Стейнбек Джон. Гронкi гневу (на белорусском языке)

   - Кавы няма, - гаварыла яна. - Ёсць некалькi блiноў. Iх можна з'есцi ў дарозе. Ну, падымайцеся, будзем грузiцца на машыну. Давайце, давайце! Толькi цiшэй, а то суседзяў пабудзiм.
   Прайшло яшчэ некалькi хвiлiн, перш чым Джоўды канчаткова стрэслi з сябе сон.
   - Нiкуды не бегаць! - папярэдзiла мацi Ўiнфiлда i Руцi. Усе апранулiся. Мужчыны знялi брызент з распоркi i пачалi грузiць рэчы на машыну. - Раўней кладзiце, каб было зручна, - сказала мацi. Яны паклалi зверху матрацы i перакiнулi брызент цераз папярочную жэрдку.
   - Ну вось, ма, - сказаў Том. - Можна ехаць.
   У мацi ў руцэ была талерка з халоднымi блiнамi.
   - Добра. Бярыце па адным. Больш у нас нiчога няма.
   Руцi i Ўiнфiлд схапiлi па блiну i залезлi на паклажу. Там яны ўкрылiся коўдрай i заснулi, не выпускаючы з рук халодных зачарсцвелых блiноў. Том сеў за руль, нацiснуў на стартэр. Ён хрыпла загуў i праз момант сцiх.
   - Каб цябе чорт, Эл! - вылаяўся Том. - У цябе ж акумулятар сеў.
   Эл прыйшоў у лютасць:
   - А як яго, халеру, перазарадзiш, калi бензiну ў абрэз?
   Том крыва ўсмiхнуўся:
   - Ну не ведаю, але гэта твая вiна. Цяпер давядзецца заводзiць уручную.
   - Кажу ж табе, не мая.
   Том вылез з кабiны i дастаў з-пад сядзення завадную ручку.
   - Выходзiць, мая, - сказаў ён.
   - Давай сюды. - Эл схапiў завадную ручку. - Пастаў на позняе, а то руку мне адарве.
   - Добра. Ну, задай жару.
   Эл круцiў з усяе сiлы - адзiн абарот, другi, яшчэ i яшчэ. Нарэшце матор завёўся, зафыркаў, потым зароў. Том асцярожна прыглушыў яго - пераставiў запальванне на больш ранняе i паменшыў падачу газу.
   Мацi села побач з iм.
   - Гэтак увесь лагер перабудзiм, - сказала яна.
   - Нiчога, зноў заснуць.
   Эл улез у кабiну з другога боку.
   - Тата з дзядзькам Джонам селi наверх, - сказаў ён. - Хочуць даспаць.
   Грузавiк пад'ехаў да галоўных варот лагера. Вартаўнiк выйшаў з канторы i правёў промнем лiхтара па машыне.
   - Хвiлiнку пачакайце, - сказаў ён.
   - А што такое?
   - Вы зусiм адсюль едзеце?
   - Зусiм.
   - Тады трэба вас выкрэслiць.
   - Выкрэслiвайце.
   - Куды кiруеце?
   - Хочам падацца крыху далей на поўнач.
   - Ну, жадаю шчасця.
   - I мы вам таксама. Бывайце.
   Грузавiк асцярожна абагнуў насып. Том вёў машыну па той самай дарозе, па якой яны прыехалi ў лагер, - мiма гарадка Ўiдпэтч i далей на захад, да шашы No 99, а там - на поўнач па шырокай шашэйнай дарозе, якая вяла да Бейкерсфiлда. Ужо развiднела, калi яны пад'ехалi да гарадской ускраiны.
   Том сказаў:
   - Куды нi кiнь вокам, усюды рэстараны. I ў кожным каву падаюць. А вунь, гляньце, начны рэстаран яшчэ працуе. Ручаюся, у iх хоць залiся гарачанькай!
   - Заткнiся ты! - сказаў Эл.
   Том ашчэрыўся ўсмешкай:
   - А ты, як я пагляджу, паспеў ужо падчапiць дзяўчыну ў лагеры.
   - Ну i што?
   - Сёння ён у нас нешта вельмi зласлiвы. Дрэнная мне кампанiя.
   Эл раздражнёна буркнуў:
   - Хутка я адаб'юся ад вас. Аднаму, без сям'i, нашмат лягчэй.
   - Праз дзевяць месяцаў у цябе ў самога сям'я будзе, - сказаў Том. Думаеш, не бачыў, як ты стараўся?
   - Не дуры, - сказаў Эл. - Я ў гараж наймуся, буду ў рэстаранах есцi.
   - А праз дзевяць месяцаў абзавядзешся жонкай з дзiцем.
   - Не, гэтага не будзе.
   - Надта разумны ты стаў, Эл. Глядзi, каб па галаве табе добра не далi.
   - Хто гэта?
   - Заўсёды знойдзецца хто.
   - Думаеш, калi ты сам...
   - Ну хопiць, спынiся, - не дала Элу дагаварыць мацi.
   - Я першы пачаў, - сказаў Том. - Захацелася падражнiць яго. Я гэта без злосцi, Эл. Не ведаў, што ты так прывязаўся да гэтай дзяўчыны.
   - Няма такой дзяўчыны, да якой я вельмi ўжо прывязаўся б.
   - Ну не, дык не. Пасварыцца са мной табе не ўдасца.
   Грузавiк выязджаў з горада.
   - Вунь колькi тут забягалавак з гарачымi сасiскамi - цэлая процьма, сказаў Том.
   Мацi сказала:
   - Я адзiн даляр прыхавала, Том. Табе вельмi хочацца кавы? На, бяры.
   - Не, ма. Я проста так, жартам.
   - Бяры, калi табе ўжо так захацелася.
   - Не, не вазьму.
   Эл сказаў:
   - Тады сцiхнi - кава, кава!
   Том памаўчаў. Потым сказаў:
   - Быццам толькi ўчора тут быў. Вось i дарога, па якой мы той ноччу ехалi.
   - Спадзяюся, з намi нiчога такога ўжо нiколi не здарыцца, - сказала мацi. - Жахлiвая была ноч.
   - Ага, нядобрая.
   Справа ад iх узыходзiла сонца, i вялiкi цень ад грузавiка бег збоку па дарозе, скачучы па штыкетнiку. Яны ехалi паўз адбудаваны нанава Гувервiль.
   - Гляньце, - сказаў Том. - Тут зноў жывуць. Быццам нiчога i не здарылася.
   Кепскi настрой памалу пакiнуў Эла.
   - Мне адзiн расказваў, што ў некаторых лагерах пятнаццаць ужо цi дваццаць разоў усё дашчэнту спальвалi. Людзi адседзяцца ў лазняку i зноў робяць сабе якую-небудзь буду з пустазелля. Як суслiкi. Так ужо прывыклi да гэтага, быццам i гора iм мала. Iм гэта як непагадзь.
   - Ага, мне тая ноч таксама як непагодлiвая была, - сказаў Том. Яны ехалi ўсё далей i далей па шырокай шашы. Ад цеплаватых сонечных промняў па крыху астылым целе прабягалi дрыжыкi. - А ранiцамi пачынае ўжо пашчыпваць. Хутка ўжо зiма. Хоць бы трохi грошай зарабiць да халадоў. Зiмой у палатцы не пасядзiш.
   Мацi ўздыхнула, падняла галаву.
   - Том, - сказала яна, - зiмой трэба жыць у доме. Разумееш? Руцi яшчэ нiчога, а Ўiнфiлд зусiм стаў слабенькi. Да прыходу дажджоў у нас павiнен быць дом. У гэтых краях, кажуць, як з вядра лье.
   - Знойдзем домiк, ма. Ты не хвалюйся. Будзе табе дом.
   - Абы дах над галавой быў i падлога пад нагамi, каб дзеткi не на голай зямлi спалi.
   - Пастараемся, ма.
   - Больш я даймаць цябе не буду.
   - Зробiм, ма.
   - Мне проста iншы раз страшна робiцца. Усю храбрасць сваю губляю.
   - Нешта не бачыў я, каб ты яе калi-небудзь згубiла.
   - Начамi бывае.
   Недзе наперадзе пачулася рэзкае шыпенне. Том моцна абхапiў рукамi абаранак руля i да канца нацiснуў на тормаз. Грузавiк здрыгануўся i стаў.
   - Ну вось i ўсё, - уздыхнуў Том i адкiнуўся на спiнку сядзення.
   Эл выскачыў з кабiны i падбег да пярэдняга правага кола.
   - Цвiк! I якi вялiкi!
   - Чым залатаць ёсць?
   - Няма, - адказаў Эл. - Усё чыста ў ход пусцiлi. Гума дык ёсць, а клею няма.
   Том глянуў на мацi i сумна ўсмiхнуўся:
   - Не трэба было табе пра свой даляр гаварыць. Мы як-небудзь i без яго адрамантавалi б. - Ён вылез з машыны i падышоў да спушчанага кола.
   Эл паказаў на доўгi тоўсты цвiк, што тырчаў у сплюшчанай пакрышцы.
   - Вунь якi!
   - Калi ва ўсiм наваколлi ёсць хоць адзiн-адзiнюткi цвiк, мы абавязкова напорамся на яго, - сказаў Том.
   - Што-небудзь сур'ёзнае? - крыкнула iм мацi.
   - Не, не вельмi, а ўсё ж рамонт.
   Усе саскочылi з паклажы на дарогу.
   - Пракол? - запытаўся бацька, убачыў спушчаную шыну i замаўчаў.
   Том папрасiў мацi падняцца i дастаў з-пад сядзення бляшанку з гумай для латання камер. Ён разгарнуў палоску гумы, узяў цюбiк з клеем i лёгенька сцiснуў яго пальцамi.
   - Амаль зусiм пусты, - сказаў ён. - Можа, i хопiць. Ну добра, Эл, падкладзi што-небудзь пад заднiя колы. Будзем падымаць дамкратам.
   Том i Эл працавалi дружна. Падклалi камянi пад заднiя колы, падставiлi дамкрат пад пярэднюю вось, паднялi правае кола i знялi з яго праколатую шыну. Потым знайшлi дзiрку на камеры, намачылi ў бензабаку анучку i працёрлi камеру на месцы праколу. Эл туга расцягнуў камеру на каленях, Том разарваў цюбiк напалам, сцiзорыкам наклаў на гуму тонкi слой клею i старанна размазаў яго вакол дзiркi.
   - Цяпер няхай падсохне, а я пакуль што латку выражу. - Том падраўняў краi i скасiў кант сiняй латкi. Эл зноў расцягнуў камеру, i Том асцярожна паставiў латку. - Вось так. Цяпер пакладзi яе на падножку, а я прыпляскаю. - Ён нямоцна ўдарыў некалькi разоў малатком, потым расправiў камеру i ўважлiва агледзеў краi латкi. - Ну вось! Па-мойму, вытрымае. Надзявай на вобад, мы яе напампуем. Твой даляр, ма, здаецца, уцалее.
   Эл сказаў:
   - Вось каб была ў нас запаска! Трэба мець запасную камеру, Том, i каб яна была ўжо на вобадзе i надзьмутая. Тады нiякi пракол i ноччу не страшны.
   - Калi ў нас будзе столькi грошай, што хопiць на запасны скат, мы купiм на iх кавы i мяса, - сказаў Том.
   Рэдкiя ў гэты раннi час машыны шпарка праносiлiся па шашы, сонца ярчэла i пачынала мацней прыграваць. З паўднёвага захаду лёгкiмi, як дыханне, павевамi дзьмуў пяшчотны ветрык, i горы абапал шырокай далiны ледзь праступалi праз перламутравы туман.
   Том пампаваў камеру, калi на другiм баку дарогi раптам спынiлася легкавая машына, што iшла з поўначы. З яе вылез чалавек у светла-шэрым касцюме i пайшоў цераз шашу да грузавiка. Капелюша на iм не было. Загарэлы твар яго расплыўся ў белазубай усмешцы. На безыменным пальцы левай рукi блiшчаў масiўны залаты пярсцёнак. На тонкiм ланцужку, прычэпленым да камiзэлькi, матляўся маленькi залаты шарык у выглядзе футбольнага мяча.
   - Добрай ранiцы, - ветлiва павiтаўся чалавек.
   Том адарваў вочы ад ручной помпы, падняў галаву.
   - Добрай ранiцы, - адказаў ён.
   Чалавек правёў пальцамi па падстрыжаных "пад вожык" крыху ўжо пасiвелых валасах.
   - Вы, можа, работу шукаеце?
   - Канешне, шукаем, мiстэр. Пад усе маснiцы зазiраем.
   - Персiкi збiраць умееце?
   - Нiколi яшчэ не збiралi, - адказаў бацька.
   - Мы ўсё ўмеем, - паспешлiва прагаварыў Том. - Усё, што толькi ёсць, умеем збiраць.
   Чалавек пакратаў пальцам залаты мячык на ланцужку.
   - Дык вось, мiль за сорак адсюль на поўнач колькi хочаце работы.
   - Мы б з ахвотай папрацавалi, - сказаў Том. - Растлумачце, як туды дабрацца, i мы наўскач панясёмся.
   - Кiруйце да Пiкслi - гэта трыццаць пяць цi трыццаць шэсць мiль адсюль, там павернеце на ўсход. Праедзеце мiль шэсць i спытаеце ферму Гупера. Працы там хоць адбаўляй.
   - Так i зробiм.
   - Можа, вы ведаеце, дзе яшчэ ёсць людзi, што шукаюць працу?
   - Канешне, ведаем, - адказаў Том. - У лагеры каля Ўiдпэтча такiх шмат знойдзецца.
   - Пад'еду туды. Набраць многа можам. Дык не забудзьцеся - ад Пiкслi на ўсход i так трымаць да самай фермы Гупера.
   - Так i зробiм, - паўтарыў Том. - Вялiкi вам дзякуй, мiстэр. Нам праца да зарэзу патрэбна.
   - Добра. Едзьце i не марудзьце. -Чалавек перайшоў дарогу, сеў у сваю машыну i пакiраваў на поўдзень. Том налёг на ручку помпы.
   - Па дваццаць разоў будзем, - сказаў ён. - Раз, два, тры, чатыры... Пасля дваццацi за помпу ўзяўся Эл, за iм бацька, потым дзядзька Джон. Пакрышка разадзьмулася, стала пухлай i гладкай. Кожны браўся за помпу па тры разы. Цяпер давайце апусцiм, глянем.
   Эл аслабiў дамкрат, пярэдняя вось апусцiлася.
   - Добра надзьмулi, - сказаў ён. - Можа, нават i залiшне.
   Яны пакiдалi iнструмент у кабiну.
   - Ну, усе па месцах, паехалi, - крыкнуў Том. - Нарэшце работа ў нас будзе.
   Мацi зноў села пасярэдзiне. За руль цяпер узяўся Эл.
   - Лягчэй, Эл. Не перагрэй матора.
   Яны ехалi ўсцяж залiтых ранiшнiм сонцам палёў. Туман падняўся ўжо над вяршынямi ўзгоркаў, i яны вiднелiся цяпер выразна - бурыя, з цёмна-лiловымi складкамi. Дзiкiя галубы ўзляталi з агароджаў пры наблiжэннi грузавiка. Эл мiмаволi павялiчыў скорасць.
   - Не ганi, - перасцярог яго Том. - Будзеш нацiскаць на газ, латка не вытрымае. Нам абы даехаць. Магчыма, ужо сёння пойдзем працаваць.
   Мацi ўсхвалявана загаварыла:
   - Калi вы ўсе чацвёра сёння ўладкуецеся, магчыма, крама адразу дасць мне ў доўг. Перш-наперш вазьму кавы, бо вы ўжо згаладалiся па ёй, тады мукi, соды i мяса. Без костак браць не буду. Гэта як-небудзь потым. Можа, у суботу. I мыла. Мыла абавязкова. Не ведаю яшчэ, дзе паселiмся. - Яна гаварыла, не сцiхаючы. I малака. Абавязкова вазьму малака Разашарне, ёй яно вельмi неабходна. Медыцынская сястра ў лагеры казала.
   Перад машынай па нагрэтым сонцам бетоне шашы паўзла змяя. Эл крута павярнуў, пераехаў яе i зноў вярнуўся на сваю паласу.
   - Земляная, - сказаў Том. - Дарэмна ты яе раздушыў.
   - Цярпець iх не магу, - сказаў Эл. - Усялякiх. Ад аднаго iх выгляду мяне нудзiць.
   Да поўдня рух на шашы зрабiўся больш iнтэнсiўны - блiскучыя лiмузiны комiваяжораў з маркамi кампанiй на дзверцах; чырвона-белыя бензавозы з бразгатлiвымi ланцугамi, якiя цягнулiся ззаду: вялiзныя, з квадратнымi дзверцамi, фургоны аптовых бакалейшчыкаў, што развозiлi тавар. Мясцовасць абапал дарогi здзiўляла сваiм багаццем. Фруктовыя сады ў густой лiстоце, вiнаграднiкi, у мiжраддзi якiх доўгiя атожылкi лоз густым зялёным дываном усцiлалi зямлю. Градкi з дынямi, збожжавыя палi. Сярод зеленi бялелi дамкi, аплеценыя ружамi. I залатое, цёплае сонца над усiм гэтым.
   Мацi, Том i Эл, седзячы ў кабiне, не памяталi сябе ад шчасця.
   - Даўно ўжо я так не радавалася, - сказала мацi. - Калi збяром многа персiкаў, мы, можа, i дом сабе займеем, ну хоць ноймем месяцы на два. Без дома нам нiяк нельга.
   Эл сказаў:
   - Я буду грошы адкладваць. Збяру трохi, перабяруся ў горад i ўладкуюся ў якiм-небудзь гаражы. Буду жыць на кватэры, есцi ў рэстаранах. У кiно кожны вечар хадзiць. Бiлеты недарагiя. На каўбойскiя фiльмы. - Рукi яго мацней абхапiлi абаранак руля.
   Вада ў радыятары забурлiла, з яго з шыпеннем пачала вырывацца пара.
   - Ты залiў радыятар вадой? - запытаўся Том.
   - Залiў. Вецер у спiну, таму i кiпiць.
   - Цудоўны сёння дзянёк, - сказаў Том. - У Макалестары, бывала, працуеш, а ў думках толькi адно: як я зажыву там, на волi. Ад жыцця ўсё вазьму, хай хоць зямля гарыць пад нагамi, нi перад чым не спынюся. Як даўно, здаецца, гэта было! Быццам шмат гадоў з тае пары мiнула. Там адзiн наглядчык усё прыдзiраўся. У мяне рукi на яго свярбелi. Таму я, пэўна, такую злосць вялiкую на гэтых фараонаў маю. Усе яны быццам на адзiн твар. А ў таго морда была чырвоная. Парсюк парсюком. У яго, казалi, брат жыве недзе тут, на Захадзе. Каго выпусцяць з падпiскай, ён накiроўвае яго да брата, i яны там занiшто на яго працуюць. А заўпарцiцца хто, яго хоп! - i назад у турму за парушэнне падпiскi. Так расказвалi.
   - А ты не думай пра гэта, - мякка сказала мацi. - Вось накупляю я ўсякай яды - мукi, топленага сала...
   - Само думаецца. Адганяеш такiя думкi, а яны ўсё роўна лезуць у галаву. Там быў адзiн прыдурак. Я вам пра яго яшчэ не расказваў. Крыху хулiганiсты такi. Але бяскрыўдны. Усё задумляў уцёкi. Яму мянушку далi - Хулiган, - Том цiха засмяяўся.
   - Выкiнь з галавы, - зноў папрасiла мацi.
   - Давай далей, - сказаў Эл. - Раскажы пра яго.
   - А тут нiчога такога няма, мама, - сказаў Том. - Ён увесь час рыхтаваўся да ўцёкаў. Бывала, план складзе, а маўчаць пра яго не можа, i неўзабаве ўсiм ужо ўсё вядома, нават начальнiку турмы. Толькi ён пачне ажыццяўляць свой план, а яго за ручкi i назад у камеру. I вось неяк раз ён намаляваў на паперы месца, дзе пералезцi збiраўся. Вядома ж, паказаў нам усiм, а мы - маўчок. Пасля прагулкi ён не вярнуўся, а мы маўчым. Аказваецца, ён дастаў недзе вяроўку i пералез цераз сцяну. А ўнiзе шэсць ахоўнiкаў - стаяць з вялiзным мехам напагатове. Хулiган спакойненька сабе спускаецца i трапляе проста ў раскрыты мех. Завязалi яго з галавой i так, у мяху, прывалаклi ў камеру. Усе ледзь з рогату не памерлi. А ён пасля гэтага захандрыў. Плача ўсё i плача, зусiм духам упаў i страшэнна затужыў. Вялiкая яго крыўда ўзяла. Неўзабаве шпiлькай успароў сабе вены i крывёю сцёк. Не перанёс крыўды. А сам нiкому зла не зрабiў. Якiх толькi вар'ятаў там не стрэнеш.
   - Не кажы так пра людзей, - сказала мацi. - Вось я памятаю Прыгажунчыка Флойда, я мацi яго ведала. Нiчога ў iм благога не было. Проста жыццё загнала яго ў кут.
   Сонца наблiжалася да зенiту, i цень ад грузавiка змiзарнеў i бег пад коламi.
   - Вунь ужо, вiдаць, i Пiкслi, - сказаў Эл. - Толькi што праехалi ўказальнiк з надпiсам.
   Яны праехалi гарадок i павярнулi на ўсход па вузейшай дарозе. Фруктовыя сады абапал шашы ператварылi яе ў калiдор.
   - Думаю, ферму знойдзем лёгка, - сказаў Том.
   Мацi сказала:
   - Ён гаварыў, што ферма належыць Гуперу i што кожны пакажа дарогу. Вiдаць, там i крама паблiзу ёсць. Магчыма, у доўг дадуць - усё ж чацвёра працуюць. Я згатавала б добрую вячэру, толькi каб у доўг далi. Можа, нават i мяса ўволю стушу...
   - I кавы вазьмi, - сказаў Том. - I, можа, нават пачак "Дэрэма". Свайго тытуню я ўжо век, здаецца, не палiў.
   Далёка наперадзе дарога была блакiравана скопiшчам машын, а ўздоўж абочын ланцугом стаялi белыя матацыклы.
   - Няйначай, аварыя, - вырашыў Том.
   Калi яны наблiжалiся да хваставой машыны, з-за яе выйшаў палiсмен у высокiх шнураваных чаравiках i з афiцэрскай партупеяй. Ён падняў руку, i Эл спынiў грузавiк. Палiсмен спакойна прынiк да акенца кабiны:
   - Куды едзеце?
   - Нам казалi, што недзе тут блiзка збiраюць персiкi, - адказаў Эл.
   - На працу хочаце ўладкавацца?
   - Ага, хочам, - адказаў Том.
   - Добра. Пачакайце хвiлiнку. - Палiсмен падышоў да краю дарогi i крыкнуў камусьцi наперадзе:- Яшчэ адна машына! Цяпер усяго шэсць. Прапусцiм усю калону.
   Том крыкнуў яму:
   - Гэй! Што тут такое?
   Патрульны, не спяшаючыся, вярнуўся.
   - Там нейкая затрымка. Вы не хвалюйцеся - праедзеце. Толькi без абгону.
   Застракаталi матацыклетныя маторы. Машыны рушылi наперад, грузавiк Джоўдаў iшоў апошнi. Двое матацыклiстаў ехалi наперадзе, двое ззаду.
   Том затрывожыўся:
   - Не разумею, у чым справа.
   - Можа, аб'езд, - выказаў здагадку Эл.
   - Дык навошта тады гэтыя матацыклiсты? Не падабаецца нешта мне гэта.
   Пярэднiя матацыклы прыбавiлi скорасць. Калона старых машын таксама пайшла шпарчэй. Эл стараўся не адстаць.
   - У гэтых машынах такiя ж людзi, як мы, - сказаў Том. - Не па нутры мне гэта.
   Раптам матацыклы ў галаве калоны збочылi з шашы на пасыпаную жвiрам пад'язную дарогу. Машыны павярнулi за iмi. Матацыклы iмчалiся з аглушальным трэскам. Уздоўж дарогi, у кювеце, Том убачыў людзей - усе мужчыны, убачыў iх раскрытыя раты - вiдаць, яны нешта крычалi, убачыў iх сцiснутыя кулакi i гнеўныя твары. Нейкая тоўстая жанчына кiнулася да машын, але адзiн з матацыклiстаў перарэзаў ёй дарогу. Высокiя сеткаватыя вароты расчынiлiся, усе шэсць машын заехалi ў iх, i вароты зачынiлiся. Матацыклы развярнулiся i на вялiкай хуткасцi панеслiся назад. Цяпер, калi грукат матацыклетных матораў сцiх, сталi чутны крыкi людзей, што тоўпiлiся ў прыдарожнай канаве. За варотамi, на ўсыпанай жвiрам дарозе, былi двое з драбавiкамi. Адзiн з iх закрычаў:
   - Далей, далей, давайце далей! Чаго сталi?
   Машыны паехалi наперад, потым усе шэсць павярнулi налева i апынулiся ў лагеры для зборшчыкаў фруктаў. У iм было пяцьдзесят маленькiх домiкаў, падобных да скрынь - пляскаты дах, адно акенца i дзверы. Гэтыя домiкi-скрынi стаялi правiльным прамавугольнiкам. У канцы лагера ўзвышалася цыстэрна з вадой. З другога боку была маленькая бакалейная крамка. Уздоўж кожнага рада домiкаў па двое расхаджвалi людзi з драбавiкамi; на кашулях у iх былi вялiкiя сярэбраныя зоркi.
   Машыны спынiлiся. Двое канторшчыкаў абышлi ўсе шэсць па чарзе.
   - На працу хочаце наняцца?
   - Вядома, хочам. Але што тут такое робiцца?
   - Вас гэта не датычыцца. Праца вам патрэбна?
   - Ну я ж сказаў.
   - Прозвiшча?
   - Джоўд.
   - Мужчын колькi?
   - Чацвёра.
   - Жанчын?
   - Дзве.
   - Дзяцей?
   - Двое.
   - Працаваць усе могуць?
   - Думаю, усе.
   - Добра. Знайдзiце домiк нумар шэсцьдзесят тры. Плата - пяць цэнтаў за скрыню. Пабiтыя фрукты не прымаем. Ну едзьце. Адразу ж выходзьце на працу.
   Машыны паехалi далей. На дзвярах кожнага домiка, афарбаванага ў чырвоны колер, быў намаляваны нумар.
   - Шэсцьдзесят. Тут шасцiдзесяты, - сказаў Том. - Значыць, крыху далей. Шэсцьдзесят адзiн, шэсцьдзесят два... Вось i наш.
   Эл падвёў грузавiк да самых дзвярэй домiка. Верхнiя пасажыры саскочылi з машыны i пачалi разгублена азiрацца па баках. Да домiка падышлi двое шэрыфавых памагатых. Яны пiльна ўглядалiся кожнаму мужчыну ў твар.
   - Прозвiшча?
   - Джоўд, - нецярплiва адказаў Том. - Скажыце, што тут у вас адбываецца?
   Адзiн палiсмен выняў з кiшэнi доўгi спiс.
   - У мяне такое не значыцца. Табе яно нiколi на вочы не траплялася? Правер па нумары машыны.
   - Не, такога ў мяне няма. Як быццам усё ў парадку.
   - Цяпер слухайце. Не рабiце нам нiякiх непрыемнасцей. Займайцеся сваёй справай, не лезьце, куды вас не просяць, i ўсё будзе добра. - Абодва палiсмены крута павярнулiся i пайшлi. У канцы пясчанай вулачкi яны селi на скрынi, адкуль маглi назiраць за ўсiм радам домiкаў.
   Том доўга глядзеў на iх.
   - Гэта каб мы адчувалi сябе як дома.
   Мацi адчынiла дзверы i ўвайшла ў домiк. Падлога заплюхана салам. У адзiным пакоiку стаяла ржавая жалезная печка - i больш нiчога. Ножкамi ёй служылi дзве цаглiны, iржавы бляшаны комiн быў прасунуты праз дзiрку ў столi-даху. У пакоi моцна пахла падгарэлым салам i потам. Ружа Сарона стала каля мацi.
   - I тут мы будзем жыць?
   Памаўчаўшы трохi, мацi адказала:
   - Ну а дзе ж? Памыем, i не так ужо i кепска будзе. Трэба тут добра паскрэбцi.
   - У палатцы лепш, - сказала Ружа Сарона.
   - Тут падлога ёсць, - нагадала ёй мацi. - А ў дождж працякаць не будзе. Яна павярнулася да дзвярэй. - Разгружацца трэба.
   Мужчыны моўчкi знiмалi паклажу з грузавiка. Нейкае трывожнае пачуццё авалодала iмi. Вялiкi прамавугольнiк домiкаў-скрынь маўчаў. Па вулачцы прайшла жанчына, але нават не зiрнула на прыезджых. Галава ў яе была апушчаная, падол бруднай сарпiнкавай сукенкi абтрапаўся i вiсеў шматкамi.
   Агульная паныласць перадалася Руцi i Ўiнфiлду. Яны не кiнулiся разведваць новае месца - стаялi каля самага грузавiка, каля дарослых, i тужлiва паглядалi на пыльную вулачку - то ў адзiн бок глянуць, то ў другi. Уiнфiлд падабраў з зямлi кавалак пакавальнага дроту, перагнуў яго некалькi разоў i зламаў. Тады загнуў кароткi абломак каленцам i пачаў круцiць яго ў руцэ.
   Калi Том з бацькам пачалi пераносiць матрацы ў дом, да грузавiка падышоў канторшчык у зелянковых штанах i ў сiняй кашулi з чорным гальштукам. Праз тоўстыя шкельцы акуляраў у сярэбранай аправе вызiралi блiзарукiя, пачырванелыя вочы, зрэнкi iх глядзелi пiльна, ва ўпор, як агеньчыкi начных лiхтароў. Канторшчык выцягнуў шыю, разглядаючы Тома.
   - Трэба ўнесцi вас у спiс, - сказаў ён. - Колькi чалавек пойдзе працаваць?
   - Нас чацвёра мужчын, - адказаў Том. - А праца цяжкая?
   - Збор персiкаў. Аплата здзельная. Пяць цэнтаў за скрыню.
   - Можна i дзецям збiраць?
   - Чаму ж не. Толькi каб акуратна.
   У дзвярах паказалася мацi.
   - Вось прыбяру i таксама пайду памагу. Нам няма чаго есцi, мiстэр. Нам заплацяць адразу?
   - Не, грошай адразу не дадуць. Але можна браць у крэдыт у краме на тое, што вам налiчаць.
   - Дык хадзем, чаго марудзiць, - сказаў Том. - Я сёння да ночы хачу мяса з хлебам паесцi. Куды нам iсцi, мiстэр?
   - Я сам iду туды. Iдзiце са мной.
   Том, бацька, Эл i дзядзька Джон пакрочылi следам за канторшчыкам па пясчанай вулачцы, увайшлi ў сад i апынулiся сярод персiкавых дрэў. Вузкае лiсце ўжо зажаўцелася. Персiкi абсыпалi галiны маленькiмi залацiста-чырвонымi шарыкамi. Сярод дрэў узвышалiся пiрамiды пустых скрынь. Людзi снавалi па садзе - рвалi персiкi ў вёдры, з вёдраў перакладалi ў скрынi, адносiлi поўныя скрынi на прыёмачны пункт, а там, каля грузавiкоў, iх чакалi прыёмшчыкi, якiя ставiлi адзнакi супраць прозвiшча зборшчыка.
   - Яшчэ чацвярых прывёў, - сказаў канторшчык у акулярах.
   - Добра. Раней калi-небудзь збiралi?
   - Не, нiколi, - адказаў Том.
   - Рабiце ўсё акуратна. Каб не было нi пабiтых, нi ападу. А самi паб'яце не прымем. Вунь вёдры, бярыце.
   Том падняў трохгалонавае вядро i агледзеў яго.
   - Усё дно дзiравае.
   - Правiльна, - сказаў блiзарукi канторшчык. - Гэта каб не кралi. Ну, вунь ваш рад, пачынайце.
   Чацвёра Джоўдаў узялi па вядру i пайшлi да персiкавых дрэў.
   - Яны тут марна час не трацяць, - сказаў Том.
   - Прасвяты божа! - прастагнаў Эл. - Я лепш у гаражы працаваў бы.
   Бацька пакорлiва iшоў за Томам, але тут ён раптам рэзка павярнуўся да Эла.
   - Кiнь ты гэтыя штучкi! - сказаў ён. - I енчыш, i жалiшся, i стогнеш. Працаваць трэба. Глядзi, не такi ты ўжо вялiкi, магу i адлупцаваць.
   Кроў кiнулася ў твар Элу. Ён увесь кiпеў ад злосцi.
   Том падышоў да яго:
   - Перастань, Эл. Хлеб i мяса. Трэба на iх зарабiць.
   Яны абiралi з дрэў персiкi i кiдалi ў вёдры. Том вельмi спяшаўся - не хадзiў, а бегаў. Адно вядро да верху, яшчэ адно. З вядра ён высыпаў персiкi ў скрыню. Трэцяе вядро. Скрыня напоўнiлася да краёў.
   - Пяцiцэнтавiк зарабiў, - сказаў Том весела, падняў на плечы скрыню i панёс на прыёмачны пункт. - Тут на пяць цэнтаў, - абвясцiў ён прыёмшчыку.
   Той зазiрнуў у скрыню, перавярнуў некалькi персiкаў.
   - Стаў вунь туды. Не пойдуць, - сказаў ён. - Казаў табе - не пабi. Ты проста з вядра ў скрыню вывальваў? Амаль усе да аднаго пабiтыя. Прыняць не магу. Iх трэба класцi асцярожненька, а так толькi марна час трацiш - нi цэнта не атрымаеш.
   - Як гэта так?.. Во халера...
   - Лягчэй, лягчэй. Цябе з самага пачатку папярэдзiлi.
   Том панурыўся.
   - Добра, - сказаў ён. - Добра. - I паспешлiва вярнуўся да сваiх. - Можаце ўсё выкiдаць, што сабралi. У вас не лепшыя, чым у мяне. Такiх не прымаюць.
   - Якога чорта... - пачаў быў Эл.
   - З iмi трэба асцеражней. Не кiдаць у вядро, акуратна класцi.
   Джоўды пачалi ўсё спачатку i цяпер абыходзiлiся з персiкамi далiкатна. Скрынi напаўнялiся ўжо не так хутка.
   - Зараз мы нешта прыдумаем, - сказаў Том. - Зробiм так: Руцi з Уiнфiлдам i, можа, яшчэ Разашарна будуць перакладаць iх з вёдраў у скрынi, i ў нас пойдзе як па заведзеным. - Ён панёс скрыню да прыёмшчыка. - Ну а гэтыя варты пяцiцэнтавiка?
   Прыёмшчык агледзеў персiкi зверху, потым капнуў на глыбiню другога-трэцяга рада.
   - Вось цяпер лепш, - сказаў ён i паставiў адзнаку ў спiсе. - Галоўнае - не спяшайцеся.
   Том шпарка пайшоў назад.
   - Пяць цэнтаў ужо ёсць! - крыкнуў ён. - Ужо пяць цэнтаў! Дваццаць такiх скрынь - i даляр!
   Дзецi прыселi каля скрынь i пачалi вымаць персiкi з вядра i класцi iх у скрыню. Неўзабаве каля iх выстраiлiся некалькi вёдраў. Том насiў поўныя скрынi на прыёмачны пункт.
   - Сёмая, - гаварыў ён. - А гэта восьмая. Сорак цэнтаў зарабiлi. За сорак цэнтаў добры кавалак мяса можна купiць.
   Было ўжо далёка за поўдзень. Руцi паспрабавала ўвiльнуць ад працы.
   - Я змарылася, - захныкала яна. - Пайду адпачну.
   - Нiкуды ты не пойдзеш, застанешся тут, - строга сказаў бацька.
   Дзядзька Джон працаваў марудна. Пакуль ён набiраў адно вядро, Том паспяваў напоўнiць два. Шпарчэй у дзядзькi Джона не атрымлiвалася.