Страница:
Стейнбек Джон
Гронкi гневу (на белорусском языке)
Джон Стэйнбек
Гронкi гневу
Раман
Пераклад: Сямён Дорскi
РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ
На чырвоныя землi i частку шэрых зямель Аклахомы апошнiя дажджы падалi мякка i не размылi сухую, патрэсканую глебу. Плугi ўдоўж i ўпоперак прайшлiся па канаўках - слядах дажджавых ручайкоў. Пасля дажджоў кукуруза хутка прарасла, на абочынах дарог сям-там вышугалi трава i бур'ян, i пад зялёным покрывам пачалi знiкаць шэрыя i цёмна-чырвоныя фарбы. У канцы траўня неба зрабiлася бялёсым, i аблокi, што ўсю вясну вiселi кучкамi высока ў небе, паступова расталi. З дня ў дзень сонца апякала гарачымi промнямi падрослую кукурузу, i па краях зялёных расткоў пачалi праступаць карычневыя беражкi. Хмары наплывалi i хутка знiкалi, а неўзабаве i зусiм перасталi збiрацца. Ратуючыся ад сонца, пустазелле набыло цёмна-зялёны колер i ўжо не перакiдвалася на новыя ўчасткi. Паверхня зямлi запяклася ў тонкую цвёрдую скарынку, i па меры таго як выцвiтала неба, выцвiтала i зямля - чырвоная ружавела, а шэрая выгарала да белiзны.
У размывах, што засталiся пасля дажджоў, зямля асыпалася сухiмi струменьчыкамi. Шмыгаючы па iх, суслiкi i мурашкаеды абрыналi маленькiя лавiны пяску. Дзень за днём жорстка палiла сонца, i лiсце маладой кукурузы трацiла пруткасць i прамiзну - спярша лiст крыху прагiнаўся пасярэдзiне, потым падоўжная жылка яго слабела i ён панiкаў долу. У чэрвенi сонца пачало пячы шалёна. Карычневыя палоскi па краях кукурузных лiстоў шырэлi, падбiралiся да галоўнай жылкi. Пустазелле зморшчылася, яго бадылiны панiклi верхавiнкамi да каранёў. Паветра зрабiлася празрыстае, неба зусiм злiняла, зямля таксама з кожным днём усё больш блякла.
На дарогах, - там, дзе па iх хадзiлi работнiкi, дзе зямлю крышылi колы павозак i рассякалi конскiя капыты, скарынка запечанай гразi ператваралася ў пыл. Усё, што рухалася па гэтых дарогах, падымала яго ў паветра - пешаход узнiмаў верхнi пласт пылу сабе па пояс, фургон вiхурыў пыл на вышыню агароджы, за аўтамашынай ён клубiўся воблакам i потым доўга не асядаў на зямлю.
Калi чэрвень ужо напалову прайшоў, з Тэхаса i Мексiканскага залiва насунулiся вялiкiя хмары - цяжкiя, навальнiчныя. Людзi на палях задзiралi ўгору галовы, уцягвалi носам паветра i выстаўлялi наслiненыя пальцы, каб праверыць, цi ёсць вецер. Конi трывожна пераступалi з нагi на нагу. Чорныя хмары крыху апырснулi зямлю i iмклiва паплылi далей, у iншыя краi. Пасля iх неба засталося такое ж бледнае, сонца па-ранейшаму моцна пякло. Дажджавыя кроплi прабiлi ў пыле маленькiя ямкi, сям-там абмылi кукурузнае лiсце - i толькi.
Услед за хмарамi павеяў мяккi ветрык, ён гнаў iх на поўнач i лёгка пагойдваў падвялы кiяшнiк. Мiнуў дзень, i вецер набраў сiлы, але дзьмуў роўна, без парываў. Пыл падняўся з дарог у паветра i апускаўся на пустазелле, што расло ўзбоч палёў, i ўскрай iх на кукурузу. Потым вецер падзьмуў моцна i рэзка, накiнуўся на ўжо засохлую глебу. Мала-памалу неба пацямнела ад вiрлiвага пылу, а вецер усё шастаў па зямлi, крышыў яе i зносiў з сабой. Неўзабаве ён яшчэ больш разгуляўся. Сухая скарынка зямлi пад яго напорам лопнула, i над палямi падняўся густы пыл, якi цягнуўся шэрымi, касматымi, як дым з комiна, пасмамi. Кукуруза змагалася з ветрам, шапочучы сухiм лiсцем. Тонкi пыл не асядаў на зямлю, а высока ўзнiмаўся i знiкаў у пацямнелым небе.
А вецер усё мацнеў, шмыгаў пад камянi, выдзьмуваў усё - i салому, i леташняе лiсце, i камячкi зямлi, адзначаючы iмi свой шлях. Паветра i неба зусiм пазмрачнелi, сонца, што прабiвалася скрозь морак, здавалася чырванаватым. Ад пылу пяршыла ў горле. Ноччу вецер зусiм раз'ятрыўся, спрытна прабiраўся мiж каранёў кукурузы, якая адбiвалася ад яго аслабелым лiсцем, пакуль ён не вырваў яе з зямлi, i тады сцяблiны стомлена павалiлiся набок, вяршынямi паказваючы кiрунак ветру.
Пачало свiтаць, але не разаднела. У шэрым небе выплыла сонца мутна-чырвоны круг, якi свяцiўся сутонлiвым, кволым святлом; да вечара сутонне паступова зноў перайшло ў змрок, а над паваленым кiяшнiкам завываў i плакаў вецер.
Людзi сядзелi ў дамах, а калi даводзiлася выходзiць, яны закрывалi нос хусцiнкай i надзявалi акуляры, каб не засыпала вочы пылам.
Зноў настала ноч, апраметная цемра, бо зоркi не прабiвалiся скрозь заслону пылу, а святло з вокнаў толькi крыху разбаўляла цемрадзь каля самага жытла. Пыл перамяшаўся з паветрам, i ў гэтай завiсi з пылу i паветра было пароўну i таго, i другога. Дамы былi зачыненыя наглуха, дзвярныя i аконныя шчылiны заканапачаныя анучамi, але пыл непрыкметна пранiкаў у памяшканне i тонкi, быццам кветкавы пылок, клаўся на сталы, на посуд. Людзi счышчалi яго з плячэй. Вузенькiя палоскi пылу прымятала да парогаў.
Сярод ночы вецер пакiнуў гэты край, наступiла цiшыня. Змешанае з пылам паветра прыглушала гукi нават больш, чым туман. Лежачы ў ложках, людзi пачулi, што вецер сцiх, - яны прачнулiся, калi шум яго замёр удалечынi. Яны ляжалi, напружана ўслухоўваючыся ў цiшыню. Неўзабаве заспявалi пеўнi, але галасы iх гучалi глуха, i людзi нервова заварушылiся ў ложках, нецярплiва чакаючы ранiцы. Яны ведалi, што тонкi пыл асядзе не хутка. Ранiцой ён туманам вiсеў у паветры, сонца было ярка-чырвонае, як свежая кроў. Цэлы дзень неба сеяла пыл на зямлю i наступны дзень таксама. Зямля ўкрылася гладкай шэрай коўдрай. Пыл апусцiўся на кукурузу, асеў кучкамi на слупах агароджаў, на правадах, заслаў сабой дахi, траву, абсыпаў дрэвы.
Людзi выходзiлi з дамоў i, удыхнуўшы пякучае, як жар, паветра, паспешлiва прыкрывалi чым-небудзь нос. Дзецi таксама выбягалi на двор, але не насiлiся з крыкам па iм, як гэта бывала пасля дажджу. Мужчыны застылi каля агароджаў i пазiралi на звялую кукурузу, якая хутка сохла i Толькi дзе-нiдзе вызiрала зелянiнай скрозь пласт пылу. Мужчыны маўчалi, амаль не адыходзячы ад агароджаў. I жанчыны выходзiлi з дамоў i стаялi каля мужоў, стараючыся вызнаць, цi хопiць сiлы ў мужчын вытрываць усё гэта. Жанчыны крадком прыглядалiся да iх твараў - кукуруза, што ж, няхай прападае, абы засталося ўсё астатняе. Дзецi стаялi побач, выводзячы пальцамi босых ног узоры на пыле, i таксама старалiся чуццём выведаць, цi хопiць сiлы ў гэтых мужчын i жанчын. Дзецi кiдалi косыя позiркi на дарослых i асцярожна чыркалi па пыле нагамi. Конi падыходзiлi да вадапойных карытаў i, матаючы мордамi, разганялi налёт пылу на паверхнi вады. Нарэшце з твараў мужчын сышла роспачная атарапеласць i ўступiла месца злосцi, лютасцi i ўпартасцi. I тады жанчыны зразумелi, што ўсё абышлося, што мужчыны не зламаюцца. Яны пыталiся ў iх: што ж цяпер рабiць? Мужчыны адказвалi: самi не ведаем. Але цяпер было ўжо не страшна, i дзецi таксама зразумелi - не так страшна. Жанчыны i дзецi цвёрда ведалi: няма такой бяды, якую нельга сцярпець, абы толькi мужчын яна не зламала. Жонкi вярнулiся да хатнiх спраў, дзецi занялiся гульнёй, але напачатку не вельмi дурэлi. На працягу дня сонца з кожнай гадзiнай рабiлася ўсё менш чырвоным. Яно палiвала спёкай укрытую пылам зямлю. Мужчыны сядзелi на ганках сваiх дамоў - хто круцiў у руках пруток, хто падкiдваў i лавiў далонню каменьчык. Сядзелi моўчкi... думалi... разважалi...
РАЗДЗЕЛ ДРУГI
Каля прыдарожнага рэстаранчыка-бара стаяў вялiзны грузавы аўтафургон. Вертыкальная выхлапная труба глуха вуркатала, над ёю слаўся ледзь бачны воку шызаваты дымок. Зусiм новенькi грузавiк паблiскваў свежай чырванню, футавыя лiтары па баках абвяшчалi: ТРАНСПАРТНАЯ КАМПАНIЯ АКЛАХОМА-СIЦI. Шыны на падвойных колах былi новыя, на засаўцы шырокiх заднiх дзверцаў стаяў тарчком медны вiсячы замок. За загароджанымi сеткамi дзвярыма i вокнамi бара iграла радыё - спакойная танцавальная музыка, уключаная зусiм цiха, як бывае, калi няма каму слухаць. Маленькi вентылятар бязгучна круцiўся ў круглым гняздзе над уваходам, мухi зласлiва гулi, б'ючыся аб металiчныя сеткi. У бары быў толькi адзiн наведнiк - вадзiцель грузавога фургона. Ён сядзеў на табурэце каля стойкi, абапершыся на яе локцямi, i паўзверх шклянкi з кавай глядзеў на хударлявую буфетчыцу, якая нудзiлася ад самоты. Ён вяла перакiдваўся з ёю словамi, пераскокваючы з аднаго на другое, - такiя гутаркi часта заводзяцца мiж людзьмi ў прыдарожных барах. Шафёр сказаў:
- Я стрэў яго месяцы тры назад. Пасля аперацыi. Яму там нешта выразалi. Запамятаваў што.
А яна:
- Толькi ж на тым тыднi яго бачыла. Здаровы быў з выгляду. Хлапец нядрэнны, пакуль не набярэцца.
Мухi раз-пораз з цiхiм гудзеннем наляталi на металiчную сетку дзвярэй. Кававы агрэгат за спiнай буфетчыцы запыхкаў парай, i жанчына, не азiраючыся, працягнула руку назад i выключыла яго.
Па абочыне шашы iшоў чалавек. Убачыўшы грузавiк, павярнуў да яго. Не спяшаючыся, падышоў, крануў рукой блiскучае крыло i зiрнуў на наклейку на ветравым шкле: "Пасажыраў браць забаронена". Ён намерыўся ўжо iсцi далей сваёй дарогай, але раптам перадумаў i сеў на падножку грузавiка, якая была схавана ад бара кабiнай. З выгляду яму было не болей за трыццаць. Цёмна-карыя вочы з жаўтаватымi бялкамi, рэзкiя шырокiя скулы, дзве глыбокiя маршчыны на шчоках i па кутках рота. Верхняя губа ў яго выцягнулася, бо зубы выдавалiся наперад, а ён стараўся трымаць рот закрытым. Рукi былi агрубелыя, з шырокiмi пальцамi i тоўстымi, цвёрдымi, як створкi ракавiнак, пазногцямi. На западзiне памiж вялiкiм i ўказальным пальцамi i на падушачках далоняў святлелi мазалi.
На iм было ўсё новае - новае i таннае. Брылёк шэрай кепкi не паспеў яшчэ пагнуцца, гузiк на ёй яшчэ не адарваўся. Кепка не страцiла формы, не абвiсла, як бывае, калi служыць дадаткова яшчэ i сумкай, i ручнiком, i насоўкай. Танны гарнiтур з шэрай шорсткай баваўнянай тканiны таксама быў такi новы, што на штанах трымалася складка. Сiняя кашуля была гладкая i каляная ад яшчэ не вымытага крухмалу. Пiнжак мехавата вiсеў на iм, штаны былi не па росце, кароткiя, а ён чалавек быў высокi. Плечавыя швы апускалiся занiзка, але рукавы ўсё роўна не даставалi да запясцяў, а крыссе пiнжака матлялася на жываце. На нагах у яго былi новыя карычневыя чаравiкi апошняга армейскага ўзору, падбiтыя цвiкамi i з жалезнымi падкоўкамi на абцасах. Седзячы на падножцы, ён зняў з галавы кепку, выцер ёю твар, зноў надзеў, пацягнуў за брылёк, i з гэтага моманту пачала наблiжацца пагiбель яго галаўнога ўбору. Потым ён глянуў на свае чаравiкi, нахiлiўся, аслабiў шнуркi i так, незавязанымi, пакiнуў. Над галавой з выхлапной трубы дызель-матора борзда, адзiн за адным, вынырвалi лёгкiя шызыя воблачкi дыму.
Музыка ў бары сцiхла, з дынамiка пачуўся мужчынскi голас, але буфетчыца прыёмнiк не выключыла - не заўважыла, што музыка скончылася. Толькi што яна намацала пальцам прышчык за вухам. Намагалася разгледзець яго ў люстры, што вiсела ззаду над стойкай, ды так, каб наведнiк не заўважыў, i таму рабiла выгляд, што папраўляе пасмачку валасоў. Шафёр сказаў:
- У Шонi вялiкiя танцы былi. Кажуць, забiлi там некага цi штосьцi такое. Нiчога не чулi?
- Не, - адказала буфетчыца i пяшчотна памацала прышчык за вухам.
Чалавек падняўся з падножкi, паглядзеў цераз капот на бар. Потым зноў сеў i дастаў з бакавой кiшэнi капшук з тытунём i кнiжачку курыльнай паперы. Не спяшаючыся, умелымi пальцамi скруцiў цыгарку, з усiх бакоў агледзеў яе, акуратна падраўняў табачынкi, нарэшце запалiў i ўтыцнуў непатушаную запалку ў пыл пад нагамi. Наблiжаўся поўдзень, сонца пакрысе паглынала цень ад грузавiка.
У бары шафёр расплацiўся за каву i ўсунуў здачу - дзве пяцiцэнтавыя манеты - у проразь iгральнага аўтамата. Цылiндры закруцiлiся, але нiчога не выдалi.
- Яны так хiтра зроблены, што нiколi не выйграеш, - сказаў шафёр буфетчыцы.
Яна адказала:
- Аднаму тут вялiкi выйгрыш выпаў. Не болей як гадзiны дзве таму. Калi назад праедзеце?
Ужо адчынiўшы дзверы, шафёр адказаў:
- Праз тыдзень цi дзён праз дзесяць. У Талсу еду, а там заўсёды замiнка.
Буфетчыца бурклiва сказала:
- Мух напусцiце. Iдзiце цi дзверы зачынiце.
- Да хуткага, - сказаў шафёр i выйшаў.
Дзверы за iм з грукатам зачынiлiся. Стоячы на санцапёку, ён здзiраў абгортку з жавальнай гумкi, грузны, плячысты, ужо з прыкметным жывоцiкам. Румяны твар, вочы блакiтныя i вузкiя, як шчылiнкi, ад прывычкi жмурыцца на яркiм святле. На iм былi армейскiя штаны i чаравiкi з высокай шнуроўкай. Паднёсшы жавальную гумку да губ, ён крыкнуў буфетчыцы праз сеткаватыя дзверы:
- Ну дык паводзь сябе добра, а то да мяне ўсё роўна дойдзе.
Буфетчыца стаяла тварам да люстра. Яна нешта буркнула ў адказ. Шафёр паволi пачаў раскусваць гумку, шырока адкрываючы рот i энергiчна працуючы скiвiцамi. Потым пайшоў да грузавiка, на хаду размiнаючы жвачку зубамi, нарэшце засунуў яе пад язык.
Падарожнiк, якi стараўся ехаць на спадарожных машынах, падняўся з падножкi i скрозь акенцы кабiны паглядзеў на шафёра.
- Можа, падкiнеце, мiстэр?
Шафёр глянуў на бар.
- Хiба не бачыш, што ў мяне на ветравым шкле?
- Ну ясна - бачу... Але прыстойны чалавек заўсёды застаецца прыстойным, нават калi якая-небудзь багатая сволач прымушае яго ездзiць з такой наклейкай.
Шафёр марудна палез у кабiну, разважаючы над гэтымi словамi. Адмовiш, дык не толькi абняславiш сябе, але яшчэ i прызнаеш, што цябе прымушаюць ездзiць з такой наклейкай, пазбаўляючы людской кампанii ў дарозе. А возьмеш пасажыра, дык прылiчыш сябе да людзей прыстойных, якiя да таго ж не дазваляюць усякай багатай сволачы распараджацца табой, як ёй захочацца. Ён разумеў, што трапiў у пастку, але выйсця з яе не бачыў. А яму вельмi хацелася быць чалавекам прыстойным. Нарэшце ён зноў глянуў на бар.
- Як-небудзь прымасцiся на падножцы да таго вунь павароту, - сказаў ён.
Чалавек нырнуў унiз i ўхапiўся за дзвярную ручку. Матор зароў, счапленне бразнула, i вялiзны аўтафургон скрануўся з месца - першая скорасць, другая, трэцяя, потым машына пранiзлiва заскрыгатала i перайшла на чацвёртую скорасць. Перад вачамi чалавека, што прыпаў да падножкi, з галавакружнай хуткасцю праносiлася дарога, злiваючыся ў мутную пляму. Першы паварот быў за мiлю ад бара, там грузавiк збавiў ход. Чалавек на падножцы выпрастаўся, прачынiў дзверцы i прабраўся ў кабiну. Шафёр зiрнуў на яго праз шчылiнкi вачэй, не перастаючы жаваць гумку, быццам думкi яго i ўражаннi прыводзiлiся ў належны парадак з дапамогай скiвiц i толькi пасля гэтага пранiкалi ў мозг. Яго позiрк затрымаўся спачатку на новай кепцы, потым на новым касцюме i нарэшце слiзнуў да новых чаравiкаў пасажыра. Той усеўся ямчэй, зняў кепку i прамакнуў ёю пот на лбе i падбародку.
- Дзякуй, дружа, - сказаў ён. - А то капыты мае забаставалi.
- Новыя чаравiкi, - прамовiў шафёр. У голасе ў яго была тая ж змоўнiцкая хiтрынка, што i ў позiрку. - Хiба ж можна пускацца ў дарогу ў новых чаравiках, ды яшчэ такой спёкай!
Чалавек глянуў на свае запыленыя жоўтыя чаравiкi.
- Другiх не было, - сказаў ён. - Што ёсць, тое i носiш.
Шафёр уважлiва паглядзеў праз ветравое шкло на дарогу i крыху павялiчыў скорасць.
- Далёка выбраўся?
- Ага. Я асiлiў бы дарогу да канца, каб капыты не забаставалi.
Шафёр распытваў яго так, быццам вёў тонкi допыт. Закiдваў сеткi, ставiў пасткi.
- Шукаеш працы?
- Не. У майго старога тут участак - сорак акраў. Ён арандатар-здольнiк, але сям'я наша даўно ўжо ў гэтых месцах.
Шафёр шматзначна паглядзеў на палi ўздоўж дарогi, на палеглую, занесеную пылам кукурузу. З-пад пласта пылу сям-там вызiраў дробны пясчанiк. Шафёр сказаў быццам сам сабе:
- Так i сядзiць на сваiх сарака акрах? I пыл яго не засыпаў, i трактары не сагналi?
- Апошнi час я з дому вестак не меў.
- Значыць, даўнавата не меў, - сказаў шафёр. У кабiну заляцела пчала i з гудзеннем пачала бiцца аб ветравое шкло. Шафёр працягнуў руку i асцярожна пасунуў пчалу да акенца кабiны, i там яе падхапiў вецер. - Здольнiкам цяпер хана, - зноў загаварыў шафёр. - Адным трактарам адразу дзесяць сем'яў зганяюць. Трактары такога нарабiлi! Заворваюць участак, а арандатара - прэч. Як гэта толькi стары твой утрымаўся? - Яго язык i скiвiцы зноў занялiся забытай ужо гумкай, сталi жаваць яе i перакiдваць з боку на бок. Кожны раз, як ён адкрываў рот, мiж губамi ў яго вiдаць быў язык, якi ганяў гумавую жвачку з месца на месца.
- Я даўно не меў вестак з дому. Сам пiсаць не люблю, бацька таксама не аматар. - Пасажыр паспешлiва дадаў: - Але пiсаць мы ўмеем, была б толькi ахвота.
- Працаваў дзе-небудзь? - Зноў такi ж дапытлiвы, хiтравата дагодлiвы i быццам абыякавы тон. Шафёр зiрнуў на палi скрозь паветра, якое трымцела ад спёкi, i, засунуўшы гумку за шчаку, каб не перашкаджала, плюнуў у акно.
- Канешне, працаваў, - адказаў пасажыр.
- Так я i думаў. Па руках вiдаць - мазолiстыя. Кiрка цi сякера, а то i кувалда. Я такое заўважаю. Ганаруся гэтым.
Пасажыр пiльна паглядзеў на шафёра. Колы грузавiка, коцячыся па шашы, напявалi сваю бясконцую песню.
- Цябе яшчэ што-небудзь цiкавiць? Дык я раскажу. Чаго табе дарма галаву ламаць.
- Ну вось, ужо i зазлаваў. Я ў чужыя справы не соваюся.
- Я сам усё раскажу. Мне таiць няма чаго.
- Ды кiнь ты, не злуй. Проста я люблю да ўсяго прыглядацца. Хутчэй час iдзе.
- Я ўсё раскажу. Зваць мяне Джоўд, Том Джоўд. Бацька таксама Том Джоўд. Вочы пасажыра заслала смугой, калi ён глянуў на шафёра.
- Кiнь злаваць. Я гэта проста так.
- Я таксама проста так, - сказаў Джоўд. - Стараюся жыць цiха, нiкога не крыўдзiць. - Ён змоўк, паглядзеў на сухiя палi, на змардаваныя спёкай купкi дрэў, што вiднелiся ўдалечынi скрозь гарачае паветра. Тады дастаў з бакавой кiшэнi капшук i паперу i скруцiў цыгарку - мiж каленяў, там не так цягнула ветрам.
Шафёр жаваў скiвiцамi мерна i задумлiва, як карова. Ён моўчкi чакаў, калi згладзiцца ўражанне ад таго, што было сказана, i ледзь толькi пачуццё няёмкасцi рассеялася, сказаў:
- Хто не сядзеў цэлымi днямi за рулём, той не ведае, што гэта такое. Гаспадары не дазваляюць браць спадарожнiкаў. Вось i ганяеш з канца ў канец адзiн, як пракляты, калi не хочаш нарвацца на звальненне. А з табой я, чаго добрага, нарвуся.
- Цаню, - сказаў Джоўд.
- Некаторыя хлопцы ў дарозе чорт што вырабляюць. Адзiн, паверыш, вершы складае, каб хутчэй iшоў час. - Ён крадком глянуў на Джоўда, цi не зацiкавiць яго такое незвычайнае паведамленне. Джоўд маўчаў, утаропiўшыся на дарогу, на белую дарогу, што бегла ўдалячынь мяккай хвалiстай лiнiяй па ўзгорках. Не дачакаўшыся адказу, шафёр пачаў гаварыць далей: - Адзiн яго верш я крыху памятаю. Там пра яго самога i двух яго прыяцеляў - раз'язджаюць па свеце, п'янствуюць, дэбашыраць. Шкада, не магу ўсё пераказаць. Ён там такiх доўгiх слоў накруцiў, сам гасподзь бог не разбярэцца. Памятаю толькi адно месца: "Нам раз стрэўся афрыканец, у яго пратуберанец, нiбы хобат у слана". Пратуберанец гэта выступ такi. Ён сам мне ў слоўнiку паказваў. Нi на момант са сваiм слоўнiкам не расставаўся. Пад'едзе да закусачнай, закажа кавы з пiрагом, а сам уткнецца носам у слоўнiк. - Шафёр замаўчаў. Гаварыць аднаму так доўга было не вельмi прыемна. Краем вока ён глянуў на пасажыра. Той сядзеў моўчкi. Шафёру стала нiякавата, i ён зрабiў яшчэ адну спробу ўцягнуць Джоўда ў гутарку. - Ты чуў ад каго-небудзь такiя даўжэзныя словы?
- Ад прапаведнiка, - адказаў Джоўд.
- Проста шалееш, калi чуеш такiя слоўцы. Прапаведнiк - справа iншая, з iм лясы тачыць не будзеш. Наогул, злосць бярэ, калi так гавораць, але хлопец той быў весялун. Усе ведалi, што ён смехам гэта робiць, а не дзеля выхвальства: вось якi я разумны! - Шафёр супакоiўся - цяпер, прынамсi, пасажыр яго слухаў. Ён зрабiў круты паварот, ажно шыны вiскнулi. - Вось я i кажу, - працягваў ён гаварыць, - некаторыя хлопцы немаведама якiя штукi адпальваюць. Даводзiцца. Здурэць можна - сядзiш увесь час адзiн, i толькi дарога перад вачамi мiльгае. Пра вадзiцеляў грузавiкоў балбочуць, нiбыта яны толькi i робяць, што жаруць. Ездзяць з аднаго бара ў другi i булачкi з катлетамi ядуць.
- I днююць i начуюць у барах, - уставiў Джоўд.
- Прыпынкi мы, вядома, робiм, але не дзеля таго, каб есцi. Нам есцi рэдка калi хочацца. Едзеш-едзеш - абрыдне дарэшты. Спыняцца можна толькi каля бараў, а раз ужо спынiўся, дык трэба што-небудзь заказаць. Пачэшаш язык з дзяўчынай за стойкай, папросiш кубак кавы, пiрага кавалак. Трохi адпачнеш. - Шафёр паволi жаваў гумку, падпраўляючы яе языком.
- Цяжка вам даводзiцца, - абыякава прамовiў Джоўд.
Шафёр падазрона зiрнуў на пасажыра - у яго словах яму пачулася насмешка.
- Вядома, нялёгка, - раздражнёна сказаў ён. - Здаецца, што тут такога: адседзеў за абаранкам свае восем, дзесяць цi чатырнаццаць гадзiн у дзень - i ўсё. Але дарога табе ў душу ўядаецца. Даводзiцца нешта рабiць. Хто спявае, хто насвiствае. Радыёпрыёмнiкi ставiць кампанiя не дазваляе. Некаторыя бяруць з сабой бутэльку, але гэты сорт людзей у нас доўга не трымаецца. - Крыху фанабэрлiва ён дадаў: - Я ў дарозе нiколi не п'ю.
- Нiколi? - перапытаў Джоўд.
- Нiколi! Трэба ў людзi выбiцца. Задумаў я паступiць на завочныя курсы. Механiкам буду. Справа няцяжкая. Сядзi сабе дома ды вучыся, урокi лёгкiя. Я гэта сур'ёзна надумаў. Тады ўжо не буду вадзiць грузавiкi. Няхай iх хто iншы водзiць.
Джоўд дастаў з бакавой кiшэнi пляшку вiскi.
- Можа, глынеш, хочацца ж? - падражнiў шафёра Джоўд.
- Не, слова даў. I не дакрануся. Што-небудзь адно: альбо пiць, альбо вучыцца.
Джоўд адкруцiў каўпачок, два разы пацягнуў з рыльца, зноў закрыў бутэльку i засунуў яе ў кiшэню. Па кабiне разлiўся моцны i рэзкi пах вiскi.
- Ты ўвесь нейкi ўзбуджаны, - сказаў Джоўд. - Што з табой - дзяўчыну завёў?
- Гэта само сабой. Але галоўнае - трэба ў людзi выбiвацца. Свае мазгi я даўно ўжо трэнiрую.
Ад вiскi Джоўд адчуў сябе вальней. Ён скруцiў яшчэ адну цыгарку i запалiў.
- Цяпер ужо мне недалёка, - сказаў ён.
Шафёр таропка загаварыў:
- Мне пiць няма як. Я ўвесь час трэнiрую сваю памяць. Два гады назад спецыяльны курс прайшоў. - Ён паляпаў правай рукой па абаранку руля. Дапусцiм, я праязджаю мiма пешахода. Я да яго ўважлiва прыглядаюся, а як праеду, стараюся прыгадаць усё - i якая ў яго адзежа, якiя чаравiкi, галаўны ўбор, яго паходку, рост, колькi ён прыблiзна важыць, i асаблiвыя прыкметы на яго твары, калi яны ёсць. У мяне гэта нядрэнна атрымлiваецца. Iншы раз думаю, цi не заняцца мне яшчэ вывучэннем дактыласкапii, тады можна сапраўдным экспертам стаць. Проста дзiва, колькi чалавек можа ўсяго ў памяцi ўтрымаць.
Джоўд хуценька глынуў з бутэлькi. Апошнi раз зацягнуўся дымам разлезлай самакруткi i мазольнымi пальцамi раздушыў гарачы кончык. Старанна расцёршы недакурак, высунуў руку ў акенца, i вецер садзьмуў труху з яго далонi. Вялiкiя шыны бадзёра спявалi сваю песню, коцячыся па шашы. Джоўд утаропiўся на дарогу, i ў яго спакойных цёмных вачах зайграла хiтраватая ўсмешка. Шафёр замаўчаў, насцярожана пакасiўся на пасажыра. Доўгая верхняя губа Джоўда расцягнулася, агалiўшы зубы, i плечы яго затрэслiся ад бязгучнага смеху.
- I доўга ж ты падбiраешся, прыяцель.
Шафёр не павярнуў у яго бок галавы.
- Да чаго я падбiраюся? Пра што ты?
Губы Джоўда зноў стулiлiся, схаваўшы яго вялiкiя зубы, ён аблiзнуў iх, як сабака, двума заходамi, ад сярэдзiны да куткоў рота.
- Сам ведаеш, пра што, - у голасе ў яго пачулiся рэзкiя ноткi. - Ты мяне з ног да галавы вокам абвёў, як толькi ўбачыў. Думаеш, не заўважыў?
Пазiраючы праз ветравое шкло, шафёр з такой сiлай сцiснуў рулявое кола, што пабялелi кiсцi рук.
- Ты добра ведаеш, адкуль я iду, - сказаў Джоўд.
Шафёр маўчаў.
- Ведаеш, цi ж не так? - не сунiмаўся Джоўд.
- Ну ведаю... Праўдзiвей, здагадваюся. Толькi мяне гэта не тычыцца. Мне сваiх клопатаў хапае. Што мне да таго? - адным духам выпалiў шафёр. - Я ў чужыя справы не лезу. - Ён змоўк, вiдаць, чакаючы адказу. Пабялелыя рукi ўсё яшчэ моцна сцiскалi абаранак руля.
Праз акенца ў кабiну заляцеў конiк, апусцiўся на прыборны шчыток i пачаў чысцiць крыльцы сваiмi каленчатымi спружынiстымi ножкамi. Джоўд працягнуў руку, раздушыў пальцамi цвёрдую, падобную на чэрап, галоўку насякомага i выкiнуў яго за акно, на вецер. Зноў бязгучна засмяяўшыся, ён пацёр пальцамi, каб сцерцi з iх рэшткi раздушанага конiка.
- Памыляецеся, мiстэр, - сказаў ён. - Нiчога я хаваць не збiраюся. Так, я сядзеў у Макалестары. Чатыры гады адседзеў. Адзежу мне гэтую далi там перад выхадам. Пляваць мне, няхай усе ведаюць. Цяпер я дадому iду, да бацькi, на працу мне наймацца не трэба, дык навошта адмоўчвацца?
Шафёр сказаў:
- Мяне гэта не тычыцца. У чужыя справы я носа не соваю.
- Не соваеш? У цябе ж нос на восем мiль наперад вытыркнуўся. Ты мяне iм так абнюхаў, як авечка капусту.
Шафёр насупiўся.
- Ты мяне не так зразумеў... - пачаў ён вяла.
Джоўд засмяяўся:
- Ты хлопец што трэба - падвёз мяне. Ну, адбыў я тэрмiн. Дык што? Хочаш ведаць, за што мне далi?
- Мяне гэта не тычыцца.
- Цябе нiчога не тычыцца - ганяеш сваю чортаву махiну ўзад i ўперад i больш ведаць нiчога не хочаш. А цяпер глянь - бачыш палявую дарогу?
- Ну.
- Там я выйду. Ты, пэўна, у штаны напусцiў - так карцiць даведацца, за што мяне пасадзiлi. Ну, не буду мучыць цябе. - Рокат матора стаў глушэйшы, песенька шын панiжэла тонам. Джоўд дастаў сваю бутэльку i зноў разок прыклаўся да рыльца. Грузавiк пад'ехаў да грунтавой дарогi, якая пад прамым вуглом адыходзiла ад шашы, i затармазiў. Джоўд вылез i стаў каля акна кабiны. Выхлапная труба ленавата выпускала свой шызаваты дымок. Джоўд нахiлiўся да шафёра. - Чалавеказабойства, - скорагаворкай прагаварыў ён. - Вось табе яшчэ адно доўгае слова. А прасцей кажучы, забiў я чалавека. Атрымаў сем гадоў. Мне скiнулi да чатырох, бо сядзеў я цiха, як мыш.
Шафёр правёў позiркам па твары Джоўда, стараючыся запомнiць яго рысы.
- Нi пра што такое я ў цябе не пытаўся, - сказаў ён. - Мая справа старана.
- Можаш раззванiць па ўсiх забягалаўках, адсюль i да самай Тэксалы. Джоўд усмiхнуўся: - Ну, бывай, дружа! Хлопец ты неблагi. Толькi памятай: хто пасядзеў у каталажцы, той здалёку пачуе, куды вецер вее. Ты i рота яшчэ раскрыць не паспеў, а мне было ўжо ўсё ясна. - Джоўд пляснуў далонню па металiчных дзверцах: - Дзякуй, што падвёз. Бывай! - Ён павярнуўся i пайшоў на палявую дарогу.
Хвiлiну шафёр моўчкi глядзеў яму ўслед, потым крыкнуў:
- Шчаслiва!
Не азiраючыся, Джоўд памахаў рукой. Матор зароў, заскрыгатала перадача, i вялiкi чырвоны аўтафургон скрануўся з месца.
Гронкi гневу
Раман
Пераклад: Сямён Дорскi
РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ
На чырвоныя землi i частку шэрых зямель Аклахомы апошнiя дажджы падалi мякка i не размылi сухую, патрэсканую глебу. Плугi ўдоўж i ўпоперак прайшлiся па канаўках - слядах дажджавых ручайкоў. Пасля дажджоў кукуруза хутка прарасла, на абочынах дарог сям-там вышугалi трава i бур'ян, i пад зялёным покрывам пачалi знiкаць шэрыя i цёмна-чырвоныя фарбы. У канцы траўня неба зрабiлася бялёсым, i аблокi, што ўсю вясну вiселi кучкамi высока ў небе, паступова расталi. З дня ў дзень сонца апякала гарачымi промнямi падрослую кукурузу, i па краях зялёных расткоў пачалi праступаць карычневыя беражкi. Хмары наплывалi i хутка знiкалi, а неўзабаве i зусiм перасталi збiрацца. Ратуючыся ад сонца, пустазелле набыло цёмна-зялёны колер i ўжо не перакiдвалася на новыя ўчасткi. Паверхня зямлi запяклася ў тонкую цвёрдую скарынку, i па меры таго як выцвiтала неба, выцвiтала i зямля - чырвоная ружавела, а шэрая выгарала да белiзны.
У размывах, што засталiся пасля дажджоў, зямля асыпалася сухiмi струменьчыкамi. Шмыгаючы па iх, суслiкi i мурашкаеды абрыналi маленькiя лавiны пяску. Дзень за днём жорстка палiла сонца, i лiсце маладой кукурузы трацiла пруткасць i прамiзну - спярша лiст крыху прагiнаўся пасярэдзiне, потым падоўжная жылка яго слабела i ён панiкаў долу. У чэрвенi сонца пачало пячы шалёна. Карычневыя палоскi па краях кукурузных лiстоў шырэлi, падбiралiся да галоўнай жылкi. Пустазелле зморшчылася, яго бадылiны панiклi верхавiнкамi да каранёў. Паветра зрабiлася празрыстае, неба зусiм злiняла, зямля таксама з кожным днём усё больш блякла.
На дарогах, - там, дзе па iх хадзiлi работнiкi, дзе зямлю крышылi колы павозак i рассякалi конскiя капыты, скарынка запечанай гразi ператваралася ў пыл. Усё, што рухалася па гэтых дарогах, падымала яго ў паветра - пешаход узнiмаў верхнi пласт пылу сабе па пояс, фургон вiхурыў пыл на вышыню агароджы, за аўтамашынай ён клубiўся воблакам i потым доўга не асядаў на зямлю.
Калi чэрвень ужо напалову прайшоў, з Тэхаса i Мексiканскага залiва насунулiся вялiкiя хмары - цяжкiя, навальнiчныя. Людзi на палях задзiралi ўгору галовы, уцягвалi носам паветра i выстаўлялi наслiненыя пальцы, каб праверыць, цi ёсць вецер. Конi трывожна пераступалi з нагi на нагу. Чорныя хмары крыху апырснулi зямлю i iмклiва паплылi далей, у iншыя краi. Пасля iх неба засталося такое ж бледнае, сонца па-ранейшаму моцна пякло. Дажджавыя кроплi прабiлi ў пыле маленькiя ямкi, сям-там абмылi кукурузнае лiсце - i толькi.
Услед за хмарамi павеяў мяккi ветрык, ён гнаў iх на поўнач i лёгка пагойдваў падвялы кiяшнiк. Мiнуў дзень, i вецер набраў сiлы, але дзьмуў роўна, без парываў. Пыл падняўся з дарог у паветра i апускаўся на пустазелле, што расло ўзбоч палёў, i ўскрай iх на кукурузу. Потым вецер падзьмуў моцна i рэзка, накiнуўся на ўжо засохлую глебу. Мала-памалу неба пацямнела ад вiрлiвага пылу, а вецер усё шастаў па зямлi, крышыў яе i зносiў з сабой. Неўзабаве ён яшчэ больш разгуляўся. Сухая скарынка зямлi пад яго напорам лопнула, i над палямi падняўся густы пыл, якi цягнуўся шэрымi, касматымi, як дым з комiна, пасмамi. Кукуруза змагалася з ветрам, шапочучы сухiм лiсцем. Тонкi пыл не асядаў на зямлю, а высока ўзнiмаўся i знiкаў у пацямнелым небе.
А вецер усё мацнеў, шмыгаў пад камянi, выдзьмуваў усё - i салому, i леташняе лiсце, i камячкi зямлi, адзначаючы iмi свой шлях. Паветра i неба зусiм пазмрачнелi, сонца, што прабiвалася скрозь морак, здавалася чырванаватым. Ад пылу пяршыла ў горле. Ноччу вецер зусiм раз'ятрыўся, спрытна прабiраўся мiж каранёў кукурузы, якая адбiвалася ад яго аслабелым лiсцем, пакуль ён не вырваў яе з зямлi, i тады сцяблiны стомлена павалiлiся набок, вяршынямi паказваючы кiрунак ветру.
Пачало свiтаць, але не разаднела. У шэрым небе выплыла сонца мутна-чырвоны круг, якi свяцiўся сутонлiвым, кволым святлом; да вечара сутонне паступова зноў перайшло ў змрок, а над паваленым кiяшнiкам завываў i плакаў вецер.
Людзi сядзелi ў дамах, а калi даводзiлася выходзiць, яны закрывалi нос хусцiнкай i надзявалi акуляры, каб не засыпала вочы пылам.
Зноў настала ноч, апраметная цемра, бо зоркi не прабiвалiся скрозь заслону пылу, а святло з вокнаў толькi крыху разбаўляла цемрадзь каля самага жытла. Пыл перамяшаўся з паветрам, i ў гэтай завiсi з пылу i паветра было пароўну i таго, i другога. Дамы былi зачыненыя наглуха, дзвярныя i аконныя шчылiны заканапачаныя анучамi, але пыл непрыкметна пранiкаў у памяшканне i тонкi, быццам кветкавы пылок, клаўся на сталы, на посуд. Людзi счышчалi яго з плячэй. Вузенькiя палоскi пылу прымятала да парогаў.
Сярод ночы вецер пакiнуў гэты край, наступiла цiшыня. Змешанае з пылам паветра прыглушала гукi нават больш, чым туман. Лежачы ў ложках, людзi пачулi, што вецер сцiх, - яны прачнулiся, калi шум яго замёр удалечынi. Яны ляжалi, напружана ўслухоўваючыся ў цiшыню. Неўзабаве заспявалi пеўнi, але галасы iх гучалi глуха, i людзi нервова заварушылiся ў ложках, нецярплiва чакаючы ранiцы. Яны ведалi, што тонкi пыл асядзе не хутка. Ранiцой ён туманам вiсеў у паветры, сонца было ярка-чырвонае, як свежая кроў. Цэлы дзень неба сеяла пыл на зямлю i наступны дзень таксама. Зямля ўкрылася гладкай шэрай коўдрай. Пыл апусцiўся на кукурузу, асеў кучкамi на слупах агароджаў, на правадах, заслаў сабой дахi, траву, абсыпаў дрэвы.
Людзi выходзiлi з дамоў i, удыхнуўшы пякучае, як жар, паветра, паспешлiва прыкрывалi чым-небудзь нос. Дзецi таксама выбягалi на двор, але не насiлiся з крыкам па iм, як гэта бывала пасля дажджу. Мужчыны застылi каля агароджаў i пазiралi на звялую кукурузу, якая хутка сохла i Толькi дзе-нiдзе вызiрала зелянiнай скрозь пласт пылу. Мужчыны маўчалi, амаль не адыходзячы ад агароджаў. I жанчыны выходзiлi з дамоў i стаялi каля мужоў, стараючыся вызнаць, цi хопiць сiлы ў мужчын вытрываць усё гэта. Жанчыны крадком прыглядалiся да iх твараў - кукуруза, што ж, няхай прападае, абы засталося ўсё астатняе. Дзецi стаялi побач, выводзячы пальцамi босых ног узоры на пыле, i таксама старалiся чуццём выведаць, цi хопiць сiлы ў гэтых мужчын i жанчын. Дзецi кiдалi косыя позiркi на дарослых i асцярожна чыркалi па пыле нагамi. Конi падыходзiлi да вадапойных карытаў i, матаючы мордамi, разганялi налёт пылу на паверхнi вады. Нарэшце з твараў мужчын сышла роспачная атарапеласць i ўступiла месца злосцi, лютасцi i ўпартасцi. I тады жанчыны зразумелi, што ўсё абышлося, што мужчыны не зламаюцца. Яны пыталiся ў iх: што ж цяпер рабiць? Мужчыны адказвалi: самi не ведаем. Але цяпер было ўжо не страшна, i дзецi таксама зразумелi - не так страшна. Жанчыны i дзецi цвёрда ведалi: няма такой бяды, якую нельга сцярпець, абы толькi мужчын яна не зламала. Жонкi вярнулiся да хатнiх спраў, дзецi занялiся гульнёй, але напачатку не вельмi дурэлi. На працягу дня сонца з кожнай гадзiнай рабiлася ўсё менш чырвоным. Яно палiвала спёкай укрытую пылам зямлю. Мужчыны сядзелi на ганках сваiх дамоў - хто круцiў у руках пруток, хто падкiдваў i лавiў далонню каменьчык. Сядзелi моўчкi... думалi... разважалi...
РАЗДЗЕЛ ДРУГI
Каля прыдарожнага рэстаранчыка-бара стаяў вялiзны грузавы аўтафургон. Вертыкальная выхлапная труба глуха вуркатала, над ёю слаўся ледзь бачны воку шызаваты дымок. Зусiм новенькi грузавiк паблiскваў свежай чырванню, футавыя лiтары па баках абвяшчалi: ТРАНСПАРТНАЯ КАМПАНIЯ АКЛАХОМА-СIЦI. Шыны на падвойных колах былi новыя, на засаўцы шырокiх заднiх дзверцаў стаяў тарчком медны вiсячы замок. За загароджанымi сеткамi дзвярыма i вокнамi бара iграла радыё - спакойная танцавальная музыка, уключаная зусiм цiха, як бывае, калi няма каму слухаць. Маленькi вентылятар бязгучна круцiўся ў круглым гняздзе над уваходам, мухi зласлiва гулi, б'ючыся аб металiчныя сеткi. У бары быў толькi адзiн наведнiк - вадзiцель грузавога фургона. Ён сядзеў на табурэце каля стойкi, абапершыся на яе локцямi, i паўзверх шклянкi з кавай глядзеў на хударлявую буфетчыцу, якая нудзiлася ад самоты. Ён вяла перакiдваўся з ёю словамi, пераскокваючы з аднаго на другое, - такiя гутаркi часта заводзяцца мiж людзьмi ў прыдарожных барах. Шафёр сказаў:
- Я стрэў яго месяцы тры назад. Пасля аперацыi. Яму там нешта выразалi. Запамятаваў што.
А яна:
- Толькi ж на тым тыднi яго бачыла. Здаровы быў з выгляду. Хлапец нядрэнны, пакуль не набярэцца.
Мухi раз-пораз з цiхiм гудзеннем наляталi на металiчную сетку дзвярэй. Кававы агрэгат за спiнай буфетчыцы запыхкаў парай, i жанчына, не азiраючыся, працягнула руку назад i выключыла яго.
Па абочыне шашы iшоў чалавек. Убачыўшы грузавiк, павярнуў да яго. Не спяшаючыся, падышоў, крануў рукой блiскучае крыло i зiрнуў на наклейку на ветравым шкле: "Пасажыраў браць забаронена". Ён намерыўся ўжо iсцi далей сваёй дарогай, але раптам перадумаў i сеў на падножку грузавiка, якая была схавана ад бара кабiнай. З выгляду яму было не болей за трыццаць. Цёмна-карыя вочы з жаўтаватымi бялкамi, рэзкiя шырокiя скулы, дзве глыбокiя маршчыны на шчоках i па кутках рота. Верхняя губа ў яго выцягнулася, бо зубы выдавалiся наперад, а ён стараўся трымаць рот закрытым. Рукi былi агрубелыя, з шырокiмi пальцамi i тоўстымi, цвёрдымi, як створкi ракавiнак, пазногцямi. На западзiне памiж вялiкiм i ўказальным пальцамi i на падушачках далоняў святлелi мазалi.
На iм было ўсё новае - новае i таннае. Брылёк шэрай кепкi не паспеў яшчэ пагнуцца, гузiк на ёй яшчэ не адарваўся. Кепка не страцiла формы, не абвiсла, як бывае, калi служыць дадаткова яшчэ i сумкай, i ручнiком, i насоўкай. Танны гарнiтур з шэрай шорсткай баваўнянай тканiны таксама быў такi новы, што на штанах трымалася складка. Сiняя кашуля была гладкая i каляная ад яшчэ не вымытага крухмалу. Пiнжак мехавата вiсеў на iм, штаны былi не па росце, кароткiя, а ён чалавек быў высокi. Плечавыя швы апускалiся занiзка, але рукавы ўсё роўна не даставалi да запясцяў, а крыссе пiнжака матлялася на жываце. На нагах у яго былi новыя карычневыя чаравiкi апошняга армейскага ўзору, падбiтыя цвiкамi i з жалезнымi падкоўкамi на абцасах. Седзячы на падножцы, ён зняў з галавы кепку, выцер ёю твар, зноў надзеў, пацягнуў за брылёк, i з гэтага моманту пачала наблiжацца пагiбель яго галаўнога ўбору. Потым ён глянуў на свае чаравiкi, нахiлiўся, аслабiў шнуркi i так, незавязанымi, пакiнуў. Над галавой з выхлапной трубы дызель-матора борзда, адзiн за адным, вынырвалi лёгкiя шызыя воблачкi дыму.
Музыка ў бары сцiхла, з дынамiка пачуўся мужчынскi голас, але буфетчыца прыёмнiк не выключыла - не заўважыла, што музыка скончылася. Толькi што яна намацала пальцам прышчык за вухам. Намагалася разгледзець яго ў люстры, што вiсела ззаду над стойкай, ды так, каб наведнiк не заўважыў, i таму рабiла выгляд, што папраўляе пасмачку валасоў. Шафёр сказаў:
- У Шонi вялiкiя танцы былi. Кажуць, забiлi там некага цi штосьцi такое. Нiчога не чулi?
- Не, - адказала буфетчыца i пяшчотна памацала прышчык за вухам.
Чалавек падняўся з падножкi, паглядзеў цераз капот на бар. Потым зноў сеў i дастаў з бакавой кiшэнi капшук з тытунём i кнiжачку курыльнай паперы. Не спяшаючыся, умелымi пальцамi скруцiў цыгарку, з усiх бакоў агледзеў яе, акуратна падраўняў табачынкi, нарэшце запалiў i ўтыцнуў непатушаную запалку ў пыл пад нагамi. Наблiжаўся поўдзень, сонца пакрысе паглынала цень ад грузавiка.
У бары шафёр расплацiўся за каву i ўсунуў здачу - дзве пяцiцэнтавыя манеты - у проразь iгральнага аўтамата. Цылiндры закруцiлiся, але нiчога не выдалi.
- Яны так хiтра зроблены, што нiколi не выйграеш, - сказаў шафёр буфетчыцы.
Яна адказала:
- Аднаму тут вялiкi выйгрыш выпаў. Не болей як гадзiны дзве таму. Калi назад праедзеце?
Ужо адчынiўшы дзверы, шафёр адказаў:
- Праз тыдзень цi дзён праз дзесяць. У Талсу еду, а там заўсёды замiнка.
Буфетчыца бурклiва сказала:
- Мух напусцiце. Iдзiце цi дзверы зачынiце.
- Да хуткага, - сказаў шафёр i выйшаў.
Дзверы за iм з грукатам зачынiлiся. Стоячы на санцапёку, ён здзiраў абгортку з жавальнай гумкi, грузны, плячысты, ужо з прыкметным жывоцiкам. Румяны твар, вочы блакiтныя i вузкiя, як шчылiнкi, ад прывычкi жмурыцца на яркiм святле. На iм былi армейскiя штаны i чаравiкi з высокай шнуроўкай. Паднёсшы жавальную гумку да губ, ён крыкнуў буфетчыцы праз сеткаватыя дзверы:
- Ну дык паводзь сябе добра, а то да мяне ўсё роўна дойдзе.
Буфетчыца стаяла тварам да люстра. Яна нешта буркнула ў адказ. Шафёр паволi пачаў раскусваць гумку, шырока адкрываючы рот i энергiчна працуючы скiвiцамi. Потым пайшоў да грузавiка, на хаду размiнаючы жвачку зубамi, нарэшце засунуў яе пад язык.
Падарожнiк, якi стараўся ехаць на спадарожных машынах, падняўся з падножкi i скрозь акенцы кабiны паглядзеў на шафёра.
- Можа, падкiнеце, мiстэр?
Шафёр глянуў на бар.
- Хiба не бачыш, што ў мяне на ветравым шкле?
- Ну ясна - бачу... Але прыстойны чалавек заўсёды застаецца прыстойным, нават калi якая-небудзь багатая сволач прымушае яго ездзiць з такой наклейкай.
Шафёр марудна палез у кабiну, разважаючы над гэтымi словамi. Адмовiш, дык не толькi абняславiш сябе, але яшчэ i прызнаеш, што цябе прымушаюць ездзiць з такой наклейкай, пазбаўляючы людской кампанii ў дарозе. А возьмеш пасажыра, дык прылiчыш сябе да людзей прыстойных, якiя да таго ж не дазваляюць усякай багатай сволачы распараджацца табой, як ёй захочацца. Ён разумеў, што трапiў у пастку, але выйсця з яе не бачыў. А яму вельмi хацелася быць чалавекам прыстойным. Нарэшце ён зноў глянуў на бар.
- Як-небудзь прымасцiся на падножцы да таго вунь павароту, - сказаў ён.
Чалавек нырнуў унiз i ўхапiўся за дзвярную ручку. Матор зароў, счапленне бразнула, i вялiзны аўтафургон скрануўся з месца - першая скорасць, другая, трэцяя, потым машына пранiзлiва заскрыгатала i перайшла на чацвёртую скорасць. Перад вачамi чалавека, што прыпаў да падножкi, з галавакружнай хуткасцю праносiлася дарога, злiваючыся ў мутную пляму. Першы паварот быў за мiлю ад бара, там грузавiк збавiў ход. Чалавек на падножцы выпрастаўся, прачынiў дзверцы i прабраўся ў кабiну. Шафёр зiрнуў на яго праз шчылiнкi вачэй, не перастаючы жаваць гумку, быццам думкi яго i ўражаннi прыводзiлiся ў належны парадак з дапамогай скiвiц i толькi пасля гэтага пранiкалi ў мозг. Яго позiрк затрымаўся спачатку на новай кепцы, потым на новым касцюме i нарэшце слiзнуў да новых чаравiкаў пасажыра. Той усеўся ямчэй, зняў кепку i прамакнуў ёю пот на лбе i падбародку.
- Дзякуй, дружа, - сказаў ён. - А то капыты мае забаставалi.
- Новыя чаравiкi, - прамовiў шафёр. У голасе ў яго была тая ж змоўнiцкая хiтрынка, што i ў позiрку. - Хiба ж можна пускацца ў дарогу ў новых чаравiках, ды яшчэ такой спёкай!
Чалавек глянуў на свае запыленыя жоўтыя чаравiкi.
- Другiх не было, - сказаў ён. - Што ёсць, тое i носiш.
Шафёр уважлiва паглядзеў праз ветравое шкло на дарогу i крыху павялiчыў скорасць.
- Далёка выбраўся?
- Ага. Я асiлiў бы дарогу да канца, каб капыты не забаставалi.
Шафёр распытваў яго так, быццам вёў тонкi допыт. Закiдваў сеткi, ставiў пасткi.
- Шукаеш працы?
- Не. У майго старога тут участак - сорак акраў. Ён арандатар-здольнiк, але сям'я наша даўно ўжо ў гэтых месцах.
Шафёр шматзначна паглядзеў на палi ўздоўж дарогi, на палеглую, занесеную пылам кукурузу. З-пад пласта пылу сям-там вызiраў дробны пясчанiк. Шафёр сказаў быццам сам сабе:
- Так i сядзiць на сваiх сарака акрах? I пыл яго не засыпаў, i трактары не сагналi?
- Апошнi час я з дому вестак не меў.
- Значыць, даўнавата не меў, - сказаў шафёр. У кабiну заляцела пчала i з гудзеннем пачала бiцца аб ветравое шкло. Шафёр працягнуў руку i асцярожна пасунуў пчалу да акенца кабiны, i там яе падхапiў вецер. - Здольнiкам цяпер хана, - зноў загаварыў шафёр. - Адным трактарам адразу дзесяць сем'яў зганяюць. Трактары такога нарабiлi! Заворваюць участак, а арандатара - прэч. Як гэта толькi стары твой утрымаўся? - Яго язык i скiвiцы зноў занялiся забытай ужо гумкай, сталi жаваць яе i перакiдваць з боку на бок. Кожны раз, як ён адкрываў рот, мiж губамi ў яго вiдаць быў язык, якi ганяў гумавую жвачку з месца на месца.
- Я даўно не меў вестак з дому. Сам пiсаць не люблю, бацька таксама не аматар. - Пасажыр паспешлiва дадаў: - Але пiсаць мы ўмеем, была б толькi ахвота.
- Працаваў дзе-небудзь? - Зноў такi ж дапытлiвы, хiтравата дагодлiвы i быццам абыякавы тон. Шафёр зiрнуў на палi скрозь паветра, якое трымцела ад спёкi, i, засунуўшы гумку за шчаку, каб не перашкаджала, плюнуў у акно.
- Канешне, працаваў, - адказаў пасажыр.
- Так я i думаў. Па руках вiдаць - мазолiстыя. Кiрка цi сякера, а то i кувалда. Я такое заўважаю. Ганаруся гэтым.
Пасажыр пiльна паглядзеў на шафёра. Колы грузавiка, коцячыся па шашы, напявалi сваю бясконцую песню.
- Цябе яшчэ што-небудзь цiкавiць? Дык я раскажу. Чаго табе дарма галаву ламаць.
- Ну вось, ужо i зазлаваў. Я ў чужыя справы не соваюся.
- Я сам усё раскажу. Мне таiць няма чаго.
- Ды кiнь ты, не злуй. Проста я люблю да ўсяго прыглядацца. Хутчэй час iдзе.
- Я ўсё раскажу. Зваць мяне Джоўд, Том Джоўд. Бацька таксама Том Джоўд. Вочы пасажыра заслала смугой, калi ён глянуў на шафёра.
- Кiнь злаваць. Я гэта проста так.
- Я таксама проста так, - сказаў Джоўд. - Стараюся жыць цiха, нiкога не крыўдзiць. - Ён змоўк, паглядзеў на сухiя палi, на змардаваныя спёкай купкi дрэў, што вiднелiся ўдалечынi скрозь гарачае паветра. Тады дастаў з бакавой кiшэнi капшук i паперу i скруцiў цыгарку - мiж каленяў, там не так цягнула ветрам.
Шафёр жаваў скiвiцамi мерна i задумлiва, як карова. Ён моўчкi чакаў, калi згладзiцца ўражанне ад таго, што было сказана, i ледзь толькi пачуццё няёмкасцi рассеялася, сказаў:
- Хто не сядзеў цэлымi днямi за рулём, той не ведае, што гэта такое. Гаспадары не дазваляюць браць спадарожнiкаў. Вось i ганяеш з канца ў канец адзiн, як пракляты, калi не хочаш нарвацца на звальненне. А з табой я, чаго добрага, нарвуся.
- Цаню, - сказаў Джоўд.
- Некаторыя хлопцы ў дарозе чорт што вырабляюць. Адзiн, паверыш, вершы складае, каб хутчэй iшоў час. - Ён крадком глянуў на Джоўда, цi не зацiкавiць яго такое незвычайнае паведамленне. Джоўд маўчаў, утаропiўшыся на дарогу, на белую дарогу, што бегла ўдалячынь мяккай хвалiстай лiнiяй па ўзгорках. Не дачакаўшыся адказу, шафёр пачаў гаварыць далей: - Адзiн яго верш я крыху памятаю. Там пра яго самога i двух яго прыяцеляў - раз'язджаюць па свеце, п'янствуюць, дэбашыраць. Шкада, не магу ўсё пераказаць. Ён там такiх доўгiх слоў накруцiў, сам гасподзь бог не разбярэцца. Памятаю толькi адно месца: "Нам раз стрэўся афрыканец, у яго пратуберанец, нiбы хобат у слана". Пратуберанец гэта выступ такi. Ён сам мне ў слоўнiку паказваў. Нi на момант са сваiм слоўнiкам не расставаўся. Пад'едзе да закусачнай, закажа кавы з пiрагом, а сам уткнецца носам у слоўнiк. - Шафёр замаўчаў. Гаварыць аднаму так доўга было не вельмi прыемна. Краем вока ён глянуў на пасажыра. Той сядзеў моўчкi. Шафёру стала нiякавата, i ён зрабiў яшчэ адну спробу ўцягнуць Джоўда ў гутарку. - Ты чуў ад каго-небудзь такiя даўжэзныя словы?
- Ад прапаведнiка, - адказаў Джоўд.
- Проста шалееш, калi чуеш такiя слоўцы. Прапаведнiк - справа iншая, з iм лясы тачыць не будзеш. Наогул, злосць бярэ, калi так гавораць, але хлопец той быў весялун. Усе ведалi, што ён смехам гэта робiць, а не дзеля выхвальства: вось якi я разумны! - Шафёр супакоiўся - цяпер, прынамсi, пасажыр яго слухаў. Ён зрабiў круты паварот, ажно шыны вiскнулi. - Вось я i кажу, - працягваў ён гаварыць, - некаторыя хлопцы немаведама якiя штукi адпальваюць. Даводзiцца. Здурэць можна - сядзiш увесь час адзiн, i толькi дарога перад вачамi мiльгае. Пра вадзiцеляў грузавiкоў балбочуць, нiбыта яны толькi i робяць, што жаруць. Ездзяць з аднаго бара ў другi i булачкi з катлетамi ядуць.
- I днююць i начуюць у барах, - уставiў Джоўд.
- Прыпынкi мы, вядома, робiм, але не дзеля таго, каб есцi. Нам есцi рэдка калi хочацца. Едзеш-едзеш - абрыдне дарэшты. Спыняцца можна толькi каля бараў, а раз ужо спынiўся, дык трэба што-небудзь заказаць. Пачэшаш язык з дзяўчынай за стойкай, папросiш кубак кавы, пiрага кавалак. Трохi адпачнеш. - Шафёр паволi жаваў гумку, падпраўляючы яе языком.
- Цяжка вам даводзiцца, - абыякава прамовiў Джоўд.
Шафёр падазрона зiрнуў на пасажыра - у яго словах яму пачулася насмешка.
- Вядома, нялёгка, - раздражнёна сказаў ён. - Здаецца, што тут такога: адседзеў за абаранкам свае восем, дзесяць цi чатырнаццаць гадзiн у дзень - i ўсё. Але дарога табе ў душу ўядаецца. Даводзiцца нешта рабiць. Хто спявае, хто насвiствае. Радыёпрыёмнiкi ставiць кампанiя не дазваляе. Некаторыя бяруць з сабой бутэльку, але гэты сорт людзей у нас доўга не трымаецца. - Крыху фанабэрлiва ён дадаў: - Я ў дарозе нiколi не п'ю.
- Нiколi? - перапытаў Джоўд.
- Нiколi! Трэба ў людзi выбiцца. Задумаў я паступiць на завочныя курсы. Механiкам буду. Справа няцяжкая. Сядзi сабе дома ды вучыся, урокi лёгкiя. Я гэта сур'ёзна надумаў. Тады ўжо не буду вадзiць грузавiкi. Няхай iх хто iншы водзiць.
Джоўд дастаў з бакавой кiшэнi пляшку вiскi.
- Можа, глынеш, хочацца ж? - падражнiў шафёра Джоўд.
- Не, слова даў. I не дакрануся. Што-небудзь адно: альбо пiць, альбо вучыцца.
Джоўд адкруцiў каўпачок, два разы пацягнуў з рыльца, зноў закрыў бутэльку i засунуў яе ў кiшэню. Па кабiне разлiўся моцны i рэзкi пах вiскi.
- Ты ўвесь нейкi ўзбуджаны, - сказаў Джоўд. - Што з табой - дзяўчыну завёў?
- Гэта само сабой. Але галоўнае - трэба ў людзi выбiвацца. Свае мазгi я даўно ўжо трэнiрую.
Ад вiскi Джоўд адчуў сябе вальней. Ён скруцiў яшчэ адну цыгарку i запалiў.
- Цяпер ужо мне недалёка, - сказаў ён.
Шафёр таропка загаварыў:
- Мне пiць няма як. Я ўвесь час трэнiрую сваю памяць. Два гады назад спецыяльны курс прайшоў. - Ён паляпаў правай рукой па абаранку руля. Дапусцiм, я праязджаю мiма пешахода. Я да яго ўважлiва прыглядаюся, а як праеду, стараюся прыгадаць усё - i якая ў яго адзежа, якiя чаравiкi, галаўны ўбор, яго паходку, рост, колькi ён прыблiзна важыць, i асаблiвыя прыкметы на яго твары, калi яны ёсць. У мяне гэта нядрэнна атрымлiваецца. Iншы раз думаю, цi не заняцца мне яшчэ вывучэннем дактыласкапii, тады можна сапраўдным экспертам стаць. Проста дзiва, колькi чалавек можа ўсяго ў памяцi ўтрымаць.
Джоўд хуценька глынуў з бутэлькi. Апошнi раз зацягнуўся дымам разлезлай самакруткi i мазольнымi пальцамi раздушыў гарачы кончык. Старанна расцёршы недакурак, высунуў руку ў акенца, i вецер садзьмуў труху з яго далонi. Вялiкiя шыны бадзёра спявалi сваю песню, коцячыся па шашы. Джоўд утаропiўся на дарогу, i ў яго спакойных цёмных вачах зайграла хiтраватая ўсмешка. Шафёр замаўчаў, насцярожана пакасiўся на пасажыра. Доўгая верхняя губа Джоўда расцягнулася, агалiўшы зубы, i плечы яго затрэслiся ад бязгучнага смеху.
- I доўга ж ты падбiраешся, прыяцель.
Шафёр не павярнуў у яго бок галавы.
- Да чаго я падбiраюся? Пра што ты?
Губы Джоўда зноў стулiлiся, схаваўшы яго вялiкiя зубы, ён аблiзнуў iх, як сабака, двума заходамi, ад сярэдзiны да куткоў рота.
- Сам ведаеш, пра што, - у голасе ў яго пачулiся рэзкiя ноткi. - Ты мяне з ног да галавы вокам абвёў, як толькi ўбачыў. Думаеш, не заўважыў?
Пазiраючы праз ветравое шкло, шафёр з такой сiлай сцiснуў рулявое кола, што пабялелi кiсцi рук.
- Ты добра ведаеш, адкуль я iду, - сказаў Джоўд.
Шафёр маўчаў.
- Ведаеш, цi ж не так? - не сунiмаўся Джоўд.
- Ну ведаю... Праўдзiвей, здагадваюся. Толькi мяне гэта не тычыцца. Мне сваiх клопатаў хапае. Што мне да таго? - адным духам выпалiў шафёр. - Я ў чужыя справы не лезу. - Ён змоўк, вiдаць, чакаючы адказу. Пабялелыя рукi ўсё яшчэ моцна сцiскалi абаранак руля.
Праз акенца ў кабiну заляцеў конiк, апусцiўся на прыборны шчыток i пачаў чысцiць крыльцы сваiмi каленчатымi спружынiстымi ножкамi. Джоўд працягнуў руку, раздушыў пальцамi цвёрдую, падобную на чэрап, галоўку насякомага i выкiнуў яго за акно, на вецер. Зноў бязгучна засмяяўшыся, ён пацёр пальцамi, каб сцерцi з iх рэшткi раздушанага конiка.
- Памыляецеся, мiстэр, - сказаў ён. - Нiчога я хаваць не збiраюся. Так, я сядзеў у Макалестары. Чатыры гады адседзеў. Адзежу мне гэтую далi там перад выхадам. Пляваць мне, няхай усе ведаюць. Цяпер я дадому iду, да бацькi, на працу мне наймацца не трэба, дык навошта адмоўчвацца?
Шафёр сказаў:
- Мяне гэта не тычыцца. У чужыя справы я носа не соваю.
- Не соваеш? У цябе ж нос на восем мiль наперад вытыркнуўся. Ты мяне iм так абнюхаў, як авечка капусту.
Шафёр насупiўся.
- Ты мяне не так зразумеў... - пачаў ён вяла.
Джоўд засмяяўся:
- Ты хлопец што трэба - падвёз мяне. Ну, адбыў я тэрмiн. Дык што? Хочаш ведаць, за што мне далi?
- Мяне гэта не тычыцца.
- Цябе нiчога не тычыцца - ганяеш сваю чортаву махiну ўзад i ўперад i больш ведаць нiчога не хочаш. А цяпер глянь - бачыш палявую дарогу?
- Ну.
- Там я выйду. Ты, пэўна, у штаны напусцiў - так карцiць даведацца, за што мяне пасадзiлi. Ну, не буду мучыць цябе. - Рокат матора стаў глушэйшы, песенька шын панiжэла тонам. Джоўд дастаў сваю бутэльку i зноў разок прыклаўся да рыльца. Грузавiк пад'ехаў да грунтавой дарогi, якая пад прамым вуглом адыходзiла ад шашы, i затармазiў. Джоўд вылез i стаў каля акна кабiны. Выхлапная труба ленавата выпускала свой шызаваты дымок. Джоўд нахiлiўся да шафёра. - Чалавеказабойства, - скорагаворкай прагаварыў ён. - Вось табе яшчэ адно доўгае слова. А прасцей кажучы, забiў я чалавека. Атрымаў сем гадоў. Мне скiнулi да чатырох, бо сядзеў я цiха, як мыш.
Шафёр правёў позiркам па твары Джоўда, стараючыся запомнiць яго рысы.
- Нi пра што такое я ў цябе не пытаўся, - сказаў ён. - Мая справа старана.
- Можаш раззванiць па ўсiх забягалаўках, адсюль i да самай Тэксалы. Джоўд усмiхнуўся: - Ну, бывай, дружа! Хлопец ты неблагi. Толькi памятай: хто пасядзеў у каталажцы, той здалёку пачуе, куды вецер вее. Ты i рота яшчэ раскрыць не паспеў, а мне было ўжо ўсё ясна. - Джоўд пляснуў далонню па металiчных дзверцах: - Дзякуй, што падвёз. Бывай! - Ён павярнуўся i пайшоў на палявую дарогу.
Хвiлiну шафёр моўчкi глядзеў яму ўслед, потым крыкнуў:
- Шчаслiва!
Не азiраючыся, Джоўд памахаў рукой. Матор зароў, заскрыгатала перадача, i вялiкi чырвоны аўтафургон скрануўся з месца.