Страница:
Калi б дзядзьку Джону не было пяцiдзесяцi i не быў бы ён па праву роднасцi адным з важакоў сям'i, ён палiчыў бы за лепшае адмовiцца ад пачэснага месца побач з вадзiцелем i з радасцю ўступiў бы яго Ружы Сарона. Але гэта выключалася, бо яна была яшчэ маладая, i да таго ж жанчына. Дзядзька Джон адчуваў сябе нiякавата, засяроджаныя, неспакойныя вочы яго глядзелi тужлiва, i ў моцным хударлявым целе адчувалася напружанасць. Амаль усё жыццё адзiнота адгароджвала яго ад людзей, ад натуральных чалавечых пачуццяў. Але пачуццi спелi, збiралiся ўсярэдзiне i нарэшце вырывалiся вонкi. Тады ён прагна накiдваўся на ежу i аб'ядаўся да рвоты, або глушыў самагон цi вiскi, пакуль не ператвараўся ў бяссiльнага паралiтыка з чырвонымi слязiстымi вачамi, альбо пажадлiва распуснiчаў з якой-небудзь шлюхай у Салiсе. Пра яго расказвалi, што аднойчы ён дабраўся да самага Шоўнi i паклаў адразу трох прастытутак у адну пасцель i цэлую гадзiну шумна валтузiўся з трыма абыякавымi жаночымi целамi. Але, чым-небудзь насыцiўшыся, дзядзька Джон хадзiў сумны, прысаромлены i, як i раней, адзiнокi. Хаваўся ад людзей i стараўся загладзiць сваю вiну падарункамi. Крадком забiраўся ў дамы i засоўваў дзецям пад падушкi жавальныя гумкi, сек дровы i не браў за гэта грошай. Раздаваў другiм усё, што ў яго было, - сядло, каня, пару новых чаравiкаў. Тады нiкому не ўдавалася пагаварыць з iм, бо ён уцякаў, а калi сутыкаўся з людзьмi твар у твар, ён сцiнаўся i паглядаў на iх спалоханымi вачамi. Смерць жонкi i доўгiя месяцы самоты, што настала пасля таго, далi свой плён - згрызоты сумлення i сорам, i адзiноту яго нiшто не магло парушыць.
Але было i такое, чаго ён нiяк не мог пазбегнуць. I вось цяпер дзядзька Джон едзе побач з вадзiцелем, бо ён быў адным з галоў сям'i, а сям'ёй трэба кiраваць.
Тры чалавекi, што сядзелi ў кабiне, панура вярталiся дамоў па пыльнай дарозе. Эл, схiлiўшыся над рулём, паглядаў то на дарогу, то на прыборны шчыток - сачыў за стрэлкай амперметра, якая падазрона падрыгвала, за iндыкатарамi ўзроўню гаручага i нагрэву. I ён у думках адзначаў слабыя месцы ў паводзiнах машыны. Прыслухоўваўся да падвывання - можа, у заднiм мосце не хапае масла; чуйным вухам сачыў за работай клапанаў. Ён трымаў руку на рычагу пераключэння скорасцей, адчуваючы далонню работу механiзма счаплення. Нацiскаў на педаль правяраў тармазныя калодкi. Можа, Эл iншы раз i блудзiў, як казёл, але цяпер ён адчуваў сваю вялiкую адказнасць - за грузавiк, за яго ход, за яго стан. Калi што-небудзь разладзiцца, гэта будзе яго вiна, i хоць нiхто не скажа яму i слова папроку, усе, i найперш сам Эл, будуць ведаць, што вiнаваты ён. I Эл правяраў машыну, сачыў за ёю, прыслухоўваўся да яе. Твар яго быў сур'ёзны, поўны пачуцця адказнасцi. I ўсе паважалi яго i тую адказнасць, з якой ён ставiўся да свайго абавязку. Нават бацька - галава сям'i - з ахвотай узяў бы гаечны ключ i выканаў бы распараджэннi Эла.
Усе на грузавiку былi змораныя. Руцi i Ўiнфiлд стамiлiся ад вулiчнага тлуму, ад натоўпу, ад вымольвання ў бацькi лакрычных ледзянцоў; яны стамiлiся ад таго захаплення, якое выклiкаў у iх дзядзька Джон, калi ён употайкi соваў iм у кiшэнi жавальныя гумкi.
I людзi, што сядзелi побач з вадзiцелем, былi змораныя, узлаваныя i сумныя, бо iм удалося выручыць толькi васемнаццаць даляраў за ўсю рухомасць з фермы - за коней, за фургон, за iнвентар i за ўсю мэблю. Васемнаццаць даляраў. Яны навалiлiся на скупшчыка, спрачалiся з iм, але адступiлi, калi iнтарэс яго раптам звяў i ён заявiў, што яму нiчога не трэба нi за якую цану. Тады яны зразумелi, што прайгралi, здалiся i атрымалi на два даляры менш, чым скупшчык прапанаваў iм спачатку. I цяпер яны ехалi стомленыя i запалоханыя, бо iм давялося сутыкнуцца з рэчаiснасцю, якую яны не разумелi, i рэчаiснасць гэтая перамагла. Яны ведалi, што запрэжка з фургонам каштуюць куды даражэй. Яны ведалi, што скупшчык выручыць за iх значна больш, але як зрабiць гэта самiм, заставалася загадкай. Гандаль быў для iх таямнiцай.
Пераводзячы вочы з дарогi на прыборны шчыток, Эл сказаў:
- Малойчык гэты не тутэйшы. Гаворка ў яго не мясцовая. I адзежа таксама нейкая не такая.
I бацька паяснiў:
- Калi я заходзiў у скабяную краму, я гутарыў там са знаёмымi. I яны сказалi, што шмат такiх сюды наехала, скупляюць усё, што людзi вязуць на продаж перад ад'ездам. Заезджыя гэтыя парадкам нажываюцца на нас. А мы зрабiць не можам нiчога. Можа, трэба было Томi з намi паехаць. Ён, магчыма, даражэй прадаў бы.
Джон сказаў:
- Але ж скупшчык i браць нiчога не хацеў. Не назад жа цягнуць.
- Мае знаёмыя там, у краме, наконт гэтага мне гаварылi, - сказаў бацька. Скупшчыкi заўсёды гэтак робяць. Запужваюць людзей. Мы проста не ведаем, як з iмi справу весцi трэба. Мацi вельмi засмуцiцца. Зазлуе i засмуцiцца.
Эл сказаў:
- А калi ты, та, думаеш ехаць?
- Яшчэ не ведаю. Вечарам усё абмяркуем i вырашым. Я рады, што Том вярнуўся. З душы камень звалiўся. Том добры хлапец.
- Тут адзiн казаў, што Том даў падпiску. I быццам бы праз гэта яму нельга адлучацца з нашага штата, а калi паедзе i пападзецца, дык яго на тры гады пасадзяць.
Бацька здрыгануўся:
- Так i сказалi? Як табе здалося - яны ведаюць, што кажуць? Можа, проста трэплюцца?
- Хто iх ведае. Яны гаварылi мiж сабой, а я не выдаў iм, што ён мой брат. Стаяў побач i слухаў.
Бацька сказаў:
- Божа мой, не думаю, што гэта праўда! Нам без Тома нiяк. Я спытаюся ў яго. Непрыемнасцей i без таго досыць - не хапае яшчэ, каб за намi гналiся. Спадзяюся, гэта няпраўда. Трэба з iм пагаварыць начыстую.
Дзядзька Джон сказаў:
- Том сам ведае, як яму быць.
Усе змоўклi. Грузавiк грукатаў па дарозе. Матор барахлiў, стукацеў, тармазныя цягi бразгаталi. Колы парыпвалi, як драўляныя, са шчылiны ў каўпачку радыятара струменьчыкам вырывалася пара. За грузавiком вiўся чырвоны слуп пылу. Ён з грукатам адолеў апошнi пад'ём, калi палова сонечнага дыска яшчэ вiсела над рысай гарызонту, i, нырнуўшы ўнiз, пад'ехаў да дома, калi сонца зусiм схавалася. Тармазы завiшчалi, i гук гэты адцiснуўся ў Элавым мазгу словамi: "Усё - пракладка паехала".
Руцi i Ўiнфiлд з вiскам пералезлi цераз борт i саскочылi на зямлю. Яны крычалi:
- Дзе ён? Дзе Том? - I раптам убачылi яго каля дзвярэй i збянтэжана спынiлiся, потым паволi падышлi i нясмела зiрнулi на брата.
I калi Том сказаў: - Вiтанне, малыя, як справы? - яны адказалi:
- Вiтанне! У нас усё добра, - i, стаўшы ўбаку, пачалi разглядаць свайго вялiкага брата, якi забiў чалавека i сядзеў за гэта ў турме. Iм прыгадалася, як яны гулялi ў турму ў куратнiку i ваявалi мiж сабой за права быць арыштантам.
Конi Рыверс зняў з задняга борта высокую папярэчыну, саскочыў з грузавiка i памог Ружы Сарона злезцi; i яна з годнасцю прыняла яго дапамогу i ўсмiхнулася сваёй усёведнай, самазадаволенай усмешкай, неяк манерна скрывiўшы куткi губ.
Том сказаў:
- Ды гэта ж Разашарна! А я не ведаў, што ты разам з iмi прыедзеш.
- Мы iшлi пеша, - сказала яна. - Машына нас дагнала i падвезла. - I дадала: - Пазнаёмся з Конi, маiм мужам. - Яна прамовiла гэта, як велiкасвецкая дама.
Том i Конi павiталiся за руку, змерыўшы адзiн аднаго позiркам, уважлiва прыглядаючыся адзiн да аднаго, i засталiся задаволеныя гэтым аглядам. Тады Том сказаў:
- Я бачу, ты часу марна не трацiў.
Ружа Сарона апусцiла вочы на свой жывот:
- Нiчога ты не бачыш, рана яшчэ.
- Мне мама сказала. Калi ж гэта будзе?
- О, не хутка. Зiмой, не раней.
Том засмяяўся:
- Значыць, народзiш яго на апельсiнавым ранча, га? У беленькiм домiку сярод апельсiнавых дрэў?
Ружа Сарона памацала жывот абедзвюма рукамi.
- Нiчога ты не бачыш, - сказала яна, усмiхнуўшыся сваёй самазадаволенай усмешкай, i пайшла ў дом.
Вечар быў спякотны, з захаду ўсё яшчэ напорыста праменiлася святло. I, не чакаючы клiчу, уся сям'я сабралася каля грузавiка, i сямейны з'езд, сямейная рада пачала сваё паседжанне.
У вэлюме вячэрняга святла чырвоная зямля здавалася празрыстай, быццам яна раздалася ва ўсе бакi, i кожны камень, слуп i будынак набылi аб'ёмнасць i цэльнасць, не прыкметныя воку пры дзённым святле; i ўсе прадметы неяк больш, чым удзень, вылучалiся з астатнiх. Слуп быццам стаяў сам па сабе, аддзялiўшыся ад зямлi i ад кукурузных палёў, што рассцiлалiся за iм. А кожнае кукурузнае сцябло нiбы расло паасобку, не злiваючыся з астатнiмi; i касматая вярба стаяла сама па сабе, асобна ад другiх дрэў. Зямля нiбы падсвечвала вячэрняе сутонне. Заходняя сцяна шэрага, нефарбаванага дома серабрылася, як месяц. У гэтым святле шэры, зацярушаны пылам грузавiк, што стаяў на двары насупраць дзвярэй, прывiдна выступаў з прыцемак, быццам у таямнiчай далечы стэрэаскопа.
Вечарам з людзьмi таксама адбылася перамена. Яны злiлiся з бессвядомым жыццём прыроды. Яны падпарадкоўвалiся iмпульсам, што пакiдалi толькi лёгкi след у iх свядомасцi. Вочы iх глядзелi засяроджана i спакойна, i вочы гэтыя таксама здавалiся празрыстымi i яснымi ў вячэрнiм прыцемку - празрыстыя i ясныя вочы на запыленых тварах.
Сям'я сабралася на самым галоўным месцы - каля грузавiка. Дом быў мёртвы, палi былi мёртвыя, але грузавiк уяўляўся iм нечым жывым, асновай iх далейшага iснавання. Дапатопны "гудзон" з памятым, абабiтым кажухом радыятара, са зношанымi хадавымi часткамi, скрозь аблепленымi маслянiстымi згусткамi пылу, з нашлёпкамi чырвонага пылу на месцы каўпакоў на ўтулках колаў - гэтая паўлегкавая, паўгрузавая машына, няўклюдная, з высокiмi бартамi, цяпер была iх новым сямейным ачагом, асяродкам iхняга жыцця.
Бацька абышоў наўкол грузавiка, агледзеў яго з усiх бакоў, тады апусцiўся на кукiшкi i падняў з пыльнай зямлi пруток - прыладу пiсьма. Адна нага яго ўсёй ступнёй стаяла на зямлi, другая, адстаўленая крыху назад, апiралася на пальцы, так што адно калена было вышэй за другое. Левая рука ляжала на левым калене - на тым, што было нiжэй, локаць правай рукi ўпiраўся ў правае калена, а далонь падпiрала падбародак. Так седзячы, бацька пазiраў на грузавiк. Дзядзька Джон падышоў да яго i прысеў на кукiшкi побач з iм. Вочы ў iх былi задумлiвыя. Дзед выйшаў з дома, убачыў iх, зашкандыбаў да грузавiка i сеў на падножку тварам да iх. Гэта было ядро сям'i. Том, Конi i Ной паволi падышлi i таксама апусцiлiся на кукiшкi, i цяпер усе яны сядзелi паўколам насупраць дзеда. Потым з дома выйшлi мацi i бабка, за iмi, асцярожна ступаючы, паявiлася Ружа Сарона. Жанчыны занялi месца ззаду мужчын - стаялi, упершы рукi ў бокi. А дзецi - Руцi i Ўiнфiлд - скакалi з нагi на нагу за спiнамi ў жанчын, таўкучы пальцамi босых ног чырвоны пыл, але голасу не падавалi. Не было толькi прапаведнiка. З далiкатнасцi ён сядзеў на зямлi за домам. Ён быў добры прапаведнiк i ведаў сваю паству.
Вячэрнi прыцемак рабiўся ўсё мякчэйшым, i нейкi час члены сям'i - тыя, што сядзелi, i тыя, што стаялi, - маўчалi. Нарэшце бацька, звяртаючыся не да каго-небудзь аднаго, а да ўсiх разам, пачаў сваю справаздачу:
- Абадралi нас як лiпку. Шэльма той ведаў, што чакаць нам часу няма. Выручылi ўсяго васемнаццаць даляраў.
Мацi неспакойна калыхнулася, але змоўчала.
Старэйшы сын, Ной, сказаў:
- Колькi ж усяго ў нас грошай?
Бацька пачаў выводзiць лiчбы ў пыле, мармычучы сабе нешта пад нос. Потым сказаў:
- Сто пяцьдзесят чатыры. Але Эл вось кажа, што трэба пакрышкi змянiць. Гэтыя, кажа, доўга не паслужаць.
Эл першы раз у жыццi прымаў удзел у сямейнай радзе. Раней ён заўсёды стаяў за спiнамi жанчын. Даклад яго гучаў салiдна:
- Машына старая, барахляная. Я ўсю яе агледзеў, перш чым купiць. Гаспадар мне зубы загаворваў, усё хвалiў яе, але я яго не слухаў. Запусцiў палец у дыферэнцыял - пiлавiння няма. Адкрыў каробку перадач - таксама няма. Праверыў счапленне, пракруцiў колы - цi ёсць васьмёрка. Падлез пад кузаў - рама не скошаная. Вiдаць, нiколi не выгiналася. Заўважыў: адзiн акумулятар з трэшчынай, сказаў замянiць. Пакрышкi нi к чорту не вартыя, затое размер распаўсюджаны - такiя заўсёды дастанеш. Ход не вельмi рэзвы, затое масла не працякае. Чаму я сказаў купляць? Таму што мадэль самая хадавая. Гэтых "гудзонаў супершэсць" на аўтамабiльных звалках хоць гаць гацi, i запасныя часткi танна прадаюцца. Можна было б выбраць за тыя грошы i большую машыну, i прыгажэйшую, але часткi да iх цяжэй знайсцi, ды просяць за iх дорага. Вось як я тады разважаў. - Апошняя фраза азначала, што ён аддае сябе на суд сям'i. Ён змоўк, чакаючы, што скажуць.
Дзед усё яшчэ быў намiнальным галавой сям'i, але ўлады ўжо не меў. Становiшча, якое ён займаў, было ганаровым, асвячоным звычаем. Аднак права на першае слова, незалежна ад таго, якое глупства ён можа сказаць, у яго засталося. I мужчыны, што сядзелi на кукiшках, i жанчыны, што стаялi ззаду, чакалi яго слова.
- Усё правiльна, - сказаў ён. - Я быў такi ж шчанюк, як ты, бегаў, задраўшы хвост, але ад справы нiколi не адвiльваў. Ты робiшся дарослым. Заключныя словы прагучалi як блаславенне, i Эл паружавеў ад задавальнення.
Бацька сказаў:
- Гучыць пераканаўча. Каб гэта быў конь, мы б не звальвалi вiну на Эла. Але ж сярод нас толькi адзiн ён аўтамабiлiст.
Том сказаў:
- Я крыху разбiраюся. Вадзiў грузавiк у Макалестары. Эл правiльна зрабiў. Усё як трэба. - Цяпер ужо Эл зусiм расчырванеўся ад пахвалы. Том гаварыў далей: - I вось што я хацеў яшчэ сказаць... ну, прапаведнiк... ён просiцца з намi. - Том змоўк. Яго словы дайшлi да людзей, што сядзелi i стаялi, але яны сустрэлi iх маўчаннем. - Ён чалавек добры, - дадаў Том. - Мы даўно яго ведаем. Iншы раз загаворваецца, але словы яго разумныя. - I ён пакiнуў гэтае пытанне на вырашэнне сям'i.
Святло паступова ўбывала. Мацi адышла ад групы i зайшла ў дом, з якога неўзабаве пачулася, як бразнулi дзверцы плiты. Праз момант яна вярнулася да рады, паглыбленай у роздум.
- Тут усяляк можна вырашыць, - сказаў дзед. - Некаторыя думаюць, што прапаведнiкi могуць наклiкаць бяду.
Том сказаў:
- Ён кажа, што ўжо больш не прапаведуе.
Дзед памахаў рукой:
- Хто ўжо быў прапаведнiкам, той прапаведнiкам i застанецца. Ад гэтага нiчым не адгародзiшся. Некаторыя лiчаць за гонар трымаць сабе прапаведнiка. Калi хто памрэ, прапаведнiк пахавае. Вяселле, своечасовае цi запозненае, прапаведнiк тут як тут. Дзiця народзiцца - хрысцiцель у вас пад дахам. Я заўсёды казаў: прапаведнiкi ёсць розныя. Да iх з разборам падыходзiць трэба. Гэты мне даспадобы. Ён без гонару.
Бацька ўваткнуў пруток у пыл i, пакручваючы яго мiж пальцаў, вырыў у пыле ямку.
- Тут не ў тым справа, добры ён цi дрэнны, а прынясе ўдачу цi няшчасце, сказаў ён. - Трэба ўсё добра разлiчыць. Радасцi мала. Зараз паглядзiм. Дзед з бабкай - двое. Я, Джон i мацi - пяцёра. Ной, Том i Эл - восем. Разашарна з Конi - дзесяць. Руцi з Уiнфiлдам - дванаццаць. А яшчэ сабак трэба ўзяць, як iх тут пакiнеш? Сабакi добрыя, прыстрэлiць рука не паднiмецца, а аддаць няма каму. Усяго чатырнаццаць.
- Гэта не лiчачы курэй, якiя яшчэ засталiся, i дзвюх свiней, - уставiў Ной.
- Свiней засолiм на дарогу, - сказаў бацька. - Без мяса не паедзеш. Павязём саланiну ў бачурках. Вось i не ведаю, куды ж мы ўсiх пасадзiм, а тут яшчэ прапаведнiк. I цi зможам мы пракармiць лiшнi рот. - Не павярнуўшы галавы, ён запытаўся: - Як ты думаеш, мацi?
Тая адкашлялася i цвёрда сказала:
- Хiба справа ў тым - цi зможам? Вось цi захочам? Змагчы мы нiчога не зможам - да Калiфорнii нават не даедзем цi куды. А калi добра захочам, дык так i зробiм. I калi ўжо на тое пайшло, дык нашы сем'i даўно ўжо жывуць у гэтых краях, але я не чула яшчэ, каб хто-небудзь з Джоўдаў або Хэзлiтаў адмаўляўся накармiць, прытулiць цi падвезцi чалавека, калi ён просiць. Сярод Джоўдаў пападалiся жмiнды, але такiх яшчэ нiколi не было.
Бацька перабiў:
- А калi месца няма? - Выкруцiўшы шыю, ён глянуў на яе, i яму зрабiлася сорамна. Яму стала сорамна ад яе слоў. - Ну праўда ж, а калi месца не хопiць у грузавiку, што тады?
- Месца i так не хапае, - адрэзала мацi. - Месца ёсць толькi шасцярым, а нас дванаццаць. Адным больш цi менш - невялiкая рознiца. Моцны, здаровы мужчына нiколi не будзе абузай. I другi раз, калi так здарыцца, што ў нас будуць дзве свiннi i больш за сто даляраў грошай i мы задумаемся, цi зможам пракармiць чалавека... - Яна не дагаварыла, i бацька адвярнуўся ад яе, пакрыўджаны такой праборкай.
Умяшалася бабка:
- З прапаведнiкам нам будзе лепш. Сёння ранiцай ён добрую малiтву прачытаў.
Бацька пераводзiў позiрк з аднаго твару на другi, шукаючы прыкмет расколу, i нарэшце сказаў:
- Можа, пойдзеш, Томi, паклiчаш яго. Калi ўжо ён едзе з намi, яго месца тут.
Том падняўся з кукiшак i пайшоў да дома, на хаду клiчучы:
- Кейсi! Гэй, Кейсi!
З-за дома пачуўся прыглушаны голас. Том завярнуў за вугал i ўбачыў прапаведнiка, якi сядзеў на зямлi, прыхiнуўшыся спiнай да сцяны, i глядзеў на вячэрнюю зорку, што мiгцела на бязважкiм небе.
- Ты клiкаў мяне? - запытаўся Кейсi.
- Цябе. Мы вырашылi: раз ты едзеш з намi, дык мусiш з намi i быць паможаш усё абдумаць.
Кейсi падняўся на ногi. Ён ведаў, што такое сямейная рада, i зразумеў, што яго прынялi ў сям'ю. Становiшча, якое ён цяпер заняў, было высокае, бо, калi ён падышоў, дзядзька Джон адсунуўся ўбок, аслабанiўшы яму месца памiж сабой i братам. Кейсi па прыкладу астатнiх мужчын таксама сеў на кукiшкi тварам да дзеда, якi засядаў, як на троне, на падножцы грузавiка.
Мацi зноў пайшла ў дом. Пачуўся ляск металiчнай крышкi лiхтара, i ў цёмнай кухнi ўспыхнула жаўтаватае святло. Калi яна падняла накрыўку вялiкага рондаля, з дзвярэй патыхнула вараным мясам i бацвiннем. Усе чакалi, калi мацi выйдзе на цёмны двор, бо сярод гэтай купкi людзей яе голас многа што значыў.
- Трэба абдумаць, калi нам ехаць, - сказаў бацька. - Чым хутчэй, тым лепш. Засталося забiць свiней, засалiць мяса i ўпакавацца. Чым хутчэй усё зробiм, тым лепш.
- Калi энергiчна ўзяцца за справу, дык заўтра ўсё будзе гатова i паслязаўтра, як развiднее, можна выпраўляцца, - падтрымаў бацьку Ной.
Дзядзька Джон запярэчыў:
- Днём, у гарачыню, мяса не астыне. Што з цёплай свежанiнай рабiць будзем?
- Тады зоймемся гэтым сёння. За ноч астыне. Крышачку ж астыне. Павячэраем i зарэжам. Соль у нас ёсць?
Мацi адказала:
- Ёсць. Солi многа. Дзве добрыя бочачкi.
- Тады так i зробiм, - сказаў Том.
Дзед заёрзаў на падножцы, намагаючыся падняцца.
- Зусiм сцямнела, - сказаў ён. - Есцi хочацца. Вось прыеду ў Калiфорнiю, увесь час буду хадзiць з вялiзнай гронкай вiнаграду ў руцэ i - у рот, i - у рот, далiбог! - Нарэшце ён падняўся; паўставалi i ўсе астатнiя мужчыны.
Руцi i Ўiнфiлд, як апантаныя, скакалi ў пыле. Руцi сiпла прашаптала брату:
- Заб'ём свiней i ў Калiфорнiю! Заб'ём i паедзем - усе адразу.
А Ўiнфiлд зусiм ашалеў - прыставiў палец да горла, страшна скрывiў твар i завiхляўся, цiха ўскрыкваючы:
- Я старая свiння. Глянь! Я свiння. Бачыш, колькi крывi, Руцi! - Ён пахiснуўся, грымнуўся на зямлю i слаба задрыгаў рукамi i нагамi. Але Руцi была крыху старэйшая за яго i адчувала незвычайнасць таго, што адбываецца.
- I ў Калiфорнiю! - паўтарыла яна. Яна ведала: такiх вялiкiх падзей у яе жыццi яшчэ не было.
Дарослыя пайшлi ў густым прыцемку да асветленай кухнi, i мацi падала iм на алавяных талерках мяса з бацвiннем. Але перш чым самой сесцi за ежу, яна паставiла на плiту вялiкi круглы чан i распалiла яркi агонь у топцы. Потым прынесла некалькi вёдраў вады, налiла чан даверху i паставiла вакол яго яшчэ некалькi поўных вёдраў. Усе спехам паелi i выйшлi з кухнi, каб пасядзець на прыступцы каля дзвярэй, пакуль не закiпiць вада. Яны сядзелi, пазiраючы ў цемру i на светлы квадрат, што падаў ад лiхтара на зямлю праз праём дзвярэй; пасярэдзiне гэтага квадрата чарнеўся згорблены цень дзеда. Ной старанна калупаў саломiнкай у зубах. Мацi i Ружа Сарона мылi талеркi i ставiлi iх горкай на стол.
I раптам усе як адзiн узялiся за справу. Бацька падняўся i запалiў другi лiхтар. Ной дастаў са скрынкi на кухнi крывы мяснiковы нож i падвастрыў яго на крэмнiевым бруску. Тады паклаў нож i скрэбла на калоду, што стаяла каля дзвярэй на двары. Бацька прынёс дзве тоўстыя палкi тры футы даўжынёй, завастрыў iх з абодвух канцоў сякерай i абвязаў пасярэдзiне моцнай вяроўкай косым крыжам.
Ён прабурчаў:
- Дарэмна прадалi ворчыкi, нiводнага не засталося.
Вада на плiце клекатала, над ёю клубiлася пара.
Ной запытаўся:
- Ваду туды панясём цi свiней сюды пацягнем?
- Свiней сюды, - адказаў бацька. - Свiння не кiпецень, яе не расплюхаеш i не апарышся. Вада ўся закiпела?
- Амаль уся, - адказала мацi.
- Добра. Ной, i вы, Том з Элам, пойдзем са мной у хлеў. Я лiхтар панясу. Там зарэжам i прыцягнем сюды.
Ной узяў з калоды нож, Эл - сякеру, i ўсе чацвёра пакiравалi да хлява; ногi iх то вынiкалi з цемры ў святле лiхтара, то знiкалi ў ёй. Руцi i Ўiнфiлд панеслiся подскакам за iмi. Падышоўшы да свiнушнiка, бацька нахiлiўся над загарадкай i падняў лiхтар. Сонныя маладыя свiннi, насцярожана рохкаючы, паднялiся на ногi. Дзядзька Джон i прапаведнiк падышлi памагчы.
- Добра, - сказаў бацька. - Бiце iх. Потым пацягнем да дома, там спусцiм кроў i апарым.
Ной з Томам пераступiлi цераз загарадку i зрабiлi сваю справу спрытна i хутка. Том ударыў два разы абухом, а Ной нахiлiўся над паваленымi свiннямi, намацаў артэрыю, успароў яе сваiм крывым нажом i пусцiў кроў. Потым свiней, якiя яшчэ пранiзлiва вiшчалi, перавалiлi цераз загарадку. Адну свiнню пацягнулi за заднiя ногi прапаведнiк i дзядзька Джон. Другую - Том з Ноем. Бацька iшоў за iмi з лiхтаром, i ў пыле працягнулiся дзве дарожкi чорнай крывi.
Каля дома Ной аддзялiў нажом сухажылле на заднiх нагах, ногi развялi ў бакi распоркамi i павесiлi тушы на бэлькi, што выступалi з-пад навеса даху. Тады мужчыны прынеслi вар i апарылi чорныя свiныя тушы. Ной успароў iх удоўжкi i выпатрашыў вантробы на зямлю. Бацька завастрыў яшчэ дзве распоркi, каб лепш правялiлася мяса, а Том скрэблам i мацi тупым канцом нажа счысцiлi шчацiнне. Эл прынёс пустое вядро, укiнуў туды рыдлёўкай вантробы i пайшоў выкiнуць iх далей ад дома; за iм, гучна мяўкаючы, пабеглi дзве кошкi, сабакi таксама кiнулiся за iм, цiха пагыркваючы на кошак.
Бацька сядзеў на прыступцы, паглядваючы на свiныя тушы, на якiя падала святло лiхтара. Шчацiнне ўсё саскрэблi, i цяпер толькi рэдкiя кроплi крывi падалi ў чорную лужыну на зямлi. Бацька падняўся, падышоў да падвешаных туш i памацаў iх рукамi, тады зноў сеў каля дзвярэй. Дзед з бабкай пайшлi спаць у свiран, у руцэ ў дзеда быў лiхтар са свечкай. Астатнiя моўчкi сядзелi каля дзвярэй. Конi, Эл i Том - проста на зямлi, прыхiнуўшыся спiнамi да сцяны, дзядзька Джон на скрынi, бацька на прыступцы. Толькi мацi i Ружа Сарона яшчэ круцiлiся на кухнi. Руцi i Ўiнфiлд ледзь змагалiся са сном. Яны вяла спрачалiся ў цемры. Ной i прапаведнiк прыселi побач на кукiшкi тварам да дома. Бацька неспакойна пачухаўся, зняў капялюш i запусцiў пальцы ў валасы.
- Заўтра ўраннi засолiм свiнiну, потым пагрузiм усё на грузавiк, акрамя ложкаў, i паслязаўтра ранiцай пусцiмся ў дарогу. Работы i на дзень не хопiць, - сказаў ён няцвёрда.
Том перабiў яго:
- Вось i будзем цэлы дзень сланяцца, шукаючы, што б такое зрабiць. Астатнiя мужчыны неспакойна заварушылiся. - Можна было б скончыць зборы да свiтання i ехаць, - выказаў думку Том. Бацька пацёр далонню калена. I раптам усiх ахапiла нецярплiвасць.
Ной сказаў:
- Можа, мясу нiчога не зробiцца, калi яго проста зараз i засалiць. Парэжам на кавалкi, гэтак яшчэ хутчэй астыне.
Дзядзька Джон першы загаварыў рашуча:
- Чаго тут сядзець, чаго чакаць? Хутчэй скончым з гэтым. Ехаць дык ехаць.
Перамена адбылася i ў настроi астатнiх.
- Чаму не паехаць як хутчэй? Адаспiмся ў дарозе. - Iм ужо не сядзелася на месцы.
Бацька сказаў:
- Кажуць, туды - дзве тысячы мiль. Гэта ж чорт ведае як далёка! Трэба ехаць. Ной, давай мы з табой парэжам тушы, потым пагрузiм рэчы на машыну.
Мацi высунула галаву з дзвярэй:
- А раптам што-небудзь забудземся? У цемры не вiдаць.
- Заднее, праверым, - сказаў Ной. Усе крыху пасядзелi моўчкi - думалi. Раптам Ной падняўся i пачаў вастрыць свой крывы нож на сцёртым тачыльным бруску. - Ма, - сказаў ён, - ачысцi стол, - i, падышоўшы да свiной тушы, правёў нажом уздоўж хрыбта i пачаў зразаць мяса з рэбраў.
Бацька рашуча падняўся з прыступкi.
- Трэба ўсё сабраць, - сказаў ён. - Хадзем, хлопцы, са мной.
Цяпер, калi ўжо цвёрда было вырашана ехаць ранiцай, усе заспяшалiся. Ной занёс свiнiну на кухню i стаў наразаць яе невялiкiмi квадратамi, а мацi нацiрала кожны буйной соллю i складала iх у бачуркi, стараючыся, каб з бакоў кавалкi мяса не датыкалiся адзiн да аднаго без солi. Яна клала iх, як цаглiны, i засыпала ў прамежкi соль. Пакуль Ной адсякаў бакавiну i ножкi, мацi падтрымлiвала агонь у плiце, i, калi Ной зняў мяса з рэбраў, з хрыбта i з ног, яна засунула косткi ў духоўку, каб потым iх можна было аб'есцi.
Тым часам на двары i ў свiрне перамяшчалiся кругi святла ад лiхтароў мужчыны збiралi ўсё, што было вырашана ўзяць з сабой, i складалi каля грузавiка. Ружа Сарона вынесла з дома верхнюю вопратку i абутак - камбiнезоны, чаравiкi на тоўстых падэшвах, гумавыя боты, паношаныя святочныя касцюмы, швэдары i курткi, падбiтыя аўчынай. Усiм гэтым яна шчыльна напакавала вялiкую драўляную скрыню, ды яшчэ стала зверху i ўтаптала нагамi. Пасля прынесла паркалёвыя сукенкi, хусткi i шалi, чорныя баваўняныя панчохi i дзiцячую адзежу - маленькiя камбiнезоны, танныя паркалёвыя сукеначкi, паклала iх у скрыню i таксама прытаптала нагамi.
Том пайшоў у павець i прынёс адтуль iнструмент, якi наважылi ўзяць з сабой, - ручную пiлу, гаечныя ключы, малаток i скрынку з наборам цвiкоў, абцугi, рашпiль i камплект тонкiх напiлкаў.
А Ружа Сарона прыцягнула вялiкае палотнiшча брызенту i расклала на зямлi за грузавiком. Яна ледзь пралезла ў дзверы з матрацамi - трыма двухспальнымi i адным вузкiм, звалiла iх на брызент, тады прынесла яшчэ абярэмак складзеных iрваных коўдраў i кiнула на матрацы.
Але было i такое, чаго ён нiяк не мог пазбегнуць. I вось цяпер дзядзька Джон едзе побач з вадзiцелем, бо ён быў адным з галоў сям'i, а сям'ёй трэба кiраваць.
Тры чалавекi, што сядзелi ў кабiне, панура вярталiся дамоў па пыльнай дарозе. Эл, схiлiўшыся над рулём, паглядаў то на дарогу, то на прыборны шчыток - сачыў за стрэлкай амперметра, якая падазрона падрыгвала, за iндыкатарамi ўзроўню гаручага i нагрэву. I ён у думках адзначаў слабыя месцы ў паводзiнах машыны. Прыслухоўваўся да падвывання - можа, у заднiм мосце не хапае масла; чуйным вухам сачыў за работай клапанаў. Ён трымаў руку на рычагу пераключэння скорасцей, адчуваючы далонню работу механiзма счаплення. Нацiскаў на педаль правяраў тармазныя калодкi. Можа, Эл iншы раз i блудзiў, як казёл, але цяпер ён адчуваў сваю вялiкую адказнасць - за грузавiк, за яго ход, за яго стан. Калi што-небудзь разладзiцца, гэта будзе яго вiна, i хоць нiхто не скажа яму i слова папроку, усе, i найперш сам Эл, будуць ведаць, што вiнаваты ён. I Эл правяраў машыну, сачыў за ёю, прыслухоўваўся да яе. Твар яго быў сур'ёзны, поўны пачуцця адказнасцi. I ўсе паважалi яго i тую адказнасць, з якой ён ставiўся да свайго абавязку. Нават бацька - галава сям'i - з ахвотай узяў бы гаечны ключ i выканаў бы распараджэннi Эла.
Усе на грузавiку былi змораныя. Руцi i Ўiнфiлд стамiлiся ад вулiчнага тлуму, ад натоўпу, ад вымольвання ў бацькi лакрычных ледзянцоў; яны стамiлiся ад таго захаплення, якое выклiкаў у iх дзядзька Джон, калi ён употайкi соваў iм у кiшэнi жавальныя гумкi.
I людзi, што сядзелi побач з вадзiцелем, былi змораныя, узлаваныя i сумныя, бо iм удалося выручыць толькi васемнаццаць даляраў за ўсю рухомасць з фермы - за коней, за фургон, за iнвентар i за ўсю мэблю. Васемнаццаць даляраў. Яны навалiлiся на скупшчыка, спрачалiся з iм, але адступiлi, калi iнтарэс яго раптам звяў i ён заявiў, што яму нiчога не трэба нi за якую цану. Тады яны зразумелi, што прайгралi, здалiся i атрымалi на два даляры менш, чым скупшчык прапанаваў iм спачатку. I цяпер яны ехалi стомленыя i запалоханыя, бо iм давялося сутыкнуцца з рэчаiснасцю, якую яны не разумелi, i рэчаiснасць гэтая перамагла. Яны ведалi, што запрэжка з фургонам каштуюць куды даражэй. Яны ведалi, што скупшчык выручыць за iх значна больш, але як зрабiць гэта самiм, заставалася загадкай. Гандаль быў для iх таямнiцай.
Пераводзячы вочы з дарогi на прыборны шчыток, Эл сказаў:
- Малойчык гэты не тутэйшы. Гаворка ў яго не мясцовая. I адзежа таксама нейкая не такая.
I бацька паяснiў:
- Калi я заходзiў у скабяную краму, я гутарыў там са знаёмымi. I яны сказалi, што шмат такiх сюды наехала, скупляюць усё, што людзi вязуць на продаж перад ад'ездам. Заезджыя гэтыя парадкам нажываюцца на нас. А мы зрабiць не можам нiчога. Можа, трэба было Томi з намi паехаць. Ён, магчыма, даражэй прадаў бы.
Джон сказаў:
- Але ж скупшчык i браць нiчога не хацеў. Не назад жа цягнуць.
- Мае знаёмыя там, у краме, наконт гэтага мне гаварылi, - сказаў бацька. Скупшчыкi заўсёды гэтак робяць. Запужваюць людзей. Мы проста не ведаем, як з iмi справу весцi трэба. Мацi вельмi засмуцiцца. Зазлуе i засмуцiцца.
Эл сказаў:
- А калi ты, та, думаеш ехаць?
- Яшчэ не ведаю. Вечарам усё абмяркуем i вырашым. Я рады, што Том вярнуўся. З душы камень звалiўся. Том добры хлапец.
- Тут адзiн казаў, што Том даў падпiску. I быццам бы праз гэта яму нельга адлучацца з нашага штата, а калi паедзе i пападзецца, дык яго на тры гады пасадзяць.
Бацька здрыгануўся:
- Так i сказалi? Як табе здалося - яны ведаюць, што кажуць? Можа, проста трэплюцца?
- Хто iх ведае. Яны гаварылi мiж сабой, а я не выдаў iм, што ён мой брат. Стаяў побач i слухаў.
Бацька сказаў:
- Божа мой, не думаю, што гэта праўда! Нам без Тома нiяк. Я спытаюся ў яго. Непрыемнасцей i без таго досыць - не хапае яшчэ, каб за намi гналiся. Спадзяюся, гэта няпраўда. Трэба з iм пагаварыць начыстую.
Дзядзька Джон сказаў:
- Том сам ведае, як яму быць.
Усе змоўклi. Грузавiк грукатаў па дарозе. Матор барахлiў, стукацеў, тармазныя цягi бразгаталi. Колы парыпвалi, як драўляныя, са шчылiны ў каўпачку радыятара струменьчыкам вырывалася пара. За грузавiком вiўся чырвоны слуп пылу. Ён з грукатам адолеў апошнi пад'ём, калi палова сонечнага дыска яшчэ вiсела над рысай гарызонту, i, нырнуўшы ўнiз, пад'ехаў да дома, калi сонца зусiм схавалася. Тармазы завiшчалi, i гук гэты адцiснуўся ў Элавым мазгу словамi: "Усё - пракладка паехала".
Руцi i Ўiнфiлд з вiскам пералезлi цераз борт i саскочылi на зямлю. Яны крычалi:
- Дзе ён? Дзе Том? - I раптам убачылi яго каля дзвярэй i збянтэжана спынiлiся, потым паволi падышлi i нясмела зiрнулi на брата.
I калi Том сказаў: - Вiтанне, малыя, як справы? - яны адказалi:
- Вiтанне! У нас усё добра, - i, стаўшы ўбаку, пачалi разглядаць свайго вялiкага брата, якi забiў чалавека i сядзеў за гэта ў турме. Iм прыгадалася, як яны гулялi ў турму ў куратнiку i ваявалi мiж сабой за права быць арыштантам.
Конi Рыверс зняў з задняга борта высокую папярэчыну, саскочыў з грузавiка i памог Ружы Сарона злезцi; i яна з годнасцю прыняла яго дапамогу i ўсмiхнулася сваёй усёведнай, самазадаволенай усмешкай, неяк манерна скрывiўшы куткi губ.
Том сказаў:
- Ды гэта ж Разашарна! А я не ведаў, што ты разам з iмi прыедзеш.
- Мы iшлi пеша, - сказала яна. - Машына нас дагнала i падвезла. - I дадала: - Пазнаёмся з Конi, маiм мужам. - Яна прамовiла гэта, як велiкасвецкая дама.
Том i Конi павiталiся за руку, змерыўшы адзiн аднаго позiркам, уважлiва прыглядаючыся адзiн да аднаго, i засталiся задаволеныя гэтым аглядам. Тады Том сказаў:
- Я бачу, ты часу марна не трацiў.
Ружа Сарона апусцiла вочы на свой жывот:
- Нiчога ты не бачыш, рана яшчэ.
- Мне мама сказала. Калi ж гэта будзе?
- О, не хутка. Зiмой, не раней.
Том засмяяўся:
- Значыць, народзiш яго на апельсiнавым ранча, га? У беленькiм домiку сярод апельсiнавых дрэў?
Ружа Сарона памацала жывот абедзвюма рукамi.
- Нiчога ты не бачыш, - сказала яна, усмiхнуўшыся сваёй самазадаволенай усмешкай, i пайшла ў дом.
Вечар быў спякотны, з захаду ўсё яшчэ напорыста праменiлася святло. I, не чакаючы клiчу, уся сям'я сабралася каля грузавiка, i сямейны з'езд, сямейная рада пачала сваё паседжанне.
У вэлюме вячэрняга святла чырвоная зямля здавалася празрыстай, быццам яна раздалася ва ўсе бакi, i кожны камень, слуп i будынак набылi аб'ёмнасць i цэльнасць, не прыкметныя воку пры дзённым святле; i ўсе прадметы неяк больш, чым удзень, вылучалiся з астатнiх. Слуп быццам стаяў сам па сабе, аддзялiўшыся ад зямлi i ад кукурузных палёў, што рассцiлалiся за iм. А кожнае кукурузнае сцябло нiбы расло паасобку, не злiваючыся з астатнiмi; i касматая вярба стаяла сама па сабе, асобна ад другiх дрэў. Зямля нiбы падсвечвала вячэрняе сутонне. Заходняя сцяна шэрага, нефарбаванага дома серабрылася, як месяц. У гэтым святле шэры, зацярушаны пылам грузавiк, што стаяў на двары насупраць дзвярэй, прывiдна выступаў з прыцемак, быццам у таямнiчай далечы стэрэаскопа.
Вечарам з людзьмi таксама адбылася перамена. Яны злiлiся з бессвядомым жыццём прыроды. Яны падпарадкоўвалiся iмпульсам, што пакiдалi толькi лёгкi след у iх свядомасцi. Вочы iх глядзелi засяроджана i спакойна, i вочы гэтыя таксама здавалiся празрыстымi i яснымi ў вячэрнiм прыцемку - празрыстыя i ясныя вочы на запыленых тварах.
Сям'я сабралася на самым галоўным месцы - каля грузавiка. Дом быў мёртвы, палi былi мёртвыя, але грузавiк уяўляўся iм нечым жывым, асновай iх далейшага iснавання. Дапатопны "гудзон" з памятым, абабiтым кажухом радыятара, са зношанымi хадавымi часткамi, скрозь аблепленымi маслянiстымi згусткамi пылу, з нашлёпкамi чырвонага пылу на месцы каўпакоў на ўтулках колаў - гэтая паўлегкавая, паўгрузавая машына, няўклюдная, з высокiмi бартамi, цяпер была iх новым сямейным ачагом, асяродкам iхняга жыцця.
Бацька абышоў наўкол грузавiка, агледзеў яго з усiх бакоў, тады апусцiўся на кукiшкi i падняў з пыльнай зямлi пруток - прыладу пiсьма. Адна нага яго ўсёй ступнёй стаяла на зямлi, другая, адстаўленая крыху назад, апiралася на пальцы, так што адно калена было вышэй за другое. Левая рука ляжала на левым калене - на тым, што было нiжэй, локаць правай рукi ўпiраўся ў правае калена, а далонь падпiрала падбародак. Так седзячы, бацька пазiраў на грузавiк. Дзядзька Джон падышоў да яго i прысеў на кукiшкi побач з iм. Вочы ў iх былi задумлiвыя. Дзед выйшаў з дома, убачыў iх, зашкандыбаў да грузавiка i сеў на падножку тварам да iх. Гэта было ядро сям'i. Том, Конi i Ной паволi падышлi i таксама апусцiлiся на кукiшкi, i цяпер усе яны сядзелi паўколам насупраць дзеда. Потым з дома выйшлi мацi i бабка, за iмi, асцярожна ступаючы, паявiлася Ружа Сарона. Жанчыны занялi месца ззаду мужчын - стаялi, упершы рукi ў бокi. А дзецi - Руцi i Ўiнфiлд - скакалi з нагi на нагу за спiнамi ў жанчын, таўкучы пальцамi босых ног чырвоны пыл, але голасу не падавалi. Не было толькi прапаведнiка. З далiкатнасцi ён сядзеў на зямлi за домам. Ён быў добры прапаведнiк i ведаў сваю паству.
Вячэрнi прыцемак рабiўся ўсё мякчэйшым, i нейкi час члены сям'i - тыя, што сядзелi, i тыя, што стаялi, - маўчалi. Нарэшце бацька, звяртаючыся не да каго-небудзь аднаго, а да ўсiх разам, пачаў сваю справаздачу:
- Абадралi нас як лiпку. Шэльма той ведаў, што чакаць нам часу няма. Выручылi ўсяго васемнаццаць даляраў.
Мацi неспакойна калыхнулася, але змоўчала.
Старэйшы сын, Ной, сказаў:
- Колькi ж усяго ў нас грошай?
Бацька пачаў выводзiць лiчбы ў пыле, мармычучы сабе нешта пад нос. Потым сказаў:
- Сто пяцьдзесят чатыры. Але Эл вось кажа, што трэба пакрышкi змянiць. Гэтыя, кажа, доўга не паслужаць.
Эл першы раз у жыццi прымаў удзел у сямейнай радзе. Раней ён заўсёды стаяў за спiнамi жанчын. Даклад яго гучаў салiдна:
- Машына старая, барахляная. Я ўсю яе агледзеў, перш чым купiць. Гаспадар мне зубы загаворваў, усё хвалiў яе, але я яго не слухаў. Запусцiў палец у дыферэнцыял - пiлавiння няма. Адкрыў каробку перадач - таксама няма. Праверыў счапленне, пракруцiў колы - цi ёсць васьмёрка. Падлез пад кузаў - рама не скошаная. Вiдаць, нiколi не выгiналася. Заўважыў: адзiн акумулятар з трэшчынай, сказаў замянiць. Пакрышкi нi к чорту не вартыя, затое размер распаўсюджаны - такiя заўсёды дастанеш. Ход не вельмi рэзвы, затое масла не працякае. Чаму я сказаў купляць? Таму што мадэль самая хадавая. Гэтых "гудзонаў супершэсць" на аўтамабiльных звалках хоць гаць гацi, i запасныя часткi танна прадаюцца. Можна было б выбраць за тыя грошы i большую машыну, i прыгажэйшую, але часткi да iх цяжэй знайсцi, ды просяць за iх дорага. Вось як я тады разважаў. - Апошняя фраза азначала, што ён аддае сябе на суд сям'i. Ён змоўк, чакаючы, што скажуць.
Дзед усё яшчэ быў намiнальным галавой сям'i, але ўлады ўжо не меў. Становiшча, якое ён займаў, было ганаровым, асвячоным звычаем. Аднак права на першае слова, незалежна ад таго, якое глупства ён можа сказаць, у яго засталося. I мужчыны, што сядзелi на кукiшках, i жанчыны, што стаялi ззаду, чакалi яго слова.
- Усё правiльна, - сказаў ён. - Я быў такi ж шчанюк, як ты, бегаў, задраўшы хвост, але ад справы нiколi не адвiльваў. Ты робiшся дарослым. Заключныя словы прагучалi як блаславенне, i Эл паружавеў ад задавальнення.
Бацька сказаў:
- Гучыць пераканаўча. Каб гэта быў конь, мы б не звальвалi вiну на Эла. Але ж сярод нас толькi адзiн ён аўтамабiлiст.
Том сказаў:
- Я крыху разбiраюся. Вадзiў грузавiк у Макалестары. Эл правiльна зрабiў. Усё як трэба. - Цяпер ужо Эл зусiм расчырванеўся ад пахвалы. Том гаварыў далей: - I вось што я хацеў яшчэ сказаць... ну, прапаведнiк... ён просiцца з намi. - Том змоўк. Яго словы дайшлi да людзей, што сядзелi i стаялi, але яны сустрэлi iх маўчаннем. - Ён чалавек добры, - дадаў Том. - Мы даўно яго ведаем. Iншы раз загаворваецца, але словы яго разумныя. - I ён пакiнуў гэтае пытанне на вырашэнне сям'i.
Святло паступова ўбывала. Мацi адышла ад групы i зайшла ў дом, з якога неўзабаве пачулася, як бразнулi дзверцы плiты. Праз момант яна вярнулася да рады, паглыбленай у роздум.
- Тут усяляк можна вырашыць, - сказаў дзед. - Некаторыя думаюць, што прапаведнiкi могуць наклiкаць бяду.
Том сказаў:
- Ён кажа, што ўжо больш не прапаведуе.
Дзед памахаў рукой:
- Хто ўжо быў прапаведнiкам, той прапаведнiкам i застанецца. Ад гэтага нiчым не адгародзiшся. Некаторыя лiчаць за гонар трымаць сабе прапаведнiка. Калi хто памрэ, прапаведнiк пахавае. Вяселле, своечасовае цi запозненае, прапаведнiк тут як тут. Дзiця народзiцца - хрысцiцель у вас пад дахам. Я заўсёды казаў: прапаведнiкi ёсць розныя. Да iх з разборам падыходзiць трэба. Гэты мне даспадобы. Ён без гонару.
Бацька ўваткнуў пруток у пыл i, пакручваючы яго мiж пальцаў, вырыў у пыле ямку.
- Тут не ў тым справа, добры ён цi дрэнны, а прынясе ўдачу цi няшчасце, сказаў ён. - Трэба ўсё добра разлiчыць. Радасцi мала. Зараз паглядзiм. Дзед з бабкай - двое. Я, Джон i мацi - пяцёра. Ной, Том i Эл - восем. Разашарна з Конi - дзесяць. Руцi з Уiнфiлдам - дванаццаць. А яшчэ сабак трэба ўзяць, як iх тут пакiнеш? Сабакi добрыя, прыстрэлiць рука не паднiмецца, а аддаць няма каму. Усяго чатырнаццаць.
- Гэта не лiчачы курэй, якiя яшчэ засталiся, i дзвюх свiней, - уставiў Ной.
- Свiней засолiм на дарогу, - сказаў бацька. - Без мяса не паедзеш. Павязём саланiну ў бачурках. Вось i не ведаю, куды ж мы ўсiх пасадзiм, а тут яшчэ прапаведнiк. I цi зможам мы пракармiць лiшнi рот. - Не павярнуўшы галавы, ён запытаўся: - Як ты думаеш, мацi?
Тая адкашлялася i цвёрда сказала:
- Хiба справа ў тым - цi зможам? Вось цi захочам? Змагчы мы нiчога не зможам - да Калiфорнii нават не даедзем цi куды. А калi добра захочам, дык так i зробiм. I калi ўжо на тое пайшло, дык нашы сем'i даўно ўжо жывуць у гэтых краях, але я не чула яшчэ, каб хто-небудзь з Джоўдаў або Хэзлiтаў адмаўляўся накармiць, прытулiць цi падвезцi чалавека, калi ён просiць. Сярод Джоўдаў пападалiся жмiнды, але такiх яшчэ нiколi не было.
Бацька перабiў:
- А калi месца няма? - Выкруцiўшы шыю, ён глянуў на яе, i яму зрабiлася сорамна. Яму стала сорамна ад яе слоў. - Ну праўда ж, а калi месца не хопiць у грузавiку, што тады?
- Месца i так не хапае, - адрэзала мацi. - Месца ёсць толькi шасцярым, а нас дванаццаць. Адным больш цi менш - невялiкая рознiца. Моцны, здаровы мужчына нiколi не будзе абузай. I другi раз, калi так здарыцца, што ў нас будуць дзве свiннi i больш за сто даляраў грошай i мы задумаемся, цi зможам пракармiць чалавека... - Яна не дагаварыла, i бацька адвярнуўся ад яе, пакрыўджаны такой праборкай.
Умяшалася бабка:
- З прапаведнiкам нам будзе лепш. Сёння ранiцай ён добрую малiтву прачытаў.
Бацька пераводзiў позiрк з аднаго твару на другi, шукаючы прыкмет расколу, i нарэшце сказаў:
- Можа, пойдзеш, Томi, паклiчаш яго. Калi ўжо ён едзе з намi, яго месца тут.
Том падняўся з кукiшак i пайшоў да дома, на хаду клiчучы:
- Кейсi! Гэй, Кейсi!
З-за дома пачуўся прыглушаны голас. Том завярнуў за вугал i ўбачыў прапаведнiка, якi сядзеў на зямлi, прыхiнуўшыся спiнай да сцяны, i глядзеў на вячэрнюю зорку, што мiгцела на бязважкiм небе.
- Ты клiкаў мяне? - запытаўся Кейсi.
- Цябе. Мы вырашылi: раз ты едзеш з намi, дык мусiш з намi i быць паможаш усё абдумаць.
Кейсi падняўся на ногi. Ён ведаў, што такое сямейная рада, i зразумеў, што яго прынялi ў сям'ю. Становiшча, якое ён цяпер заняў, было высокае, бо, калi ён падышоў, дзядзька Джон адсунуўся ўбок, аслабанiўшы яму месца памiж сабой i братам. Кейсi па прыкладу астатнiх мужчын таксама сеў на кукiшкi тварам да дзеда, якi засядаў, як на троне, на падножцы грузавiка.
Мацi зноў пайшла ў дом. Пачуўся ляск металiчнай крышкi лiхтара, i ў цёмнай кухнi ўспыхнула жаўтаватае святло. Калi яна падняла накрыўку вялiкага рондаля, з дзвярэй патыхнула вараным мясам i бацвiннем. Усе чакалi, калi мацi выйдзе на цёмны двор, бо сярод гэтай купкi людзей яе голас многа што значыў.
- Трэба абдумаць, калi нам ехаць, - сказаў бацька. - Чым хутчэй, тым лепш. Засталося забiць свiней, засалiць мяса i ўпакавацца. Чым хутчэй усё зробiм, тым лепш.
- Калi энергiчна ўзяцца за справу, дык заўтра ўсё будзе гатова i паслязаўтра, як развiднее, можна выпраўляцца, - падтрымаў бацьку Ной.
Дзядзька Джон запярэчыў:
- Днём, у гарачыню, мяса не астыне. Што з цёплай свежанiнай рабiць будзем?
- Тады зоймемся гэтым сёння. За ноч астыне. Крышачку ж астыне. Павячэраем i зарэжам. Соль у нас ёсць?
Мацi адказала:
- Ёсць. Солi многа. Дзве добрыя бочачкi.
- Тады так i зробiм, - сказаў Том.
Дзед заёрзаў на падножцы, намагаючыся падняцца.
- Зусiм сцямнела, - сказаў ён. - Есцi хочацца. Вось прыеду ў Калiфорнiю, увесь час буду хадзiць з вялiзнай гронкай вiнаграду ў руцэ i - у рот, i - у рот, далiбог! - Нарэшце ён падняўся; паўставалi i ўсе астатнiя мужчыны.
Руцi i Ўiнфiлд, як апантаныя, скакалi ў пыле. Руцi сiпла прашаптала брату:
- Заб'ём свiней i ў Калiфорнiю! Заб'ём i паедзем - усе адразу.
А Ўiнфiлд зусiм ашалеў - прыставiў палец да горла, страшна скрывiў твар i завiхляўся, цiха ўскрыкваючы:
- Я старая свiння. Глянь! Я свiння. Бачыш, колькi крывi, Руцi! - Ён пахiснуўся, грымнуўся на зямлю i слаба задрыгаў рукамi i нагамi. Але Руцi была крыху старэйшая за яго i адчувала незвычайнасць таго, што адбываецца.
- I ў Калiфорнiю! - паўтарыла яна. Яна ведала: такiх вялiкiх падзей у яе жыццi яшчэ не было.
Дарослыя пайшлi ў густым прыцемку да асветленай кухнi, i мацi падала iм на алавяных талерках мяса з бацвiннем. Але перш чым самой сесцi за ежу, яна паставiла на плiту вялiкi круглы чан i распалiла яркi агонь у топцы. Потым прынесла некалькi вёдраў вады, налiла чан даверху i паставiла вакол яго яшчэ некалькi поўных вёдраў. Усе спехам паелi i выйшлi з кухнi, каб пасядзець на прыступцы каля дзвярэй, пакуль не закiпiць вада. Яны сядзелi, пазiраючы ў цемру i на светлы квадрат, што падаў ад лiхтара на зямлю праз праём дзвярэй; пасярэдзiне гэтага квадрата чарнеўся згорблены цень дзеда. Ной старанна калупаў саломiнкай у зубах. Мацi i Ружа Сарона мылi талеркi i ставiлi iх горкай на стол.
I раптам усе як адзiн узялiся за справу. Бацька падняўся i запалiў другi лiхтар. Ной дастаў са скрынкi на кухнi крывы мяснiковы нож i падвастрыў яго на крэмнiевым бруску. Тады паклаў нож i скрэбла на калоду, што стаяла каля дзвярэй на двары. Бацька прынёс дзве тоўстыя палкi тры футы даўжынёй, завастрыў iх з абодвух канцоў сякерай i абвязаў пасярэдзiне моцнай вяроўкай косым крыжам.
Ён прабурчаў:
- Дарэмна прадалi ворчыкi, нiводнага не засталося.
Вада на плiце клекатала, над ёю клубiлася пара.
Ной запытаўся:
- Ваду туды панясём цi свiней сюды пацягнем?
- Свiней сюды, - адказаў бацька. - Свiння не кiпецень, яе не расплюхаеш i не апарышся. Вада ўся закiпела?
- Амаль уся, - адказала мацi.
- Добра. Ной, i вы, Том з Элам, пойдзем са мной у хлеў. Я лiхтар панясу. Там зарэжам i прыцягнем сюды.
Ной узяў з калоды нож, Эл - сякеру, i ўсе чацвёра пакiравалi да хлява; ногi iх то вынiкалi з цемры ў святле лiхтара, то знiкалi ў ёй. Руцi i Ўiнфiлд панеслiся подскакам за iмi. Падышоўшы да свiнушнiка, бацька нахiлiўся над загарадкай i падняў лiхтар. Сонныя маладыя свiннi, насцярожана рохкаючы, паднялiся на ногi. Дзядзька Джон i прапаведнiк падышлi памагчы.
- Добра, - сказаў бацька. - Бiце iх. Потым пацягнем да дома, там спусцiм кроў i апарым.
Ной з Томам пераступiлi цераз загарадку i зрабiлi сваю справу спрытна i хутка. Том ударыў два разы абухом, а Ной нахiлiўся над паваленымi свiннямi, намацаў артэрыю, успароў яе сваiм крывым нажом i пусцiў кроў. Потым свiней, якiя яшчэ пранiзлiва вiшчалi, перавалiлi цераз загарадку. Адну свiнню пацягнулi за заднiя ногi прапаведнiк i дзядзька Джон. Другую - Том з Ноем. Бацька iшоў за iмi з лiхтаром, i ў пыле працягнулiся дзве дарожкi чорнай крывi.
Каля дома Ной аддзялiў нажом сухажылле на заднiх нагах, ногi развялi ў бакi распоркамi i павесiлi тушы на бэлькi, што выступалi з-пад навеса даху. Тады мужчыны прынеслi вар i апарылi чорныя свiныя тушы. Ной успароў iх удоўжкi i выпатрашыў вантробы на зямлю. Бацька завастрыў яшчэ дзве распоркi, каб лепш правялiлася мяса, а Том скрэблам i мацi тупым канцом нажа счысцiлi шчацiнне. Эл прынёс пустое вядро, укiнуў туды рыдлёўкай вантробы i пайшоў выкiнуць iх далей ад дома; за iм, гучна мяўкаючы, пабеглi дзве кошкi, сабакi таксама кiнулiся за iм, цiха пагыркваючы на кошак.
Бацька сядзеў на прыступцы, паглядваючы на свiныя тушы, на якiя падала святло лiхтара. Шчацiнне ўсё саскрэблi, i цяпер толькi рэдкiя кроплi крывi падалi ў чорную лужыну на зямлi. Бацька падняўся, падышоў да падвешаных туш i памацаў iх рукамi, тады зноў сеў каля дзвярэй. Дзед з бабкай пайшлi спаць у свiран, у руцэ ў дзеда быў лiхтар са свечкай. Астатнiя моўчкi сядзелi каля дзвярэй. Конi, Эл i Том - проста на зямлi, прыхiнуўшыся спiнамi да сцяны, дзядзька Джон на скрынi, бацька на прыступцы. Толькi мацi i Ружа Сарона яшчэ круцiлiся на кухнi. Руцi i Ўiнфiлд ледзь змагалiся са сном. Яны вяла спрачалiся ў цемры. Ной i прапаведнiк прыселi побач на кукiшкi тварам да дома. Бацька неспакойна пачухаўся, зняў капялюш i запусцiў пальцы ў валасы.
- Заўтра ўраннi засолiм свiнiну, потым пагрузiм усё на грузавiк, акрамя ложкаў, i паслязаўтра ранiцай пусцiмся ў дарогу. Работы i на дзень не хопiць, - сказаў ён няцвёрда.
Том перабiў яго:
- Вось i будзем цэлы дзень сланяцца, шукаючы, што б такое зрабiць. Астатнiя мужчыны неспакойна заварушылiся. - Можна было б скончыць зборы да свiтання i ехаць, - выказаў думку Том. Бацька пацёр далонню калена. I раптам усiх ахапiла нецярплiвасць.
Ной сказаў:
- Можа, мясу нiчога не зробiцца, калi яго проста зараз i засалiць. Парэжам на кавалкi, гэтак яшчэ хутчэй астыне.
Дзядзька Джон першы загаварыў рашуча:
- Чаго тут сядзець, чаго чакаць? Хутчэй скончым з гэтым. Ехаць дык ехаць.
Перамена адбылася i ў настроi астатнiх.
- Чаму не паехаць як хутчэй? Адаспiмся ў дарозе. - Iм ужо не сядзелася на месцы.
Бацька сказаў:
- Кажуць, туды - дзве тысячы мiль. Гэта ж чорт ведае як далёка! Трэба ехаць. Ной, давай мы з табой парэжам тушы, потым пагрузiм рэчы на машыну.
Мацi высунула галаву з дзвярэй:
- А раптам што-небудзь забудземся? У цемры не вiдаць.
- Заднее, праверым, - сказаў Ной. Усе крыху пасядзелi моўчкi - думалi. Раптам Ной падняўся i пачаў вастрыць свой крывы нож на сцёртым тачыльным бруску. - Ма, - сказаў ён, - ачысцi стол, - i, падышоўшы да свiной тушы, правёў нажом уздоўж хрыбта i пачаў зразаць мяса з рэбраў.
Бацька рашуча падняўся з прыступкi.
- Трэба ўсё сабраць, - сказаў ён. - Хадзем, хлопцы, са мной.
Цяпер, калi ўжо цвёрда было вырашана ехаць ранiцай, усе заспяшалiся. Ной занёс свiнiну на кухню i стаў наразаць яе невялiкiмi квадратамi, а мацi нацiрала кожны буйной соллю i складала iх у бачуркi, стараючыся, каб з бакоў кавалкi мяса не датыкалiся адзiн да аднаго без солi. Яна клала iх, як цаглiны, i засыпала ў прамежкi соль. Пакуль Ной адсякаў бакавiну i ножкi, мацi падтрымлiвала агонь у плiце, i, калi Ной зняў мяса з рэбраў, з хрыбта i з ног, яна засунула косткi ў духоўку, каб потым iх можна было аб'есцi.
Тым часам на двары i ў свiрне перамяшчалiся кругi святла ад лiхтароў мужчыны збiралi ўсё, што было вырашана ўзяць з сабой, i складалi каля грузавiка. Ружа Сарона вынесла з дома верхнюю вопратку i абутак - камбiнезоны, чаравiкi на тоўстых падэшвах, гумавыя боты, паношаныя святочныя касцюмы, швэдары i курткi, падбiтыя аўчынай. Усiм гэтым яна шчыльна напакавала вялiкую драўляную скрыню, ды яшчэ стала зверху i ўтаптала нагамi. Пасля прынесла паркалёвыя сукенкi, хусткi i шалi, чорныя баваўняныя панчохi i дзiцячую адзежу - маленькiя камбiнезоны, танныя паркалёвыя сукеначкi, паклала iх у скрыню i таксама прытаптала нагамi.
Том пайшоў у павець i прынёс адтуль iнструмент, якi наважылi ўзяць з сабой, - ручную пiлу, гаечныя ключы, малаток i скрынку з наборам цвiкоў, абцугi, рашпiль i камплект тонкiх напiлкаў.
А Ружа Сарона прыцягнула вялiкае палотнiшча брызенту i расклала на зямлi за грузавiком. Яна ледзь пралезла ў дзверы з матрацамi - трыма двухспальнымi i адным вузкiм, звалiла iх на брызент, тады прынесла яшчэ абярэмак складзеных iрваных коўдраў i кiнула на матрацы.