Стейнбек Джон. Гронкi гневу (на белорусском языке)

   - "Аддаў Iсусу сэрца, ён мне прытулак даў. Аддаў Iсусу душу, ён да сябе ўзяў". - А далей пачулася няяснае мармытанне, потым усё сцiхла. Том збег па насыпе, кiруючыся на гэты голас. Праз некалькi крокаў спынiўся i зноў прыслухаўся. Цяпер голас быў зусiм блiзка, ён спяваў, як i раней, цягуча, манатонна: - "Той ноччу ўжо пры смерцi Мэгi мне адкрыла сэрца i дала свае мне споднiкi чырвоныя з фланелi. Пузыры яны ўжо на каленях мелi..."
   Том асцярожна пайшоў наперад. На зямлi ён разгледзеў цёмную постаць, падкраўся да яе i сеў побач. Дзядзька Джон перакулiў бутэльку, i вiскi з булькатам палiлося з рыльца ў рот.
   Том спакойна сказаў:
   - Стой. А мне?
   Дзядзька Джон павярнуўся да яго:
   - Ты хто такi?
   - Забыўся? Ты ўжо чатыры разы глынуў, а я толькi разок.
   - Не, Том. Ты дурня з мяне не строй. Я тут адзiн сядзеў. Цябе не было.
   - Але ж цяпер я тут. Можа, усё ж дасi пацягнуць?
   Джон зноў паднёс бутэльку да рота, вiскi зноў забулькала. Потым ён патрос бутэльку. Яна была пустая.
   - Усё, - сказаў ён. - Так хочацца памерцi. Страшэнна хочацца памерцi. Пацiху памерцi. Так трэба. Як бы заснуць. Пацiху памерцi. Я вельмi стамiўся. Я стамiўся. Заснуць i не прачнуцца. - Ён замурлыкаў: - "На мне карона будзе... карона залатая".
   Том сказаў:
   - Слухай, дзядзька Джон. Мы едзем далей. Пойдзем са мной, ляжаш на паклажу i паспiш.
   Джон пакруцiў галавой:
   - Не. Iдзi. Я не паеду. Адпачну тут. Што толку вяртацца? Якая з мяне карысць? Валачу за сабой грахi, як брудныя споднiкi сярод добрых людзей. Не, не паеду.
   - Хадзем. Без цябе мы не паедзем.
   - Едзьце самi. Якi з мяне толк? Нiякага. Валачу толькi свае грахi з сабою, пэцкаю другiх.
   - Ты не большы грэшнiк, чым усе iншыя.
   Джон схiлiў да яго галаву i хiтравата падмiргнуў. Том ледзь распазнаваў яго твар пры святле зорак.
   - Маiх грахоў нiхто не ведае, нiхто, акрамя госпада бога. Вось ён ведае.
   Том апусцiўся на каленi, памацаў у дзядзькi Джона лоб - гарачы, сухi. Джон нехлямяжа адштурхнуў яго руку.
   - Хадзем, - угаворваў Том. - Ну хадзем, дзядзька Джон.
   - Я з вамi не паеду. Стамiўся, i ўсё. Я адпачну. Вось тут.
   Том падсунуўся да яго шчыльна. Ён паднёс кулак да дзядзькавага падбародка, прымерыўся, двойчы замахнуўся для пэўнасцi i нарэшце, адвёўшы плячо назад, нанёс удар - нямоцны, але дакладны. Падбародак у Джона задраўся ўгору, i дзядзька павалiўся на спiну. Ён хацеў быў прыўзняцца, але Том, стоячы на каленях, нахiлiўся над iм i, калi Джон абапёрся на локаць, ударыў яшчэ раз. Дзядзька Джон зацiх.
   Том устаў, падняў абмяклае цела i ўзвалiў, як мех, сабе на плечы. Ён iшоў, хiстаючыся пад гэтым мяккiм цяжарам. Рукi дзядзькi Джона матлялiся з боку ў бок i ляпалi Тома па спiне, ён часта дыхаў, марудна падымаючыся па насыпе. Праехала машына i асвятлiла фарамi яго i груз, якi ён нёс на плячах, на мiг збавiла скорасць i потым, равучы, памчалася прэч.
   Том ледзь пераводзiў дух, калi iшоў да Гувервiля па грунтавой дарозе туды, дзе стаяў грузавiк Джоўдаў. Джон пачаў ачуньваць i слаба вырывацца з рук Тома. Той асцярожна апусцiў яго на зямлю каля машыны.
   Да яго вяртання стаянка Джоўдаў была ўжо разабраная. Эл падаваў клункi на грузавiк. Брызент ляжаў побач напагатове - потым iм накрыюць паклажу.
   Эл сказаў:
   - Хутка ж ён набраўся.
   Том прабачлiвым тонам сказаў:
   - Давялося лёгенька стукнуць яго, небараку, а то не хацеў iсцi.
   - Не нарабiў яму шкоды? - захвалявалася мацi.
   - Думаю, не. Вось ужо ачуньвае.
   Дзядзьку Джона пачало нудзiць. Яго некалькi разоў званiтавала.
   Мацi сказала:
   - Твая бульба там у талерцы, Том.
   Том хмыкнуў:
   - Нешта не хочацца.
   Бацька крыкнуў:
   - Ну ўсё! Эл, прывязвай брызент!
   Грузавiк стаяў, гатовы да ад'езду. Дзядзька Джон заснуў. Том з Элам паднялi яго i ўзвалiлi на самы верх. Схаваўшыся за грузавiк, Уiнфiлд прытварыўся, што яго ванiтуе, а Руцi, стоячы побач, зацiснула рот далонню, каб не вiскнуць ад смеху.
   - Гатова, - сказаў бацька.
   Том запытаўся:
   - Дзе Разашарна?
   - Вунь яна, - адказала мацi. - Iдзi сюды, Разашарна. Зараз паедзем.
   Але тая сядзела моўчкi, апусцiўшы галаву на грудзi. Том падышоў да сястры.
   - Пойдзем, - сказаў ён.
   - Я не паеду. - Ружа Сарона падняла галаву.
   - Але ж трэба.
   - Я хачу разам з Конi.
   На дарогу, што вяла з лагера да шашы, выехалi тры машыны - старыя машыны, набiтыя людзьмi i ўсялякiм скарбам. Яны з бразгатам пакiравалi да шашы, асвятляючы цьмянымi фарамi дарогу.
   Том сказаў:
   - Конi нас знойдзе. Я папрасiў у краме, каб яму сказалi, куды мы паехалi. Ён нас знойдзе.
   Мацi падышла i стала побач з iм.
   - Хадзем, Разашарна. Хадзем, дачушка, - мякка сказала яна.
   - Я пачакаю яго.
   - Чакаць нам няма часу. - Мацi нахiлiлася, узяла дачку пад локаць i памагла ёй падняцца.
   - Ён нас знойдзе, - паўтарыў Том. - Ты не хвалюйся. Конi знойдзе нас. - Ён разам з мацi павялi Ружу Сарона пад рукi.
   - Магчыма, ён кнiжкi пайшоў купляць, - выказала меркаванне Ружа Сарона. Можа, захацеў сюрпрыз нам зрабiць.
   - Можа, i так, - сказала мацi.
   Ружу Сарона падвялi да грузавiка, памаглi падняцца на самы верх, i, забраўшыся пад брызент, яна нырнула там у цёмны куток.
   Барадаты чалавек з крытай травой халупкi нясмела падышоў да машыны. Ён моўчкi таптаўся каля яе, сашчапiўшы рукi за спiнай.
   - У вас нiчога такога не засталося, што магло б нам згадзiцца? - нарэшце запытаўся ён.
   - Нават не ведаю, што вам сказаць. Не, пакiдаць нам няма чаго.
   - А вы хiба не едзеце? - пацiкавiўся Том.
   Барадач доўга пазiраў на яго.
   - Не, - нарэшце вымавiў ён.
   - Дык жа яны тут усё спаляць.
   Вочы, у якiх мiгцела нерашучасць, апусцiлiся долу.
   - Ведаю. Такое ўжо з намi было.
   - Дык якога ж лiха вы не едзеце?
   Разгубленыя вочы адарвалiся ад зямлi, потым зноў апусцiлiся, i ў iх на мiг адлюстравалася чырвонае святло прыгаслага вогнiшча.
   - Што мне сказаць? Вельмi ўжо доўга збiрацца.
   - Калi спаляць, вы застаняцеся нi з чым.
   - Яно так. У вас нiчога такога не будзе, што нам можа згадзiцца?
   - Не, усё з сабой забiраем, дарэшты, - адказаў бацька. Барадач нерашуча пабрыў да сваёй халупкi. - Што з iм такое?
   - Фараоны розум з яго выбiлi, - адказаў Том. - Мне тут адзiн казаў - ён звiхнуўся. Яго моцна бiлi па галаве.
   Яшчэ некалькi машын караванам выехалi з лагера, паднялiся на шашу i рушылi наперад.
   - Ну, та, давай паехалi. I вось што - ты i мы з Элам сядзем у кабiну. Ма няхай наверх забiраецца. Не, ты, ма, лепш садзiся памiж намi. Эл! - Том засунуў руку пад сядзенне i выцягнуў адтуль цяжкi гаечны ключ. - Эл, ты сядай ззаду. На, бяры. На ўсякi выпадак. Калi хто палезе - пачастуй яго не шкадуючы.
   Том даў яму развадны ключ, Эл пералез цераз борт i сеў, падкурчыўшы пад сябе ногi i не выпускаючы ключа з рук. Том дастаў з-пад сядзення завадную ручку i паклаў побач з тармазной педаляй.
   - Ну цяпер усё, - сказаў ён. - Садзiся, ма, пасярэдзiне.
   Бацька сказаў:
   - А я з пустымi рукамi.
   - Калi што якое, возьмеш завадную ручку, - сказаў Том. - Дасць бог, не спатрэбiцца. - Ён нацiснуў на стартэр, махавiк ляснуў, зрабiў абарот, матор затарахцеў i замёр, потым зноў запрацаваў. Том уключыў фары i выехаў з лагера на першай скорасцi. Слабае святло фар нясмела абмацвала дарогу. Грузавiк выбраўся на шашу i павярнуў на поўдзень. Том сказаў:
   - У жыццi чалавека бывае так, што ён раптам азлабляецца...
   Мацi перапынiла яго:
   - Том... ты ж мне сам казаў... ты абяцаў, што не дасi волi злосцi. Ты ж абяцаў.
   - Я не забыўся, ма. Стараюся. Але гэтыя шэрыфавы памагатыя... Бачыў хто-небудзь каго з iх, каб ён быў не таўстазады? Вiхляюць тоўстымi азадкамi, смаляць з пiсталетаў куды папала. Каб яны ўсё рабiлi па закону, ма, што ж, мы б не супрацiўлялiся. Але ж тое, што яны ўчыняюць, незаконна. Яны стараюцца наш дух зламаць. Хочуць прымусiць нас поўзаць перад iмi, скурчыўшыся, як пабiтая сучка. Раздушыць нас хочуць. Далiбог, ма, да таго дайшло, што ёсць адзiн толькi спосаб застацца прыстойным чалавекам - добра ўляпiць катораму з гэтых фараонаў. Яны дамагаюцца таго, каб мы забылiся на сваю чалавечую годнасць.
   Мацi сказала:
   - Ты абяцаў, Том. З нашым Красунчыкам Флойдам такое ўжо было. Я ведала яго мацi. Яго ледзь не пакалечылi.
   - Я стараюся стрымацца, ма, бог сведка. Ты ж не хацела б, каб я поўзаў перад iмi брухам па зямлi, як пабiтая сучка, га?
   - Я малю бога за цябе. Старанiся iх, Том. Сям'я наша i так распадаецца. Абыходзь iх бокам, так трэба.
   - Пастараюся, ма. Толькi цяжка мне будзе стрымацца, калi прычэпiцца якi-небудзь таўстазады. Каб усё па закону, справа iншая. А палiць лагер такога закону няма.
   Машына iшла па шашы, падрыгваючы кузавам. Наперадзе ланцужок чырвоных лiхтароў перагарадзiў дарогу.
   "Пэўна, аб'езд", - падумаў Том. Ён збавiў хуткасць i спынiўся, i ў тое ж iмгненне машыну абкружыў натоўп людзей. Яны былi ўзброены хто кiркамi, хто драбавiкамi. На iх былi каскi, на некаторых - фуражкi Амерыканскага легiёна. Адзiн зазiрнуў у кабiну, дыхнуўшы на Тома спiртным перагарам.
   - Куды накiравалiся? - Чырвоны твар падсунуўся амаль да самага твару Тома.
   Том замёр. Далонь яго слiзганула пад ногi i намацала завадную ручку. Мацi моцна сцiснула яму локаць. Том сказаў:
   - А вось... - i раптам у голасе яго пачулiся ўгодлiвыя ноткi: - Мы не тутэйшыя. Нам сказалi, што можна на працу ўладкавацца ў акрузе - як яе... Туларэ.
   - Дык ты ж, чарцяка, не ў той бок едзеш. Гораду нашаму ўсякiя Окi не патрэбны.
   Рукi i плечы ў Тома быццам скамянелi, па целе прабеглi дрыжыкi. Мацi ўчапiлася ў яго локаць. Нос машыны абступiлi ўзброеныя людзi. Некаторыя з iх, строячы з сябе ваенных, былi ў фрэнчах з афiцэрскай партупеяй.
   Том жаласна запытаўся:
   - А ў якi ж бок нам ехаць, мiстэр?
   - Разварочвайся кругом i трымай на поўнач. А сюды не паказвайся да збору бавоўны.
   Тома ўсяго скаланула.
   - Ёсць, сэр, - сказаў ён, даў заднi ход, развярнуўся i паехаў назад. Мацi адпусцiла яго локаць i лёгенька паляпала па руцэ. А Том ледзь стрымлiваў слёзы.
   - Не бяры да сэрца, - сказала мацi. - Не бяры да сэрца.
   Том высмаркаўся праз акенца i выцер вочы рукавом.
   - Сволачы...
   - Ты зрабiў усё правiльна, - ласкава сказала мацi. - Усё правiльна зрабiў.
   Том збочыў на палявую дарогу, праехаў ярдаў сто i выключыў матор i фары. Потым выйшаў з машыны з завадной ручкай.
   - Куды ты? - занепакоiлася мацi.
   - Пайду пагляджу. Мы на поўнач усё роўна не паедзем.
   Чырвоныя лiхтары пасунулiся па шашы. Том бачыў, як яны мiнулi паварот на палявую дарогу i рушылi далей. Неўзабаве з таго боку, дзе быў Гувервiль, пачулiся крыкi i лямант i ў неба шуганула яркае польмя. Яно падымалася ўсё вышэй i вышэй, i да слыху Тома данёсся сухi трэск. Ён вярнуўся да грузавiка, сеў за руль, развярнуў машыну i без агнёў праехаў па палявой дарозе назад да шашы. Там скiраваў на поўдзень i запалiў фары. Мацi нясмела запыталася:
   - Куды мы едзем, Том?
   - На поўдзень. Мы не дазволiм рознай поскудзi камандаваць намi. Не дазволiм. Паспрабую аб'ехаць горад ускраiнай.
   - Ну, а далей куды? - Бацька загаварыў першы раз пасля выезду з лагера. Вось што я хачу ведаць.
   - Пашукаем гэты ўрадавы лагер, - адказаў Том. - Кажуць, там шэрыфавым памагатым вароты зачыненыя. Ма... мне трэба ад iх далей трымацца. Баюся, яшчэ заб'ю каго з iх.
   - Супакойся, Том, - мякка прамовiла мацi. - Супакойся, Томi. Адзiн раз ты ўжо добранька зрабiў. Не дай бог, яшчэ раз так зробiш.
   - Але ж так можна перастаць паважаць сябе.
   - Астынь. Набярыся цярпення. Мы ж, Том... народ будзе жыць, калi ад гэтых людзей i следу не застанецца. Мы народ, Том, ён жыве. Нас не знiшчыш. Мы народ - мы жывём i жывём.
   - Нас увесь час б'юць.
   - Яно так, - цiха засмяялася мацi. - Можа, таму мы такiя крэпкiя. Багацеi пажывуць трохi i памiраюць, i дзецi ў iх нiкудышныя, нежывучыя. А нас, Том, усё прыбывае i прыбывае. Не бядуй. Надыдзе i iншая часiна.
   - Адкуль табе гэта вядома?
   - Сама не ведаю адкуль.
   Яны ўехалi ў горад. Том павярнуў на бакавую вулiцу, каб аб'ехаць цэнтр. Пры святле вулiчных лiхтароў ён зiрнуў на мацi. Твар у яе быў спакойны, вочы глядзелi неяк па-новаму - быццам вечныя, непаддатныя часу вочы статуi. Том працягнуў правую руку i дакрануўся ёю да матчынага пляча. Ён не мог iначай. I адразу зноў узяўся за руль.
   - Нiколi раней я не чуў, каб ты столькi гаварыла, - сказаў ён.
   - Раней не было такой патрэбы, - адказала мацi.
   Том праехаў некалькi завулкаў i, калi горад застаўся ззаду, павярнуў машыну ў процiлеглы бок. На скрыжаваннi стаяў слуп з лiчбай "99". Па гэтай шашы Том павёў грузавiк на поўдзень.
   - А ўсё ж на поўнач яны нас не завярнулi, - сказаў ён. - Куды нам трэба, туды i едзем, няхай нават i давялося падкурчыць дзеля гэтага хвост.
   Цьмянае святло фар абмацвала чорную шашу перад машынай.
   РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЕРШЫ
   Людзi, што знялiся з месца ў пошуках прыстойнага жыцця, сталi цяпер вандроўнiкамi. Перад сем'ямi, якiя раней мелi невялiкiя ўчасткi зямлi, жылi i памiралi на сваiх сарака акрах, кармiлiся цi галадалi, беручы з гэтых акраў усё, што яны давалi, - перад гэтымi сем'ямi цяпер рассцiлаўся ўвесь Захад. I яны шнарылi ўсюды, шукаючы працы; патокi людзей хлынулi на шашэйныя дарогi, уздоўж прыдарожных канаў бясконцай чарадой цягнулiся людзi. Следам iшлi iншыя. Няспынная людская плынь захлiснула вялiкiя бетонныя дарогi. Раней на Сярэднiм Захадзе i на Паўднёвым Захадзе жыў просты люд - земляробы, i яны зусiм не перамянiлiся з прыходам iндустрыi, яны абраблялi зямлю без машын i не ведалi, якой грознай сiлай рабiлася машына ў руках прыватнiка. Яны жылi, не знаёмыя з парадоксамi iндустрыi. Яны не страцiлi здольнасцi востра адчуваць недарэчнасцi iндустрыяльнага веку.
   I раптам машыны сагналi гэтых людзей з месца, i людзi павалiлi на дарогi. Вандроўнае жыццё перамянiла iх; шашэйныя дарогi, прыдарожныя лагеры, страх перад голадам i сам голад iх перамянiлi. Дзецi, якiх не было чым кармiць, перамянiлi iх, няспынны рух перамянiў iх. Яны былi вандроўнiкi. I людская варожасць перамянiла iх, спаяла, з'яднала - тая варожасць, што прымусiла жыхароў маленькiх гарадкоў збiрацца ў групы, брацца за зброю i сустракаць iх як захопнiкаў - атрады, узброеныя ручкамi ад кiрак, канторшчыкi i крамнiкi, узброеныя стрэльбамi, ахоўвалi свой свет ад свайго ж народа.
   На Захадзе ўзнялася панiка, калi вандроўнiкi запаланiлi дарогi. Уласнiкi спалохалiся за сваю ўласнасць. Людзi, якiя нiколi не галадалi, убачылi вочы галодных. Людзi, якiя нiколi не ведалi моцных жаданняў, убачылi прагны бляск у вачах вандроўнiкаў. I жыхары гарадкоў, жыхары цiхiх навакольных мясцiн аб'ядналiся для самаабароны; яны пераканалi сябе, што самi яны добрыя грамадзяне, а захопнiкi гэтыя - дрэнныя. Яны гаварылi: гэтыя праклятыя Окi брудныя, цёмныя людзi. Яны дэгенераты, сексуальныя маньякi. Гэтыя праклятыя Окi - зладзеi. Яны крадуць усё, што трапiцца пад руку. У iх няма павагi да ўласнасцi.
   I апошняе адпавядала праўдзе, бо адкуль чалавеку немаёмнаму адчуваць сверб уласнiцтва? А абараняючыся, людзi гаварылi: яны разносяць заразу, яны неахайныя. Дзяцей iх нельга пускаць у школы. Яны чужынцы. Цi хацелi б вы, каб сястра ваша гуляла з кiм-небудзь такiм?
   Мясцовыя жыхары ўсiмi сiламi распальвалi ў сабе жорсткасць. Яны фармiравалi атрады, часцi i ўзбройвалi iх - дубiнамi, стрэльбамi, газавымi бомбамi. Краiна належыць нам. Мы не дазволiм усякiм Окi выйсцi з-пад улады. Але тыя, каму далi зброю, зямлёй не валодалi, а думалi, што валодаюць. I канторшчыкi, што хадзiлi вечарамi на ваенную муштру, таксама нiчога не мелi, а ў дробных крамнiкаў былi толькi поўныя шуфляды даўгавых распiсак. Але нават доўг - гэта ўжо нешта такое, i пiсарства таксама не дробязь. Канторшчык думаў: я атрымлiваю пятнаццаць даляраў на тыдзень. А што, калi якi-небудзь пракляты Окi пойдзе на тую ж работу за дванаццаць? I дробны крамнiк думаў: хiба магу я раўняцца з чалавекам, у якога няма даўгоў?
   А вандроўнiкi сцякалiся з усiх бакоў на вялiкiя дарогi, i ў вачах у iх быў голад, у вачах у iх былi iхнiя патрэбы. Яны не валодалi логiкай доказаў, не мелi сiстэмнага плана дзеянняў, за iмi не было нiчога, акрамя iхняга мноства i iхнiх патрэб. Калi дзе-небудзь паяўлялася работа беднаму чалавеку, за яе ваявалi дзесяць чалавек - ваявалi ў тым сэнсе, што збiвалi плату за працу. Калi гэты намерыўся працаваць за трыццаць цэнтаў, дык я згодзен за дваццаць пяць.
   Калi ён згодзен за дваццаць пяць, я пайду за дваццаць.
   Не, вазьмiце мяне, я галадаю. Я буду працаваць за пятнаццаць. Буду працаваць за харч. У мяне малыя дзецi. Вы паглядзелi б на iх! Цела ў iх пачало пакрывацца болькамi, яны не могуць бегаць. А дасi iм якога ападу, у iх успушваюцца жываты. Мяне бярыце, мяне. Я буду працаваць хоць за кавалак мяса.
   I шмат каму гэта было на руку, бо аплата працы падала, а цэны заставалiся ранейшыя. Буйныя ўласнiкi радавалiся i рассылалi яшчэ больш лiсткоў, заваблiваючы яшчэ больш людзей. I плата падае, а цэны ранейшыя. I ўжо недалёка той час, калi да нас вернецца рабства.
   Неўзабаве буйныя ўласнiкi i кампанii вынайшлi новы спосаб. Буйны ўласнiк набываў кансервавы завод. Калi выспявалi персiкi i грушы, ён збiваў цану на фрукты нiжэй сабекошту. I, будучы гаспадаром кансервавага завода, браў сам у сябе фрукты па нiзкай цане, а цану на кансервы ўзнiмаў i на гэтым нажываўся. А дробныя фермеры, у якiх не было кансервавых заводаў, трацiлi свае грошы, i фермы iх пераходзiлi да буйных уласнiкаў i да банкаў i кампанiй, што таксама мелi кансервавыя заводы. З цягам часу дробных фермаў рабiлася ўсё менш i менш. Дробныя фермеры перабiралiся ў гарады i хутка вычэрпвалi свае крэдыты i цярпенне сяброў сваiх i сваякоў. I тады яны таксама выязджалi на шашу. I ўсе дарогi былi забiтыя людзьмi, што прагнулi працы i гатовыя былi пайсцi дзеля яе нават на забойства.
   А кампанii i банкi рыхтавалi сабе пагiбель, толькi не ведалi гэтага. На палях абапал дарог вырас добры ўраджай, а па дарогах ехалi галодныя людзi. Клецi былi поўныя, а дзецi беднякоў раслi рахiтыкамi, i на целе ў iх высыпалi пелагрычныя прышчы. Буйныя кампанii не ведалi, што мяжа мiж голадам i гневам вельмi тонкая. I грошы, якiя маглi б пайсцi на аплату працы, iшлi на газы, зброю для iх агентаў i шпегаў, на чорныя спiсы, на муштру. Людзi, як мурашкi, распаўзалiся па дарогах у пошуках працы, хлеба. I гнеў пачаў брадзiць у душах людзей.
   РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДРУГI
   Было ўжо зусiм позна, калi Том Джоўд збочыў на грунтавую дарогу, шукаючы лагер Уiдпэтч. Агнi траплялiся рэдка. Толькi зарыва, што палыхала ззаду на небе, паказвала, дзе быў Бейкерсфiлд. Грузавiк iшоў павольна, дробна трасучыся кузавам, перад яго коламi з дарогi ўцякалi кошкi, якiя выйшлi на начное паляванне. Каля скрыжавання дарог стаяла купка белых драўляных дамкоў.
   Мацi спала, седзячы памiж Томам i бацькам, а той маўчаў усю дарогу, аддаўшыся сваiм думкам.
   Том сказаў:
   - Дзе яго шукаць, не ведаю. Можа, пачакаем тут свiтання i спытаемся ў каго-небудзь з тутэйшых жыхароў? - Ён спынiў грузавiк каля дарожнага знака, i ў гэты момант яшчэ адна машына пад'ехала да скрыжавання. Том высунуў галаву з кабiны:
   - Гэй, мiстэр, можа, ведаеце, дзе тут вялiкi лагер?
   - Трымай прама.
   Том пераехаў скрыжаванне i праз некалькi соцень ярдаў спынiўся. Наперадзе вiдаць былi высокая драцяная агароджа i шырокiя вароты, да якiх вяла пад'язная дарога. За варотамi стаяў маленькi дамок з адным асветленым акном. Том павёў машыну да варот. Раптам грузавiк падскочыў i з грукатам асеў на зямлю.
   - Бог ты мой! - сказаў Том. - Я i не заўважыў, што тут нейкi насып.
   Вартаўнiк падняўся з ганка, падышоў да машыны i прыхiнуўся да борта.
   - Паспяшаўся, вось i стукнуўся, - сказаў ён. - Другi раз паберажэшся.
   - А што гэта такое, скажы, калi ласка?
   Вартаўнiк засмяяўся:
   - Тут дзецi цэлы дзень носяцца. Просiм людзей ехаць цiшэй, а яны забываюць. А як стукнецца хто разок, дык ужо павек не забудзе, што тут насып.
   - А-а... вунь яно што. Спадзяюся, што абышлося без паломкi. А як тут у вас... месца нам знойдзецца?
   - На адну палатку. Колькi вас?
   Том пачаў лiчыць па пальцах:
   - Я, бацька, мацi, Эл, Разашарна, дзядзька Джон i Руцi з Уiнфiлдам. Апошнiя двое - дзецi.
   - Ну што ж, думаю, уладкуем вас. Палатка i ўсё астатняе ёсць?
   - Ёсць брызент i матрацы.
   Вартаўнiк стаў на падножку.
   - Кiруй па гэтым радзе да канца, а там - направа. Прыпiшам вас да санiтарнага блока нумар чатыры.
   - А што гэта такое?
   - Там туалеты, душавыя i пральня.
   Мацi запыталася:
   - У вас пральня ёсць... i водаправод?
   - А як жа.
   - Слава табе, госпадзi! - вырвалася ў мацi.
   Том вёў грузавiк у цемры паўз доўгi шэраг палатак. У санiтарным блоку гарэў няяркi агонь.
   - Сюды вось кiруй, - сказаў вартаўнiк. - Месца добрае. Адсюль толькi што выехалi.
   Том спынiў машыну.
   - Тут?
   - Ага. Цяпер няхай твае разгружаюцца, а ты iдзi са мной, я запiшу вас. I кладзiцеся спаць. Ранiцай да вас прыйдзе лагерная камiсiя i ўсё вам растлумачыць.
   Том апусцiў вочы долу.
   - Фараоны? - запытаўся ён.
   Вартаўнiк засмяяўся:
   - Палiсменаў тут няма. У нас свая ахова. Людзi самi выбiраюць. Хадзем.
   Эл саскочыў з грузавiка i падышоў да iх.
   - Тут застаёмся?
   - Застаёмся, - адказаў Том. - Вы з бацькам разгружайцеся, а я пайду ў кантору.
   - Толькi цiшэй, - папярэдзiў вартаўнiк. - Шмат хто ўжо спiць.
   Том пакрочыў услед за вартаўнiком па цёмным лагеры i падняўся па прыступках у маленечкi пакойчык, дзе стаялi стары пiсьмовы стол i крэсла. Вартаўнiк сеў да стала i дастаў з шуфляды чысты бланк.
   - Зваць як?
   - Том Джоўд.
   - Стары - гэта твой бацька?
   - Ага.
   - Як яго зваць?
   - Таксама Том Джоўд.
   Пытаннi сыпалiся адно за адным. Адкуль прыехалi, колькi ўжо часу ў гэтым штаце, дзе працавалi. Вартаўнiк падняў галаву i глянуў на Тома:
   - Я не з цiкаўнасцi. У нас так заведзена.
   - Зразумела, - сказаў Том.
   - Ну, а грошы ёсць?
   - Трохi ёсць.
   - Можа, вы зусiм без сродкаў?
   - Не, трохi ёсць. А што?
   - А тое, што стаянка каштуе даляр на тыдзень, але можна адпрацоўваць вываз смецця, прыбiранне лагера... ну рознае такое.
   - Мы адпрацуем.
   - Заўтра да вас прыйдзе камiсiя. Раскажуць вам, як тут усiм карыстацца, i растлумачаць правiлы, якiя тут у нас заведзены.
   Том сказаў:
   - Слухай, а што гэта такое? Што за камiсiя такая?
   Вартаўнiк адкiнуўся на спiнку крэсла:
   - Яна добра працуе. У лагеры пяць санiтарных аддзяленняў. З кожнага выбiраюць сваiх прадстаўнiкоў у цэнтральную камiсiю. Яна тут усiм распараджаецца. Яе слова - закон.
   - А калi хто з iх вельмi крута загне?
   - Ну што ж, адклiкаць яго можна таксама лёгка, як i абраць. Ды не, усе добра працуюць. Нядаўна ў нас вось што было. Ведаеш гэтых прапаведнiкаў з секты трасуноў? Ледзь дзе збярэцца народ, яны тут як тут - пропаведзi чытаюць i бляшанку па крузе пускаюць. Ну, наважылiся яны i сюды пранiкнуць. Шмат хто са старэйшых захацеў iх паслухаць. Слова за цэнтральнай камiсiяй. Склiкалi сход i вырашылi так: "Прапаведаваць у лагеры дазваляецца ўсiм. Збiраць ахвяраваннi не дазваляецца нiкому". Старыя нашы зажурылiся, бо з таго дня нiводзiн прапаведнiк тут больш носа не паказвае.
   Том засмяяўся i спытаў:
   - Значыць, тыя, што запраўляюць лагерам, тут i жывуць?
   - Ну так. I гэта толькi на карысць справе.
   - А яшчэ ты гаварыў пра палiсменаў...
   - Цэнтральная камiсiя сочыць, каб быў парадак, i ўводзiць правiлы. А яшчэ ёсць жаночая камiсiя. Заўтра яны зойдуць да тваёй мацi. Яны за дзецьмi наглядаюць i сочаць за чысцiнёй у санiтарных блоках. Калi мацi твая куды-небудзь на працу не пойдзе, ёй даручаць дзяцей, чые бацькi ходзяць на працу, а калi яна сама дзе ўладкуецца, што ж, на яе месца знойдуцца iншыя. Жанчыны i шыццём займаюцца, тут да нас медыцынская сястра прыходзiць, вучыць iх. Заняткi ёсць розныя.
   - Дык што, у вас зусiм фараонаў няма?
   - Няма, сэр. Без ордэра на арышт палiсмен сюды не паткнецца.
   - Ну, а калi хто наскандалiць цi нап'ецца i кулакi ў ход пусцiць, што тады?
   Вартаўнiк праткнуў алоўкам прамакатку:
   - Пасля першага разу цэнтральная камiсiя папярэджвае яго. Пасля другога яму даюць строгае папярэджанне. А пасля трэцяга - выганяюць з лагера.
   - Госпадзi, проста не верыцца! Сёння пад ноч шэрыфскiя памагатыя i гэтыя малойчыкi ў форменных фуражках цэлы лагер каля рэчкi спалiлi.
   - Да нас яны не ходзяць, - сказаў вартаўнiк. - Iншы раз вечарам нашы хлопцы выстаўляюць дазоры ўздоўж агароджы, асаблiва калi ў нас тут танцы вечарам у суботу.
   - Кожную суботу танцы? Божачка лiтасцiвы!
   - Ва ўсёй акрузе лепшых вечарынак не бывае.
   - Вось яно як! Чаму нiдзе больш такiх лагераў няма?
   Вартаўнiк насупiўся:
   - Давядзецца табе самому дадумацца. Iдзi паспi трохi.
   - Добрай ночы, - сказаў Том. - Мацi маёй тут вельмi спадабаецца. З ёю даўно ўжо па-чалавечы не абыходзiлiся.
   - Добрай ночы, - адказаў вартаўнiк. - Кладзiся спаць. У нас тут рана ўстаюць.
   Том iшоў па праходзе мiж двума радамi палатак. Вочы яго ўжо прывыклi бачыць пры святле зорак. Ён заўважыў, што рады палатак усе прамыя i што смецця каля iх няма. Зямля мiж iмi падмецена i апырскана вадой. З палатак чулася роўнае храпенне. Увесь лагер спаў. Том iшоў не спяшаючыся. Ён падышоў да санiтарнага блока нумар чатыры i з цiкавасцю агледзеў яго: непафарбаваны будынак, нiзенькi i груба скiданы, пад паветкай - некалькi радоў балеяў мыць бялiзну. Непадалёк ён убачыў свой грузавiк i цiхенька падышоў да яго. Брызент быў ужо нацягнуты, пад iм не чулася нi гуку. Падышоўшы блiжэй, ён убачыў, як з ценю, што падаў ад грузавiка, аддзялiлася нечая постаць i пасунулася ў яго бок. Гэта была мацi. Яна цiха запыталася:
   - Гэта ты, Том?
   - Я.
   - Ш-ш!.. - прашаптала яна. - Усе спяць. Вельмi знясiлелi.
   - Табе таксама не шкодзiла б паспаць.
   - Я цябе чакала. Усё добра?
   - Парадак, - адказаў Том. - Але нiчога расказваць не буду. Ранiцай сама пра ўсё даведаешся. Табе тут падабаецца?
   Мацi зноў прашаптала:
   - Кажуць, у iх тут гарачая вада ёсць.
   - Ага, ёсць. А цяпер спаць кладзiся. Я ўжо не прыпомню, калi ты апошнi раз спала.