - Том! - гукнуў ён. - Ма, Том тут?
   Том высунуў галаву з-пад брызенту.
   - Чаго табе?
   - Хадзем са мной, - усхвалявана сказаў Эл.
   Яны пайшлi разам.
   - Што здарылася? - запытаўся Том.
   - Пацярпi, зараз даведаешся. - Эл падвёў яго да машыны з разабраным блокам. - Гэта Флойд Ноўлс, - сказаў ён.
   - Мы з iм ужо гаварылi. Ну, як справы?
   - Ды вось канчаю, - адказаў Флойд.
   Том правёў пальцам па галоўцы блока.
   - Ну кажы, Эл, што там у цябе за тайна.
   - Толькi што Флойд мне сказаў... Раскажы яму сам, Флойд.
   Флойд пачаў:
   - Можа, лепш было б памаўчаць... але добра, скажу. Тут адзiн прыехаў, кажа, работа ёсць - далей на поўнач.
   - На поўнач?
   - Ага. Ёсць месца такое - далiна Санта-Клара. Далёка, чорт ведае дзе.
   - А работа якая?
   - Збор слiў, груш, кансерваванне. Кажа, хутка ўсё паспее.
   - А ўсё ж, як далёка? - дапытваўся Том.
   - А чорт яго ведае. Мiль дзвесце, пэўна.
   - Сапраўды чорт ведае дзе, - сказаў Том. - А чаму ты думаеш, што да нашага прыезду там будзе работа?
   - Напэўна сказаць нiхто не можа, - адказаў Флойд. - Але ж тут усё роўна нiчога не знойдзеш, а чалавек гэты кажа, што атрымаў лiст ад брата, i той ужо ў дарозе. Нiкому казаў нiчога не гаварыць, а то ўсе кiнуцца туды. Давядзецца выязджаць ноччу. Раней прыедзеш, можа, работу дадуць.
   Том уважлiва прыглядаўся да Флойда.
   - Нашто ж так, крадучыся?
   - А на тое, што, калi ўсе рушаць туды, работы не хопiць.
   - Усё ж далекавата, каб на яго чорт, - сказаў Том.
   Флойд закрыўдаваў:
   - Я з табой па-сяброўску падзялiўся. Можаш не ехаць. Твой брат тут мне памог, таму я i сказаў вам.
   - Ты ўпэўнены, што ў гэтым наваколлi работы няма?
   - Слухай, я тры днi тут кручуся, дзе толькi нi быў, i каб хоць што трапiлася - нiдзе нiчога. Калi хочаш сам пашукаць i спалiць чорт ведае колькi бензiну, што ж, давай! Я не прашу вас ехаць са мной. Чым больш народу туды наедзе, тым меней шанцаў у мяне.
   Том сказаў:
   - Я нiчога такога не гавару. Толькi вельмi ж далёка. Мы спадзявалiся папрацаваць тут, дамок арандаваць.
   Флойд цярплiва сказаў:
   - Вы толькi што прыехалi, я разумею. Вам яшчэ шмат чаму трэба павучыцца. Калi паслухаеце мяне, вы толькi выйграеце. А не - вучэнне абыдзецца вам даражэй. Асесцi тут вы не спадзявайцеся, бо ў гэтых месцах сталай работы нiдзе няма. Страўнiк пагонiць вас далей. Ну вось, цяпер сказаў вам усё начыстую.
   - Трэба ўсё ж пашукаць, - заклапочана сказаў Том.
   Да суседняй палаткi пад'ехала закрытая легкавая машына. З яе вылез чалавек у камбiнезоне i сiняй кашулi. Флойд крыкнуў яму:
   - Ну як, добра з'ездзiлi?
   - Нiякай работы нiдзе ў гэтым чортавым краi няма i не будзе, пакуль не саспее бавоўна. - I чалавек пайшоў у падраную палатку.
   - Вось бачыш? - сказаў Флойд Тому.
   - Ага, бачу. А ўсё ж дзвесце мiль!
   - Вы пакуль што яшчэ нiдзе не прыстроiлiся. Думайце - вырашайце.
   - Лепш паехаць, - сказаў Эл.
   - А тут калi будзе работа? - запытаўся Том у Флойда.
   - Недзе праз месяц пачнецца збор бавоўны. Калi ў вас ёсць запас грошай, чакайце.
   - Мацi ехаць не захоча, яна вельмi стамiлася, - сказаў Том.
   Флойд пацiснуў плячамi:
   - Я вас на поўнач не ганю. Рабiце, як вам лепей. Што чуў, тое i перадаў вам. - Ён падняў з падножкi прамасленую пракладку, акуратна прыладзiў яе да блока i прыцiснуў. - Ну, - сказаў ён Элу, - давай памажы паставiць крышку.
   Том назiраў, як яны асцярожна насунулi цяжкую крышку блока на шпiлькi i мякка апусцiлi.
   - Трэба параiцца са сваiмi, - прагаварыў ён.
   Флойд сказаў:
   - Толькi каб нiхто, акрамя вашых, нiчога пра гэта не ведаў. Я толькi вам. Калi б твой брат не памог мне з машынай, я i з вамi не падзялiўся б.
   - Што ж, вялiкi табе дзякуй. Трэба ўсё добра абдумаць. Магчыма, i паедзем.
   Эл сказаў:
   - Паедуць туды нашы цi не, я ўсё роўна паеду, далiбог. На спадарожных машынах дабяруся.
   - А сям'ю кiнеш? - запытаўся Том.
   - I што тут такога? Я вярнуся з поўнымi кiшэнямi грошай. А чаму i не?
   - Мацi на гэта згоды не дасць, - сказаў Том. - I бацька таксама.
   Флойд паставiў гайкi на балты i закруцiў iх, колькi мог, пальцамi.
   - Мы з жонкай выехалi разам з усiмi нашымi, - сказаў ён. - Там, дома, нам i ў галаву не прыйшло б ад сваiх адбiвацца. Проста пра такое мы i думаць не маглi. Але калi мы ўсёй сям'ёй заехалi крыху далей на поўнач, я вярнуўся сюды, а яны рушылi далей, i цяпер адзiн бог ведае, куды iх занесла. З таго часу я iх усё шукаю, паўсюль пра iх пытаюся. - Флойд абхоплiваў гайкi ключом i раўнамерна падкручваў адну за адной.
   Том апусцiўся на кукiшкi каля машыны i кiнуў беглы позiрк на рады палатак, мiж якiх была пратаптана ў траве сцяжынка.
   - Не, даражэнькi, - сказаў ён, - мацi цябе не адпусцiць.
   - А, па-мойму, аднаму лягчэй працу знайсцi.
   - Можа, i лягчэй, толькi яна згоды не дасць.
   Да лагера падкацiлi дзве перапоўненыя машыны, у людзей, што сядзелi ў iх, выгляд быў панылы. Флойд падняў вочы, але не спытаўся, цi добра з'ездзiлi. На iх запыленых тварах адбiвалiся смутак i адначасова ўпартасць. Сонца хiлiлася на захад, i жоўтае яго святло залiвала Гувервiль i вярбняк за iм. Дзецi пачалi выходзiць з палатак i разбрыдацца па лагеры. Жанчыны таксама выходзiлi i бралiся распальваць маленькiя вогнiшчы. Мужчыны збiралiся невялiкiмi групамi i, прысеўшы на кукiшкi, заводзiлi гаворку.
   Новенькi двухмесны "шэўрале" з'ехаў з шашы i пакiраваў у самы цэнтр лагера. Ён спынiўся сярод палатак. Том запытаўся:
   - Каго гэта яшчэ прынесла. З выгляду яны не тутэйшыя.
   - Не ведаю, - адказаў Флойд. - Можа, палiцыя.
   Дзверцы адчынiлiся, з машыны выйшаў чалавек i стаў каля яе. Яго спадарожнiк застаўся ў кабiне. Мужчыны, што сядзелi на кукiшках, скiравалi позiркi на прыезджых, i гутарка спынiлася. Жанчыны, якiя разводзiлi агонь, употай зiркалi на блiскучую легкавушку. Дзецi пачалi падбiрацца да яе самымi мудрагелiстымi абходнымi шляхамi, кружачы сярод палатак.
   Флойд паклаў ключ. Том падняўся на ногi. Эл выцер рукi аб штаны. Усе трое падышлi да "шэўрале". На чалавеку, якi выйшаў з машыны, былi штаны колеру хакi i фланелевая кашуля. На галаве мяккi шыракаполы капялюш. У нагруднай кiшэнi за загарадкай з вечных ручак i жоўтых алоўкаў тырчаў стосiк паперак, з задняй кiшэнi штаноў вытыркаўся блакнот у металiчных вокладках. Ён падышоў да адной групы мужчын, што сядзелi на кукiшках, i тыя ўзнялi на яго вочы насцярожана i моўчкi. Яны сачылi за iм, не зварухнуўшыся з месца; бялкi вачэй у iх паблiсквалi пад зрэнкамi, бо яны глядзелi ўгору, не падымаючы галавы. Том, Эл i Флойд няспешна, быццам шпацыруючы, падышлi блiжэй.
   Чалавек запытаўся:
   - Хочаце атрымаць работу? - Усе пазiралi на яго па-ранейшаму моўчкi i насцярожана. А з усяго лагера сюды цягнулiся ўжо i iншыя мужчыны.
   Нарэшце адзiн з тых, што сядзелi на кукiшках, адказаў:
   - Вядома ж, хочам. А дзе яна, работа?
   - Акруга Туларэ. Там пачынаецца збор фруктаў. Патрэбна шмат людзей.
   Загаварыў Флойд:
   - Вы самi наймаеце?
   - Сам. Я ўзяў падрад.
   Людзi збiлiся вакол яго цеснай кучкай. Нейкi чалавек у камбiнезоне зняў з галавы свой чорны капялюш i пальцамi зачасаў назад доўгiя чорныя валасы.
   - Колькi плацiць будзеце? - запытаўся ён.
   - Цяпер дакладна сказаць не магу. Цэнтаў трыццаць, думаю.
   - Чаму не можаце сказаць дакладна? У вас жа падрад, цi не так?
   - Правiльна, - адказаў чалавек у штанах колеру хакi. - Але ўсё залежыць ад цаны на фрукты. Можа, трохi больш, можа, трохi i менш.
   Флойд выступiў наперад i спакойна сказаў:
   - Я паеду, мiстэр. Вы падрадчык, у вас павiнен быць патэнт. Пакажыце яго, а потым выпiшыце нам нарад i каб там было сказана, якая работа, дзе будзем працаваць, калi i колькi будуць нам плацiць, i падпiшыце яго. Тады паедзем.
   Падрадчык кiнуў на яго злосны позiрк:
   - Ты мяне не вучы, як мне справы свае весцi.
   Флойд сказаў:
   - Калi мы едзем да вас працаваць, гэта i нашы справы таксама.
   - Ты мяне не вучы. Я паведамляю вам, што патрэбны людзi.
   - А колькi людзей i якая плата, пра гэта вы маўчок.
   - Што за чорт! Ды я сам яшчэ не ведаю.
   - Раз не ведаеце, значыць, не маеце права людзей наймаць.
   - У мяне ёсць поўнае права весцi свае справы так, як я лiчу неабходным. Калi вам больш даспадобы адседжваць тут заднiцы - воля ваша. Я наймаю на работу ў акругу Туларэ. Мне шмат рабочых там патрэбна.
   Флойд павярнуўся да натоўпу мужчын. Цяпер ужо яны ўсе стаялi i моўчкi пераводзiлi позiркi з падрадчыка на Флойда i наадварот. Флойд сказаў:
   - Я ўжо два разы так нарываўся. Яму, можа, трэба тысяча чалавек. А ён набярэ туды тысяч пяць i будзе плацiць па пятнаццаць цэнтаў за гадзiну. I вы, бедалагi, згодзiцеся, бо жываты ў вас пустыя. Калi ён хоча наняць людзей, няхай наймае i няхай напiша ўсё на паперы i паставiць там плату. Папрасiце, няхай дакумент пакажа. Без патэнта наймаць людзей ён права не мае.
   Падрадчык павярнуўся да "шэўрале" i крыкнуў:
   - Джо!
   Яго спадарожнiк выглянуў з кабiны, адчынiў дзверцы i выйшаў. На iм былi верхавыя брыджы i высокiя чаравiкi на шнуроўцы. Збоку на поясе-патранташы вiсела цяжкая рэвальверная кабура. Да карычневай кашулi быў прышпiлены знак шэрыфскага памагатага - металiчная зорка. Ён ступаў няспешна, уразвалку. На твары яго iграла рэдзенькая ўсмешка.
   - У чым справа? - Кабура хадзiла ўзад i ўперад па бядры.
   - Зiрнi, Джо, гэты малойчык трапляўся табе калi-небудзь на вочы?
   Палiсмен запытаўся: