Стейнбек Джон. Гронкi гневу (на белорусском языке)

   У сярэдзiне дня цяжка прытупала мацi.
   - Я раней паспела б, - сказала яна, - але Разашарна самлела. Страцiла прытомнасць. Вы, пэўна, наелiся гэтых персiкаў, дзеткi, глядзiце, панос будзе.
   Прысадзiстае цела мацi рухалася жвава. Яна амаль адразу адмовiлася ад вядра i збiрала фрукты ў фартух. Да захаду сонца Джоўды сабралi дваццаць скрынь.
   Том апусцiў дваццатую скрыню на зямлю.
   - Даляр, - сказаў ён прыёмшчыку. - Да якой гадзiны працуем?
   - Дацямна - пакуль вiдно.
   - А цяпер у краме дадуць у доўг? Мацi хоча якога-небудзь харчу купiць.
   - Безумоўна. Я выдам вам квiток на даляр. - Прыёмшчык напiсаў нешта на паперцы i даў яе Тому. Том панёс паперку да мацi.
   - Вось квiток. Можаш набраць у краме на даляр.
   Мацi апусцiла вядро i расправiла плечы.
   - З непрывычкi цяжка, праўда? - сказала яна.
   - Дзiва што. Нiчога, хутка прывыкнем. Ну давай, iдзi, купi чаго-небудзь паесцi.
   - А чаго б ты хацеў?
   - Мяса. Мяса, хлеба i кавы, кавы з цукрам. Мяса вялiкi кавалак.
   Руцi заныла:
   - Мы змарылiся, ма.
   - Дык iдзiце са мной.
   - Яны, як толькi за працу ўзялiся, ужо стамiлiся, - сказаў бацька. - Рады з iмi няма. Трэба прыструнiць iх як след, а то зусiм распусцяцца.
   - Вось паселiмся дзе-небудзь стала, яны ў школу пойдуць, - сказала мацi i пайшла стомленай хадой, Руцi i Ўiнфiлд нясмела пацягнулiся за ёю.
   - Мы кожны дзень будзем працаваць у садзе? - запытаўся Ўiнфiлд.
   Мацi спынiлася, чакаючы, пакуль ён падыдзе, потым узяла хлопчыка за руку i павяла з сабой.
   - Праца няцяжкая, - сказала яна. - Вам карысна. I нам падмога. Калi ўсе будзем працаваць, хутка ў сваiм доме жыць будзем. Усе павiнны, чым могуць, памагаць.
   - Але я зусiм стамiўся.
   - Ведаю. Я таксама стамiлася. Усiм нялёгка. Трэба пра iншае думаць. Думай пра школу, пра тое, як ты хадзiць у яе будзеш.
   - А я ў школу не хачу, ма. I Руцi не хоча. Мы бачылi, якiя тут дзецi вучацца. Смаркачы нахабныя! Дражняць нас - Окi, Окi! Мы iх бачылi. Я ў школу не пайду.
   Мацi з жалем глянула на яго белабрысую галаву.
   - Не рабi нам непрыемнасцей, хоць пакуль што, - угаворвала яна. - Вось станем на ногi, тады, што ж, капрызь. Толькi не цяпер. Нам цяпер i без таго хапае.
   - Я шэсць персiкаў з'ела, - паведамiла Руцi.
   - Ну i панос будзе. А прыбiральнi тут паблiзу няма.
   Крама, якая належала кампанii, размяшчалася ў павецi з рыфленага жалеза. Вiтрыны яна не мела. Мацi адчынiла сеткаватыя дзверы i ўвайшла. За прылаўкам яна ўбачыла чалавека вельмi маленькага росту. Ён быў зусiм лысы, i голая галава яго сям-там адлiвала сiнню. Густыя цёмныя бровы высокай дугой узнiмалiся над вачамi, i ад гэтага твар яго здаваўся нейкiм здзiўленым, крыху нават спалоханым. Доўгi, тонкi, кручкаваты, як птушыная дзюба, нос, ноздры, зарослыя рыжаватымi валаскамi. На рукавах сiняй кашулi чорныя сацiнавыя нарукаўнiкi. Калi мацi ўвайшла, ён стаяў, аблакацiўшыся на прылавак.
   - Добры вечар, - павiталася мацi.
   Прадавец з цiкавасцю паглядзеў на яе. Дуга над яго вачамi паднялася яшчэ вышэй.
   - Добры вечар, - адказаў ён.
   - У мяне квiток на даляр.
   - Можаце на даляр узяць, - сказаў прадавец i вiсклiва хiхiкнуў. - Вось так. На адзiн даляр. На цэлы даляр. - Ён павёў рукой, паказваючы на свой тавар. - Што хочаце бярыце. - Ён акуратна паправiў нарукаўнiкi.
   - Думаю мяса ўзяць.
   - У нас мяса ёсць усякае. Вось, напрыклад, фарш. Возьмеце фаршу? Дваццаць цэнтаў фунт.
   - Цi не завельмi дорага? Па-мойму, апошнi раз я брала за пятнаццаць.
   - Правiльна, - зноў цiха хiхiкнуў прадавец. - Але ў той жа час не так ужо i дорага. А паедзеце па фарш у горад, амаль галон бензiну спалiце. Выходзiць, не так у нас i дорага. I бензiну ў вас, вiдаць, няма.
   Мацi строга сказала:
   - У вас жа не пайшоў галон бензiну, каб прывезцi гэтае мяса сюды.
   Прадавец весела засмяяўся:
   - Вы ўсё дагары нагамi перавярнулi. Мы мяса не купляем, а прадаем. А каб куплялi, ну што ж, тады справа iншая.
   Мацi прыклала два пальцы да губ i засяроджана насупiла бровы.
   - Тут адзiн тлушч i храсткi.
   - За гэтае мяса я не ручаюся, можа, яно i не зварыцца. I за тое, што сам еў бы яго, таксама не ручаюся. Ды мала чаго я не рабiў бы.
   Мацi гнеўна глянула на яго, але спакойным тонам запыталася:
   - А таннейшае мяса ёсць?
   - Булённыя косткi, - адказаў прадавец. - Дзесяць цэнтаў фунт.
   - Тут жа адны косткi.
   - Адны косткi, - пацвердзiў прадавец. - Смачны суп будзе. Наварысты.
   - А супавае мяса ёсць?
   - Безумоўна. Дваццаць пяць цэнтаў.
   - Давядзецца, вiдаць, без мяса абысцiся. Але i мяса хочацца. Прасiлi мяса ўзяць.
   - Мяса ўсiм хочацца, яно ўсiм патрэбна. Вось добры фарш. Сала вытапiце, пойдзе на падлiўку. Добры фарш. Нiчога ў глум не пойдзе. Костак выкiдаць не давядзецца.
   - А пачым... пачым бакавiна?
   - Вунь куды махнулi! Гэта ядуць толькi на Каляды i ў Дзень дзякавання. Трыццаць пяць цэнтаў фунт. Каб у мяне была iндзейка, я б вам яе танней прадаў.
   Мацi ўздыхнула:
   - Дайце два фунты фаршу.
   - Слухаю, мэм. - Прадавец лапаткай паклаў бледнага фаршу на навошчаную паперу. - Што вам яшчэ?
   - Хлеба.
   - Калi ласка. Вялiкi бохан пятнаццаць цэнтаў.
   - Цана яму дванаццаць.
   - Зусiм правiльна. Едзьце проста ў горад i купляйце за дванаццаць. Галон бензiну. Што яшчэ возьмеце? Бульбу?
   - Ага, бульбу.
   - Чвэрць даляра пяць фунтаў. Мацi пагрозлiва пасунулася да яго:
   - Наслухалася я ад вас тут - хопiць! Я ведаю, якiя цэны ў горадзе.
   Маленькi прадавец падцiснуў губы:
   - Тады едзьце ў горад.
   Мацi паглядзела на сваю сцiснутую ў кулак руку.
   - Што ж гэта такое? - цiха сказала яна. - Вы гаспадар крамы?
   - Не. Я толькi прадавец.
   Навошта ж вы падсмейваецеся? Вам лягчэй ад гэтага? - Мацi глянула на свае сцёртыя да бляску маршчынiстыя рукi. - Хто ж тут гаспадар?
   - Акцыянернае таварыства "Ферма Гупера", мэм.
   - Яна i цэны вызначае?
   - Так, мэм.
   Мацi падняла на яго вочы i слаба ўсмiхнулася.
   - Усе, хто сюды прыходзiць, вось так злуюць на вас?
   Прадавец памаўчаў крыху, перш чым адказаць.
   - Так, мэм.
   - I таму вы жарты строiце?
   - Што вы маеце на ўвазе?
   - Такiм паганствам займаецеся. Вам i самому сорамна, га? Мусiце аджартоўвацца? - Голас у мацi гучаў мякка. Прадавец, як зачараваны, пазiраў на яе i маўчаў. - Значыць, так, - сказала яна. - Сорак цэнтаў - мяса, пятнаццаць - хлеб, дваццаць пяць - бульба. Усяго восемдзесят цэнтаў. А кава колькi?
   - Самая танная - дваццаць цэнтаў, мэм.
   - Выходзiць даляр. Працавалi сямёра i вось на якую вячэру зарабiлi. - Мацi зноў глянула на свае рукi. - Запакуйце, - паспешлiва прагаварыла яна.
   - Слухаю, мэм. Дзякую вам. - Прадавец паклаў бульбу ў пакет i акуратна загнуў яго зверху. Потым пакасiўся на пакупнiцу i хуценька перавёў вочы на прылавак. Мацi сачыла, як ён пакуе, ледзь прыкметна ўсмiхаючыся.
   - Як жа вы пайшлi на такую работу? - запыталася яна.
   - Чалавеку есцi трэба, - адказаў прадавец i рашуча паўтарыў: - Чалавеку трэба есцi.
   - Якому чалавеку?
   Прадавец паклаў на прылавак чатыры пакеты.
   - Фарш, бульба, хлеб, кава. Роўна на даляр.
   Мацi падала яму квiток i пачакала, пакуль ён запiша прозвiшча i суму ў журнал.
   - Ну вось, - сказаў ён. - Цяпер мы ў разлiку.
   Мацi ўзяла з прылаўка пакеты.
   - Яшчэ вось што, - сказала яна. - У нас цукру няма да кавы. Сын мой Том хоча з цукрам. Слухайце, нашы цяпер працуюць у садзе. Адпусцiце мне цукру, а квiток я потым прынясу.
   Прадавец адвёў вочы ад мацi, адвёў iх далёка ўбок.
   - Не магу, - цiха прамовiў ён. - Такое ў нас правiла. Не магу. Мне ўляцiць. Мяне звольняць.
   - Нашы ж працуюць у садзе. Яны, пэўна ж, больш за дзесяць цэнтаў зарабiлi. Дайце мне толькi на дзесяць цэнтаў. Тому хочацца салодкай кавы. Прасiў цукру купiць.
   - Не магу, мэм. Такое правiла. Без квiтка тавар не адпускаем. Аканом увесь час мне пра гэта дзяўбе. Не, не магу. Нiяк не магу. Мяне зловяць. Нас заўсёды на чым-небудзь ловяць. Заўсёды. Не магу.
   - Нават на дзесяць цэнтаў?
   - Нi на колькi не магу, мэм. - Прадавец умольна глянуў на яе. I раптам з твару яго знiк страх. Ён выняў з кiшэнi дзесяцiцэнтавую манету i са звонам апусцiў у касу. - Вось, - з палёгкай сказаў ён, дастаў з-пад прылаўка маленькi папяровы мяшэчак, усыпаў у яго шуфлiкам трохi цукру, узважыў i падсыпаў яшчэ крыху. - Калi ласка, - сказаў ён. - Усё ў парадку. Прынясеце квiток, i я вылiчу свае дзесяць цэнтаў.
   Мацi не зводзiла з яго вачэй. Рука яе пацягнулася да мяшэчка з цукрам i паклала яго зверху на пакупкi.
   - Дзякуй вам, - цiха сказала яна i пайшла да дзвярэй. На парозе абярнулася. - Адно я цвёрда завучыла. Увесь час вучуся гэтаму, з дня ў дзень. Калi ў цябе бяда, цi крыўда якая, або нястача - iдзi да беднякоў. Толькi яны памогуць, больш нiхто. - Сеткаватыя дзверы зачынiлiся за ёю.
   Маленькi чалавечак аблакацiўся на прылавак, пазiраючы ўслед пакупнiцы сваiмi здзiўленымi вачамi. Стракаты сыты кот ускочыў на прылавак, лянiва падышоў да прадаўца i пацёрся аб яго плячо. Ён выцягнуў руку i прыцiснуў ката да шчакi. Кот гучна замурлыкаў, павiльваючы кончыкам хваста.
   Том, Эл, бацька i дзядзька Джон вярталiся з саду ўжо ў цемры. Яны ледзь валаклi ногi ад стомы.
   - Хто б мог падумаць - усяго толькi руку працягваеш, персiк зрываеш, а спiна проста разломваецца, - паскардзiўся бацька.
   - Днi праз два пройдзе, - сказаў Том. - Паслухай, та, пасля вячэры я думаю пайсцi разведаць, што там такое было перад варотамi. Спакою мне гэта не дае. Пойдзеш са мной?
   - Не пайду, - адказаў бацька. - Хачу хоць трохi папрацаваць i нi пра што iншае не думаць. Апошнi час толькi i рабiў, што мазгi сабе круцiў, замучыў iх зусiм. Не, пасяджу крыху i спаць залягу.
   - А ты, Эл?
   Эл адвёў вочы ўбок.
   - Я, бадай што, пахаджу тут па лагеры, пагляджу, - сказаў ён.
   - Дзядзька Джон, ясна, не пойдзе. Што ж, пайду адзiн. Вельмi цiкавасць разбiрае.
   Бацька сказаў:
   - А ў мяне тады цiкавасць разгарыцца, калi фараонаў тут паменшае.
   - Ноччу, магчыма, iх там не будзе, - выказаў думку Том.
   - Праверку iм рабiць я не збiраюся. Iдзi, толькi мацi не кажы куды. А то яна месца сабе не знойдзе, так занепакоiцца.
   Том павярнуўся да Эла:
   - Табе што, зусiм не цiкава?
   - Я лепш па лагеры пахаджу.
   - Дзяўчат шукаць?
   - Гэта мая справа, - агрызнуўся Эл.
   - А я ўсё ж пайду, - сказаў Том.
   Джоўды выйшлi з саду на пясчаную вулачку мiж двух радоў чырвоных халуп. Сям-там з дзвярэй сачылася цьмянае жоўтае святло газавых лiхтароў, а ўсярэдзiне, у паўзмроку кухань-пакояў рухалiся чорныя ценi людзей. У канцы вулачкi ўсё яшчэ сядзеў каравульны, прыставiўшы драбавiк да каленяў.
   Параўняўшыся з iм, Том спынiўся.
   - Тут ёсць дзе памыцца, мiстэр?
   Каравульны прыгледзеўся да яго ў цемры, потым сказаў:
   - Бачыш цыстэрну?
   - Бачу.
   - Там шланг ёсць.
   - А вада гарачая?
   - А ты хто такi? Джон Пiрпант Морган?
   - На жаль, не. Добрай ночы, мiстэр.
   Каравульны пагардлiва прабурчаў:
   - Гарачая вада! Яшчэ чаго захацеў. Хутка, чаго добрага, ванну прыняць захочуць. - Ён змрочна паглядзеў услед чацвярым Джоўдам.
   З-за вугла выйшаў другi каравульны.
   - Ты што, Мак?
   - Ды ўсё гэтыя Окi паганыя. Адзiн тут пытаецца: "Гарачая вада ёсць?"
   Другi каравульны апусцiў прыклад на зямлю.
   - Усё праз гэтыя ўрадавыя лагеры, - сказаў ён. - Той, хто пытаўся, ручаюся, таксама там пабыў. Не, пакуль з гэтымi лагерамi мы не пакончым, дабра не чакай. Не паспееш азiрнуцца, у цябе чыстых прасцiн запатрабуюць!
   Мак запытаўся:
   - Ну а за варотамi там як? Што новенькае?
   - Цэлы дзень сёння гарлапанiлi. Цяпер палiцыя штата за iх узялася. Пакажа гэтым малойчыкам, дзе ракi зiмуюць. Кажуць, там нейкi цыбаты такi сукiн сын усiх падбухторвае. Сёння ноччу, я чуў, яго схопяць, i тады ўсёй гэтай заварусе канец будзе.
   - Калi ўсё так хутка ўладзiцца, мы без справы застанемся, - сказаў Мак.
   - Не бойся, не застанемся. У нас жа гэтыя чортавы Окi. За iмi трэба сачыць i сачыць. А калi ўжо завельмi цiхiя стануць, можна i разварушыць iх трохi.
   - Будзе нам што рабiць, калi плату iм зрэжуць.
   - Будзе, вядома, будзе. Не, ты не бойся - без работы не застанемся, пакуль Гупер пад корань рэжа.
   У домiку Джоўдаў гучна гуў агонь у печцы. На патэльнi пырскалi салам i шыпелi катлеты, у кацялку з бульбай булькатала вада. У пакоi было поўна дыму, i жоўтае святло лiхтара кiдала на сцены густыя чорныя ценi. Мацi завiхалася каля печкi, а Ружа Сарона сядзела на пустой скрынцы, падпiраючы каленямi свой цяжкi жывот.
   - Ну як, цяпер табе трошкi лепш? - запыталася ў яе мацi.
   - Ад гэтага паху з плiты мяне муцiць. I есцi хочацца.
   - Пайдзi ў дзвярах пасядзi. Мне ўсё роўна скрыню трэба разламаць.
   Гурмой увалiлiся мужчыны.
   - Далiбог, мяса! - усклiкнуў Том. - I кава! Як смачна пахне! Ну i згаладаўся я! Колькi персiкаў з'еў, а наедку нiякага. Памыцца дзе, ма?
   - Схадзiце да цыстэрны. Там памыецеся. Толькi што я Руцi з Уiнфiлдам туды паслала.
   Мужчыны выйшлi.
   - Ну ўставай, Разашарна, - загадала мацi. - У дзвярах пасядзi або на матрацы. Мне скрыню трэба разламаць на шчэпкi.
   Ружа Сарона паднялася, абапiраючыся на скрыню рукамi, цяжка пайшла да матраца i села на яго. У пакой цiхенька ўвайшлi Руцi i Ўiнфiлд i моўчкi прытулiлiся да сцяны, стараючыся быць як мага больш непрыкметнымi.
   Мацi паглядзела на iх.
   - Чуе маё сэрца, вы радыя, што ў нас тут цемнавата, - сказала яна i раптам ступiла да Ўiнфiлда i памацала яго валасы. - Ну ясна - мокрыя, а гразь як была, так i засталася.
   - Мы ж без мыла, -паскардзiўся Ўiнфiлд.
   - Ага, без мыла. Не змагла яго купiць. Сёння не магла. Заўтра, можа, купiм. - Мацi зноў падышла да печкi, паставiла талеркi на скрыню i пачала раскладаць на iх вячэру. Дзве катлеты i адна вялiкая бульбiна на кожную талерку i яшчэ тры скiбкi хлеба. Потым разлiла па талерках гарачае сала з-пад катлет. Мужчыны вярнулiся з мокрымi тварамi, валасы ў iх блiшчалi ад вады.
   - А падаць мне вячэру! - выгукнуў Том.
   Усе ўзялi свае порцыi. Елi моўчкi, прагна i дачыста выцiралi хлебам падлiўку з талерак. Дзецi панеслi свае талеркi ў кут пакоя, паставiлi iх на падлогу i, апусцiўшыся на каленi, як звяркi, прыпалi да ежы. Том праглынуў апошнi кавалак хлеба.
   - Яшчэ ёсць, ма?
   - Няма, - адказала мацi. - Гэта ўсё. Вы зарабiлi даляр, на даляр i было.
   - Толькi ўсяго?
   - У iх тут гандлююць з надбаўкай. Трэба будзе ў горад з'ездзiць, як надарыцца магчымасць.
   - Я не пад'еў, - сказаў Том.
   - Заўтра цэлы дзень будзеце працаваць. Я вас добра накармлю... вячэрай.
   Эл выцер губы рукавом.
   - Пайду пахаджу тут трохi, - сказаў ён.
   - Пачакай, i я з табой. - Том пайшоў за Элам. У цемры ён блiзка падышоў да брата. - Дык пойдзеш са мной?
   - Не. Я ж сказаў - тут пахаджу.
   - Як хочаш. - Том павярнуўся i не спяшаючыся пакрочыў па вулачцы. Дым ад комiнаў над дамкамi слаўся нiзка, лiхтары вымалёўвалi на зямлi светлыя плямы вокнаў i дзвярных праёмаў. На прыступках ганкаў сядзелi людзi i пазiралi ў цемру. Том бачыў, як яны паварочвалi галовы, праводзячы яго позiркам. Ад апошняга домiка дарога пайшла па скошанай сенажацi, на якой у зорным святле чарнелi копы сена. Тонкi сярпок месяца нiзка вiсеў на заходнiм небасхiле, а над галавой доўгiм светлым воблакам цягнуўся Млечны Шлях. Ногi Тома мякка ступалi па пыльнай дарозе - цёмнай стужцы на жоўтай пакошы. Том засунуў рукi ў кiшэнi i пайшоў да ўязных варот. Уздоўж дарогi цягнуўся насып. Чутно было, як шапоча вада сярод травы ў арашальнай канаве. Том падняўся на насып, глянуў на цёмную ваду i ўбачыў у ёй расцягнутыя адлюстраваннi зорак. А там, наперадзе, пралягала галоўная шаша штата. Яе выдавала мiльгаценне аўтамабiльных агнёў. Том пайшоў далей. Пры святле зорак вiдны былi высокiя драцяныя вароты.
   Збоку ад дарогi варухнулася нечая цёмная постаць. Пачуўся воклiк:
   - Стой! Хто iдзе?
   Том замёр на месцы.
   - А ты хто?
   З зямлi падняўся чалавек i падышоў да Тома. У яго ў руцэ Том убачыў рэвальвер. Святло кiшэннага, лiхтарыка ўдарыла яму ў твар.
   - Куды гэта ты выправiўся?
   - А так, пагуляць выйшаў. А што, забаронена?
   - Гуляй дзе-небудзь далей адсюль.
   Том запытаўся:
   - Што, з лагера выходзiць нельга?
   - Гэтай ноччу нельга. Ну, пойдзеш назад сам цi мне свiстком падмогу паклiкаць? Цябе сiлай назад адвядуць.
   - Чорт з iм, мне ўсё роўна. Нельга дык нельга, мне што. Ну, назад пайду.
   Цёмная постаць адступiла. Лiхтарык пагас.
   - Пра вас жа клапоцiмся, разумееш? А то схопяць гэтыя вар'яты пiкетчыкi.
   - Якiя пiкетчыкi?
   - Ну, гэтыя, халера на iх... чырвоныя.
   - А-а... Я нiчога пра iх не чуў.
   - Ты ж бачыў iх, як сюды ехаў.
   - Ну, бачыў нейкiх людзей, але там столькi было палiсменаў, што не разабраў, хто дзе. Я падумаў - аварыя.
   - Ну, давай, тупай назад.
   -Што ж, назад дык назад. -Том павярнуўся i пайшоў. Ён няспешна прайшоў па дарозе ярдаў сто, потым спынiўся i прыслухаўся. Каля арашальнай канавы дзяўкаў янот, недзе далёка зласлiва гыркаў на прывязi сабака. Том сеў на абочыне. Ён чуў цiхi клёкат начной птушкi-драпежнiка i шолах сцяблiнак ад падкрадлiвых рухаў звяркоў у атаве. Ён абвёў позiркам няроўную лiнiю бачнага гарызонту перад сабой i ззаду - i там i тут цёмныя гарбы стажкоў, на iх фоне яго не ўбачаць. Ён падняўся з зямлi i асцярожна збочыў з дарогi направа, на скошаны луг, нахiлiўшыся амаль упоравень са стажкамi. Том iшоў паволi, час ад часу спыняўся i прыслухоўваўся. Нарэшце дайшоў да агароджы - пяць радоў туга нацягнутага калючага дроту. Лёгшы на спiну, ён прасунуў галаву пад нiжнi рад, крыху падняў дрот рукой i, адпiхваючыся нагамi, пралез на другi бок.
   Том хацеў ужо ўстаць, але на краi шашы паказалiся людзi. Ён пачакаў, пакуль яны пройдуць далёка наперад, падняўся i пайшоў у тым самым кiрунку. Ён уважлiва прыглядаўся, цi няма дзе палатак. Па шашы зрэдку прабягалi машыны. Дайшоўшы да бетоннага мастка над рачулкай, што праразала луг, Том зазiрнуў цераз парапет унiз. На дне глыбокага яра вiднелася палатка, у якой гарэў лiхтар. З хвiлiну ён узiраўся ў яе, убачыў чалавечыя ценi на брызенце. Тады пералез цераз нейкую агароджу i пачаў спускацца ў яр, прадзiраючыся праз хмызняк i нiзкае вербалоззе. Унiзе, каля рэчкi, выйшаў на сцяжынку. Перад палаткай на скрынi сядзеў чалавек.
   - Добры вечар, - павiтаўся Том.
   - А ты хто такi?
   - Я... ну... так проста... мiма iшоў.
   - Каго-небудзь тут ведаеш?
   - Не. Кажу ж, мiма iшоў.
   З палаткi высунулася нечая галава.
   - Што там у цябе? - пачуўся голас.
   - Кейсi! - усклiкнуў Том. - Кейсi! Як ты тут апынуўся?
   - А госпадзi! Ды гэта ж Том Джоўд! Iдзi сюды, Томi. Уваходзь.
   - Ты яго ведаеш? - здзiвiўся чалавек, што сядзеў на скрынi.
   - Цi ведаю я яго? Пытанне! Колькi гадоў ужо знаемся. Мы з iм сюды, на Захад, разам прыехалi. Заходзь жа, Том. - Кейсi схапiў Тома за локаць i ўцягнуў у палатку.
   У ёй вакол лiхтара сядзелi на зямлi чатыры чалавекi. Яны недаверлiва паглядзелi на Тома. Адзiн з iх, смуглы, суровы з выгляду мужчына, падаў яму руку.
   - Вельмi рады, - сказаў ён. - Я чуў, як цёпла цябе Кейсi сустрэў. Дык гэта той хлопец, пра якога ты нам, Кейсi, гаварыў?
   - Ён самы. Ах ты, госпадзi! Дзе ж усе твае? Што ты тут робiш?
   - Ды вось, пачулi мы, што тут ёсць праца, - адказаў Том. - Пад'язджаем, а на шашы цэлая плойма палiсменаў, ну i загналi нас на гэту ферму. Дацямна персiкi збiралi. Перад варотамi нейкiя людзi нам нешта крычалi ўслед. А ў чым справа, так мне нiхто i не сказаў. Вось я i пайшоў сюды, каб даведацца, што тут такое робiцца. Якiм ветрам цябе занесла сюды, Кейсi?
   Кейсi нахiлiўся наперад, i жоўтае святло лiхтара асвятлiла яго высокi бледны лоб.
   - Дзiўнае месца - турма, - сказаў прапаведнiк. - Вось адыходзiў я ў пустыню, як Хрыстос, каб там усё добра абдумаць i зразумець. I бывала, сёе-тое праяснялася. А па-сапраўднаму стала ўсё ясна толькi ў турме. - Вочы ў яго былi жывыя i вясёлыя. - Вялiкая камера, увесь час поўная. Адны пакiдаюць яе, другiя прыходзяць. Я, канешне, з усiмi гаварыў.
   - Дзiва што! - сказаў Том. - Табе абы пагаварыць. Калi б цябе на шыбенiцы вешалi, i то ты паспеў бы з катам слоўцам перакiнуцца. Такiх гаваркiх я ў жыццi не бачыў.
   Усе пырхнулi ад смеху. Адзiн - сухенькi стары з маршчынiстым тварам ляпнуў сябе па калене.
   - Усё гаворыць i гаворыць, - сказаў ён. - А людзям гэта даспадобы слухаюць.
   - Ён жа ж прапаведнiкам быў, - сказаў Том. - Цi гаварыў ён вам?
   - А як жа - гаварыў.
   Кейсi шырока ўсмiхнуўся.
   - Дык вось, - зноў загаварыў ён, - пачаў я ў сiм-тым разбiрацца. Розныя людзi ў турму трапляюць - хто за п'янства, хто за крадзеж, апошнiх пераважная большасць. I крадуць галоўным чынам тое, без чаго нельга абысцiся, а дастаць iншым спосабам яны не могуць. Разумееш?
   - Не, - адказаў Том.
   - Усе яны, па сутнасцi, добрыя людзi. А што iх падбiла на злачынства? Нястача. I я пачаў разумець - усё зло ў нястачы. Але да канца яснасцi ў мяне не было. I вось аднаго дня даюць нам перакiслыя бабы. Адзiн падняў крык, а што толку? Крычыць-надрываецца. Дзяжурны зазiрнуў у камеру i пайшоў. Тады другi пачынае крычаць. I тут мы ўжо ўсе падхапiлi хорам, цягнем адну ноту, i, паверыш, сцены камеры, здавалася, раздалiся i вось-вось абваляцца ад нашага крыку. Бог ты мой, што тут усчалося! Наглядчыкi забегалi, замiтусiлiся i, як мiленькiя, прынеслi другую яду. Цяпер разумееш?
   - Не, - адказаў Том.
   Кейсi падпёр падбародак далонямi.
   - Можа, я не магу табе ўтлумачыць, - сказаў ён. - Можа, табе самому трэба да гэтага дайсцi. А дзе кепка твая?
   - Пайшоў без яе.
   - Сястра твая як?
   - А! Растаўсцела, як карова. Ручаюся, двайнят народзiць. Жывот сама раз на колы ставiць. Усё яго рукамi падтрымлiвае. А ты мне так i не растлумачыў, што тут такое адбываецца.
   Сухенькi стары сказаў:
   - Мы бастуем. У нас тут забастоўка.
   - Канешне, пяць цэнтаў за скрыню малавата, але пракармiцца ўсё ж неяк можна.
   - Пяць цэнтаў? - здзiвiўся стары. - Пяць цэнтаў! Вам пяць цэнтаў плацяць?
   - Пяць. Сёння мы паўтара даляра зарабiлi.
   У палатцы запанавала напружаная цiшыня. Кейсi доўга моўчкi глядзеў праз уваходны праём палаткi.
   - Слухай, Том, - нарэшце сказаў ён. - Мы прыехалi сюды працаваць. Нам паабяцалi пяць цэнтаў. Народу сабралася процьма. Прыходзiм у сад, а нам кажуць: два з паловай цэнты. На гэта i адзiн не пракормiшся, а калi ў цябе дзецi... Мы адмовiлiся. Нас выгналi. I тут наляцела цэлая зграя палiсменаў. А цяпер вам плацяць па пяць. Калi разгоняць забастоўшчыкаў, думаеш, вам так i будуць па пяць цэнтаў плацiць?
   - Адкуль я ведаю, - адказаў Том. - Пакуль што плацяць.
   - Слухай. Мы хацелi спынiцца ўсе ў адным месцы, а нас разагналi, як свiней, у розныя бакi. Шмат каго добра пабiлi. Як свiней, нас гналi. А вас, як свiней, загналi ў вароты. Мы доўга не пратрымаемся. Некаторыя два ўжо днi нiчога ў роце не мелi. Ты сёння назад пойдзеш?
   - Хачу сёння.
   - Дык вось што... раскажы там людзям пра ўсё, Том. Растлумач iм, што яны мораць нас голадам, а сабе нож у спiну ўсаджваюць. Ясней яснага - як толькi з намi расправяцца, вам тут жа да двух з паловай збавяць.
   - Паспрабую, раскажу, - сказаў Том. - Толькi як гэта зрабiць, не ведаю. Нiколi такой аховы не бачыў, усе ўзброеныя. Пэўна, i гаварыць мiж сабою не дазваляюць. Усе моўчкi мiма праходзяць. Вочы долу i хоць бы "дзень добры" сказалi.
   - А ты, Том, паспрабуй. Ледзь толькi мы пойдзем адсюль, плату адразу зрэжуць напалову. Ты ж сам ведаеш, што гэта такое - абабраць i перацягаць цэлую тону персiкаў усяго за адзiн даляр. - Кейсi панурыўся. - Не... так нельга. Так сыты не будзеш. Не пракормiшся.
   - Ну, паспрабую як-небудзь iм усё растлумачыць.
   - А мацi як твая?
   - А так, нiчога. Вельмi ўжо ёй спадабаўся ўрадавы лагер. Душавыя, вада гарачая...
   - Ага, я чуў пра гэта.
   - Добра было там. Толькi вось працы мы не знайшлi. Мусiлi паехаць.
   - Хацеў бы я пабыць у такiм лагеры, - сказаў Кейсi. - Глянуць, як там i што. Палiсмены туды, я чуў, носа не паказваюць.
   - Людзi там самi сабе палiсмены.
   Кейсi здзiўлена падняў на Тома вочы.
   - А непарадкi былi? Ну там бойкi, крадзеж, п'янства?
   - Не, не было.
   - Ну, а калi хто паводзiць сябе блага? Што ў такiх выпадках робяць?
   - З лагера выганяюць.
   - А часта такое здаралася?
   - Не. Мы там месяц пражылi, а ўсяго адзiн выпадак быў.
   Вочы ў Кейсi заблiшчалi. Ён павярнуўся да астатнiх мужчын, што сядзелi ў палатцы.
   - Во, бачыце? - усклiкнуў ён. - Што я вам казаў? Палiсмены не столькi непарадкi спыняюць, колькi самi iх разводзяць. Дык слухай, Том, паспрабуй з людзьмi пагаварыць, няхай яны таксама забастуюць. Гэта можна было б зрабiць днi праз два. Персiкi ўсе паспелi. Растлумач iм.
   - Не забастуюць, - сказаў Том. - Пяць манет атрымлiваюць, а ўсё астатняе iх не хвалюе.
   - Але ж як толькi гаспадару не патрэбны будуць штрэйкбрэхеры, плацiць iм па пяць цэнтаў не будуць.
   - Я не ўпэўнены, што да iх гэта дойдзе. Пяць цэнтаў iм даюць, i больш яны ведаць нiчога не хочуць.
   - А ты ўсё ж паспрабуй.
   - Бацька на гэта не пойдзе, - сказаў Том. - Я яго ведаю. Скажа, не яго справа.
   - Яно так, - паныла пагадзiўся Кейсi. - Гэтак, бадай што, i зробiць. Спярша яму трэба, вiдаць, на сваёй шкуры ўсё зведаць.
   - Мы галадалi. А сёння елi мяса на вячэру - трохi, але паелi. Бацька, думаеш, дзеля другiх ад мяса адмовiцца? Мацi, думаеш, заморыць даччыно дзiця толькi таму, што за варотамi нехта там горла дзярэ?
   Кейсi тужлiва сказаў:
   - Так хочацца, каб людзi зразумелi. Каб яны зразумелi, што забяспечыць сябе мясам можна толькi так... А, чорт! Падчас такая бярэ мяне стома... Страшэнная стома. Быў з намi ў камеры чалавек адзiн. Пры мне яго пасадзiлi. Усё хацеў саюз стварыць. У адным месцы ўдалося. Ды неўзабаве наляцелi малойчыкi з "Камiтэта пiльнасцi". I ведаеш, што было? Тыя самыя людзi, якiм ён хацеў памагчы, адштурхнулi яго. Не пажадалi знацца з iм. Баялiся паказацца разам з iм. "Iдзi ад нас, - сказалi. - З табой бяды не абярэшся". У турме ён моцна перажываў. А неяк раз кажа: "Не так ужо i кепска, калi гiсторыю ведаць. Вазьмi французскую рэвалюцыю - усiм, хто яе задумаў, галовы паадсякалi. I так заўсёды было, - кажа. - Зусiм натуральна - як дождж з хмарнага неба. Але ж не дзеля забавы ўсё гэта робiш - iначай не можаш. Такая ўжо ў цябе натура. Вось Джордж Вашынгтон. Арганiзаваў рэвалюцыю, а пасля ўся сволач на яго апалчылася. I з Лiнкальнам тое самае - смерцю яму пагражалi. Натуральна, як дождж".