Стейнбек Джон. Гронкi гневу (на белорусском языке)

   - Нiякавай забавы тут i блiзка няма, - пагадзiўся Том.
   - Ясна, няма. А яшчэ ён нам у турме гаварыў: "Ва ўсякiм разе, ты стараешся як можаш. Галоўнае, кажа, каб кожны раз рабiць хоць адзiн маленькi крок наперад; можа, калi крыху i адступiш, але нiколi не будзе поўнага вяртання назад. Гэта лёгка даказаць, кажа, i гэтым усё апраўдваецца. А значыць, дарэмна нiчога не робiцца, хоць часам так можа здацца".
   - Усё гаворыш, - сказаў Том. - Гаворыш, гаворыш... Вось вазьмi брата майго - Эла. Ён толькi i ведае, што за дзеўкамi ганяцца. Да астатняга яму справы няма. Днi праз два i тут падчэпiць якую. Цэлымi днямi ў яго толькi адно наўме, начамi можа гэтым займацца. Пляваць ён хацеў на нейкiя там крокi - што наперад, што назад, што ўбок.
   - Натуральна, - сказаў Кейсi. - Правiльна. Ён робiць тое, што яму належыць. I ўсе мы так.
   Чалавек, што сядзеў перад палаткай, адкiнуў брызентавую полку.
   - Нешта не падабаецца мне, каб на яго лiха, - сказаў ён.
   Кейсi вызiрнуў з палаткi.
   - Што там у цябе?
   - Ды сам не ведаю. Не па сабе мне. Раз-пораз насцярожваюся, як кошка.
   - Дык што ж там такое?
   - Сказаць не магу. Раптам здасца, быццам пачую нешта, а прыслухаюся нiчога.
   - Проста пужлiвы стаў, - сказаў сухенькi стары, падняўся на ногi i выйшаў. Праз момант ён усунуў галаву ў палатку: - Вялiкая чорная хмара праплывае. Навальнiчная. Вось ад чаго яму не па сабе - ад электрычнасцi. - Ён знiк у цемры. Астатнiя двое ўсталi i выйшлi з палаткi.
   Кейсi сказаў Тому:
   - Усiм iм не па сабе. Палiсмены не перастаюць гразiцца дух з нас выбiць i выгнаць з iхняй акругi. А мяне важаком лiчаць, бо я шмат гавару.
   У палатку зноў зазiрнуў маршчынiсты твар:
   - Патушы лiхтар, Кейсi. I выйдзi. Тут нешта нядобра.
   Кейсi прыкруцiў кнот. Агеньчык нырнуў у шчылiну, успыхнуў i патух. Прапаведнiк навобмацак выйшаў з палаткi. Том - за iм.
   - Што такое? - цiха запытаўся Кейсi.
   - Не магу сказаць. Вось паслухай.
   Безупыннае кваканне жаб злiвалася з цiшынёй. Сухi, рэзкi строкат цвыркуноў. Але на гэтым фоне чулiся i iншыя гукi - быццам крокi па дарозе, шэлест кустоў уздоўж рачулкi i пахрустванне пясчаных камякоў на яе беразе.
   - Нешта нiчога не разбяру. Падманлiва. Гэта проста ад нерваў, - супакойваў людзей Кейсi. - У нас ва ўсiх нервы напружаныя. Не, нiчога такога не чую. А ты, Том?
   - А я чую, - адказаў Том. - Ага, чую... Па-мойму, нас акружаюць. Давайце лепш пойдзем адсюль.
   Маршчынiсты стары шапнуў:
   - Пад мост... вунь туды. Шкада толькi палатку пакiдаць.
   - Пайшлi, - сказаў Кейсi.
   Яны цiха пасунулiся па беразе рачулкi да моста. Перад iмi паўстаў чорны пралёт - як пячора. Кейсi прыгнуўся i пайшоў пад арку, Том - следам. Ногi iх бязгучна ступiлi ў ваду. Яны прайшлi футаў трыццаць, дыханне iх цiхiм рэхам аддавалася пад скляпеннем. Яны выйшлi на другi бок i выпрасталiся.
   Раптам крык:
   - Вунь яны! - Два пучкi святла ад электрычных лiхтароў упалi на iх, уткнулiся iм у твары, асляпiлi iх. - Стой, нi з месца! - Галасы iшлi з цемры. - Гэта ён! Лабасты вырадак. Ён самы.
   Кейсi, як сляпы, глядзеў на святло. Ён цяжка дыхаў.
   - Паслухайце, - сказаў ён. - Вы не ведаеце, што творыце. Вы дзяцей хочаце замарыць голадам.
   - Маўчаць, чырвоная сволач!
   На святло выйшаў грузны, прысадзiсты чалавек. У руцэ ён трымаў новенькае белае дзяржальна ад кiркi.
   Кейсi паўтарыў:
   - Вы не ведаеце, што творыце.
   Чалавек замахнуўся дзяржальнам. Кейсi нырнуў унiз. Цяжкая палка з глухiм трэскам ударыла яго па скронi. Кейсi адвалiўся ўбок, у цемру.
   - Госпадзi, Джордж! Ты, няйначай, забiў яго!
   - Пасвяцi, - сказаў Джордж. - Таму як i трэба, сволачы. - Пучок святла ўпаў унiз, пашнарыў па зямлi i асвятлiў размажджэраную галаву прапаведнiка.
   Том паглядзеў на Кейсi. Вузкi пучок святла выхапiў з цемры масiўныя ногi Джорджа i новую белую ручку ад кiркi. Том скокнуў моўчкi. Ён выхапiў палку ў Джорджа з рук. Першы ўдар - ён зразумеў адразу - не трапiў у цэль, прыйшоўся па плячы, але другi раз цяжкая палка з усяе сiлы апусцiлася на галаву, i, калi чалавек павалiўся, на яе абрынулiся яшчэ тры ўдары. Пучкi святла загойсалi з боку ў бок. Пачулiся крыкi, тупат ног, трэск кустоўя. Том стаяў над распластаным на зямлi целам. I раптам - слiзгатлiвы ўдар па галаве. Тома нiбы працяло токам. Ён пабег уздоўж ручая, нiзка прыгнуўшыся. Ззаду заплёхалi па вадзе ногi. Том крута збочыў i, прадзiраючыся мiж кустоў, забраўся ў самы гушчар яданоснага сумаху. Там, прыпаўшы да зямлi, замёр. Крокi наблiжалiся, святло электрычных лiхтароў прасвечвала ручай да самага дна. Том паўзком падняўся па адхоне i апынуўся ў фруктовым садзе. Крыкi даносiлiся i сюды. Яго шукалi ўнiзе, каля ручая. Том нiзка прыгнуўся i пабег напрасткi па садовых градах, i камякi зямлi расцiскалiся пад яго нагамi, ляцелi ў бакi. Наперадзе ён разгледзеў кустоўе, якое акаймоўвала арашальную канаву. Ён пралез праз жываплот, прадраўся праз вiнаграднiк i кусты ажыны. Там, хрыпла дыхаючы, лёг на зямлю. Твар i нос у яго анямелi. Нос быў разбiты, па падбародку тонкiм струменьчыкам сцякала кроў. Ён ляжаў нiцма, пакуль не праяснiлася ў галаве. I тады паволi папоўз да краю канавы. Абмыў твар халоднай вадой, адарваў шматок ад падола сваёй сiняй кашулi i прыклаў да параненай шчакi i да носа. Востры боль апёк яго твар.
   Навальнiчная хмара адплыла ўжо на край небасхiлу - чорная пляма на зорным небе. Зноў запанавала начная цiшыня.
   Том ступiў у ваду i адразу страцiў апору пад нагамi. Разы два ўзмахнуўшы рукамi, ён пераплыў канаву i з цяжкасцю вылез на другi бераг. Мокрая адзежа прылiпла да цела. Ён з плёскатам зрабiў некалькi крокаў, у чаравiках хлюпала вада. Том сеў, зняў чаравiкi, вылiў з iх ваду. Потым выцiснуў ваду ўнiзе з калашын, зняў пiнжак i выкруцiў яго.
   Наперадзе, каля шашы, па зямлi скакалi агнi электрычных лiхтарыкаў - яго шукалi ў прыдарожных канавах. Асцярожна ступаючы, Том пайшоў па скошаным лузе. У чаравiках ужо не хлюпала. Ён наўздагад пакiраваў на другi край пакошы i нарэшце выбраўся на грунтавую дарогу. Крадучыся, ён падышоў да прамавугольнiка лагера.
   Вартавы, пачуўшы шоргат, крыкнуў:
   - Хто iдзе?
   Том упаў на жывот i замёр, промень святла слiзгануў над iм. Том бясшумна падпоўз да свайго домiка. Рыпнулi завесы дзвярэй. Пачуўся голас мацi спакойны, цвёрды, не заспаны:
   - Хто тут?
   - Я, Том.
   - Ты б ужо спаць клаўся. Эла яшчэ няма.
   - Пэўна, дзеўку знайшоў.
   - Iдзi кладзiся, - цiха сказала мацi. - Вунь там, каля акна.
   Том знайшоў свой матрац i раздзеўся дагала. Ён ляжаў пад коўдрай i калацiўся ўсiм целам. Анямеласць у разбiтым твары праходзiла, i боль цяпер разлiваўся па ўсёй галаве.
   Толькi праз гадзiну вярнуўся Эл. Ён асцярожна падышоў да Тома i наступiў на яго мокрую адзежу.
   - Тсс... - прашаптаў Том.
   Эл шэптам запытаўся:
   - Не спiш? Дзе ты так прамок?
   - Тсс... Ранiцай скажу.
   Бацька перавярнуўся на спiну, гучна запыхкаў i захроп.
   - Якi ты халодны, - сказаў Эл.
   - Тсс... Спi. - Маленькае акенца шэрым квадратам выступала з цемры.
   Тома сон не браў. Нервы на твары ажылi i занылi, балела скула, разбiты нос распух, у iм затахкаў такi моцны боль, ад якога, здавалася, усё цела скаланаецца i падскоквае. Том глядзеў на маленькi квадрат акна, бачыў, як паволi праслiзгваюць i знiкаюць за аконнай рамай зоркi. Час ад часу да яго слыху даносiлiся крокi вартавых.
   Нарэшце недзе далёка заспявалi пеўнi, акно крыху пасвятлела. Том дакрануўся кончыкамi пальцаў да апухлага твару, i Эл, патрывожаны гэтым рухам, застагнаў i замармытаў у сне.
   I вось стала вiднець. У прыцiснутых адзiн да аднаго домiках абудзiлася жыццё - пачуўся трэск сушняку, бразганне патэльняў. Мацi раптам прыўзнялася i села на матрацы, i ў пашарэлым змроку пакоя Том разгледзеў яе твар, ацёклы ад сну. Яна скiравала позiрк на акно i доўга глядзела. Потым адкiнула коўдру i знайшла рукой сукенку. Седзячы, яна накiнула яе на галаву, падняла рукi, i сукенка ўпала да пояса. Мацi паднялася, апусцiла сукенку да шчыкалатак i, асцярожна ступаючы босымi нагамi, падышла да акна. Так, гледзячы, як паступова святлее за акном, яна спрытнымi пальцамi распляла валасы, разраўняла пасмы i зноў запляла iх. Склаўшы рукi на грудзях, яна яшчэ крыху пастаяла нерухома. Святло з акна падала на яе твар. Яна павярнулася, бязгучна прайшла мiж матрацаў i ўзяла лiхтар. Скрыгатнуўшы, падняўся шчыток, i яна паднесла запалку да кнота.
   Бацька павярнуўся на бок i, жмурачыся, глянуў на мацi.
   - Ты яшчэ што-небудзь атрымаў, та? - запыталася яна.
   - Квiток на шэсцьдзесят цэнтаў.
   - Тады падымайся, схадзi купi мукi i топленага сала. Не марудзь.
   Бацька пазяхнуў.
   - Крама, можа, яшчэ не адчынена.
   - Дык няхай адчыняць. Трэба вас снеданнем накармiць. Ужо хутка на працу iсцi.
   Бацька нацягнуў камбiнезон, надзеў парыжэлы пiнжак i, пазяхаючы i пацягваючыся, лянiва выйшаў з домiка.
   Малыя дзецi прачнулiся i, як мышаняты, вызiралi з-пад коўдры. Ад шэрага перадсвiтальнага святла ў пакоi крыху парадзеў змрок. Мацi паглядзела на матрацы. Дзядзька Джон ужо прачнуўся, а Эл яшчэ моцна спаў. Яе позiрк спынiўся на Томе. З хвiлiну яна прыглядалася да яго, потым паспешлiва падышла. Твар у Тома быў апухлы, сiнi, на губах i на падбародку чарнела запечаная кроў. Рваная рана на шчацэ туга сцягнулася па краях.
   - Том, - прашаптала мацi, - што з табой такое?
   - Тсс... -сказаў Том. - Гавары цiшэй. Я ўвязаўся ў бойку.
   - Том!
   - Так атрымалася, ма.
   Яна апусцiлася каля яго на каленi.
   - Ты трапiў у бяду?
   Том доўга не адказваў ёй.
   - Ага, - нарэшце вымавiў ён, - у бяду. На працу сёння мне нельга iсцi. Трэба хавацца.
   Дзецi падпаўзлi да iх на карачках, з прагнай цiкаўнасцю пазiраючы на Тома.
   - Што з iм, ма?
   - Цiха! - загадала мацi. - Iдзiце памыйцеся.
   - У нас мыла няма.
   - Ну проста вадой.
   - А што з Томам?
   - Зараз жа замаўчыце. I нiкому нi слова.
   Дзецi задам адпаўзлi да процiлеглай сцяны i там прыселi на кукiшках, упэўненыя, што на iх нiхто больш увагi не зверне.
   Мацi запыталася ў Тома:
   - Што-небудзь сур'ёзнае?
   - Нос разбiты.
   - Я пра iншае пытаюся.
   - Ага, вельмi.
   Эл расплюшчыў вочы i глянуў на Тома.
   - Госпадзi! Дзе гэта цябе так?
   - А што такое? - пачуўся голас дзядзькi Джона.
   Прытупаў бацька з крамы.
   - Было адчынена. - Ён паклаў на падлогу каля печкi маленькi мяшэчак мукi i пакецiк з топленым салам. - Што здарылася? - запытаўся ён у Тома.
   Том прыўзняўся на локцi i амаль адразу лёг.
   - Эх i аслабеў я. Зараз раскажу. Так, каб усiм адразу. А дзецi?
   Мацi глянула на малых, якiя прыцiснулiся да сцяны.
   - Iдзiце хоць твары памыйце, - сказала яна iм.
   - Не, - сказаў Том. - Няхай паслухаюць. Няхай таксама ведаюць. А то прагаварыцца могуць.
   - Што ж усё-такi здарылася? - дапытваўся бацька.
   - Зараз раскажу. Учора вечарам я пайшоў разведаць, чаго яны там за варотамi так крычалi. I сустрэўся з Кейсi.
   - З прапаведнiкам?
   - З iм, та. З прапаведнiкам. Ён забастоўкай кiраваў, i па яго прыйшлi.
   - Хто прыйшоў?
   - Не ведаю. Нейкiя людзi - накшталт тых, што завярнулi нас назад, калi мы ехалi па шашы той ноччу. З ручкамi ад кiрак. - Том памаўчаў. - Яго забiлi. Размазджэрылi галаву. Я там блiзка стаяў. Я быццам розум страцiў. Я вырваў палку. - Перад вачамi ў Тома зноў паўстала ноч - цемра, агнi лiхтароў. - Я... я бiў яго палкай.
   У мацi перахапiла дыханне. Бацька быццам скамянеў.
   - Ты забiў чалавека? - нарэшце прашаптаў ён.
   - Я... не ведаю. У мяне ў галаве ўсё перакруцiлася. Хацеў забiць.
   Мацi запыталася:
   - Цябе бачылi?
   - Не ведаю. Не ведаю. Напэўна, бачылi. Яны нас лiхтарамi асвятлялi.
   Мацi з хвiлiну пiльна глядзела яму ў вочы.
   - Разламай скрынкi, та, - сказала яна. - Трэба снеданне прыгатаваць. Вам на працу хутка iсцi. Руцi, Уiнфiлд! Калi хто спытаецца - Том захварэў, чуеце? А балбатаць будзеце... яго... у турму пасадзяць. Зразумелi?
   - Так, мэм.
   - Ты, Джон, вачэй з iх не спускай. Пасачы, каб яны нi з кiм не гаварылi. Калi бацька пачаў ламаць пустыя скрынкi, у якiх раней ляжаў iхнi скарб, мацi распалiла агонь у печцы, развяла рэдкае цеста, паставiла на плiту кафейнiк. Тонкiя дошкi добра гарэлi, агонь з гулам рваўся ў трубу.
   Бацька разламаў апошнюю скрынку i падышоў да Тома.
   Том хмурна сказаў:
   - Яны ехалi сюды працаваць за пяць цэнтаў са скрынi.
   - Нам столькi i плацяць.
   - Плацяць... Ведаеш, мы хто? Мы штрэйкбрэхеры. Iм плацiлi два з паловай.
   - На ежу не хопiць.
   - Пэўна ж, - стомлена прамовiў Том. - Таму яны i забаставалi. Але з забастоўкай, здаецца, учора скончылi. I сёння нам, вiдаць, таксама заплацяць два з паловай цэнты за скрыню.
   - Дык як жа яны, сволачы...
   - Вось, вось, та. Цяпер дайшло? Кейсi як быў, так i застаўся добрым чалавекам. А чорт! Усё стаiць перад вачамi гэтая карцiна. Ляжыць на зямлi... галава амаль расплюшчаная, i кроў з яе сочыцца... Госпадзi божа мой! - Том закрыў вочы далонню.
   - Што ж нам цяпер рабiць? - запытаўся дзядзька Джон.
   Эл пачаў падымацца з матраца.
   - Ну, я, дзякуй богу, ведаю, што мне рабiць. Пайду адсюль, ад усяго гэтага.
   - Не, Эл, не пойдзеш, - запярэчыў Том. - Без цябе нам цяпер нiяк нельга. Iсцi давядзецца мне. Са мной вам небяспечна. Як толькi падымуся, пайду.
   Мацi завiхалася каля печкi, павярнуўшы крыху да iх галаву, каб лепш чуць. Яна паклала на патэльню сала i, калi яно зашыпела, стала апускаць у яго цеста з лыжкi.
   Том гаварыў далей:
   - Табе iсцi нельга, Эл. На тваёй адказнасцi грузавiк.
   - Але мне ўжо ўсё надакучыла.
   - Што зробiш, Эл. Гэта ж твая сям'я. Ты адзiн цяпер можаш ёй памагчы. Са мной вам цяпер небяспечна.
   Эл сярдзiта забурчаў:
   - Не разумею, чаму мне не даюць устроiцца ў гаражы?
   - Можа, калi пазней. - Том глянуў мiма Эла i ўбачыў Ружу Сарона. Яна ляжала на матрацы i пазiрала на яго вялiкiмi, шырока расплюшчанымi вачамi. Ты не хвалюйся, - сказаў ён. - Не хвалюйся. Сёння табе малака купяць. - Яна заморгала вачамi i нiчога не адказала.
   Бацька сказаў:
   - Том, нам трэба ведаць праўду. Думаеш, ты забiў яго?
   - Не магу сказаць. Цёмна было. I тут мяне нехта ўдарыў. Не ведаю. Хоць бы забiў. Хоць бы забiў я гэту сволач.
   - Том! - павысiла голас мацi. - Не гавары так.
   З вулiцы пачуўся шум матораў - па ёй праязджалi машыны, iх было шмат. Бацька ступiў да акна, глянуў на вулiцу.
   - Цэлая процьма новых прыбыла, - паведамiў ён.
   - Забастоўку, вiдаць, задушылi, - сказаў Том. - Цяпер плацiць вам будуць па два цэнты з паловай.
   - Гэта ж хоць бягом бегай, на ежу не заробiш.
   - Зразумела, - сказаў Том. - Ападкi ешце. Усё ж трохi падтрымае.
   Мацi перавярнула блiн на патэльнi i памяшала каву.
   - Слухайце, што я скажу, - прамовiла яна. - Сёння я куплю ў краме кукурузнай мукi, будзем мамалыгу есцi. А як толькi заробiм на бензiн, адразу паедзем адсюль. Тут месца нядобрае. А Тома я аднаго не адпушчу. Вось так, панове.
   - Не, ма, так нельга. Я ж кажу табе - са мной вам цяпер небяспечна.
   Мацi рашуча ўзняла падбародак:
   - Вось так i зробiм. А цяпер iдзiце ешце i - на працу. Я толькi посуд памыю i таксама прыйду. Трэба ж нешта зарабiць.
   Блiны былi такiя гарачыя, што апякалi рот. Яны хуценька праглынулi каву i налiлi яшчэ па кубку.
   Дзядзька Джон пакруцiў галавою над самай талеркай.
   - Вiдаць, нам так проста не выбрацца адгэтуль. Няйначай, праз мае грахi.
   - Сцiхнi! - крыкнуў бацька. - Няма часу важдацца з тваiмi грахамi. Пайшлi. Пара ўжо за працу брацца. Вы, малыя, нам падможаце. Мацi правiльна кажа. Трэба хутчэй выбiрацца адсюль.
   Калi яны пайшлi, мацi паднесла Тому талерку i кубак.
   - Ты пад'еў бы.
   - Не магу, ма. Так усё балiць, што не змагу жаваць.
   - А ты паспрабуй.
   - Не, не магу, ма.
   Яна прысела да яго на край матраца.
   - Ты павiнен мне ўсё расказаць. Я хачу зразумець, як усё было. Хачу ва ўсiм разабрацца. Што Кейсi такога зрабiў? За што яго забiлi?
   - Ён проста стаяў у святле лiхтароў.
   - Што ён гаварыў? Ты можаш прыпомнiць?
   - Вядома, магу. Кейсi сказаў: "Вы не маеце права марыць людзей голадам". Тады той таўстун абазваў яго чырвонай сволаччу. А Кейсi сказаў: "Вы не ведаеце, што творыце". I тут гэты малойчык з усяе сiлы ўдарыў яго.
   Мацi апусцiла вочы. Яна сцiснула рукi.
   - Так i сказаў: "Вы не ведаеце, што творыце"?
   - Ну так!
   Мацi сказала:
   - Вось каб наша бабка гэта пачула.
   - Ма... усё зрабiлася неяк само сабой, ну нiбыта як дыхаеш. Я i падумаць не паспеў.
   - Ну што цяпер зробiш. Шкада, што гэта здарылася. Шкада, што ты там апынуўся. Але ж iначай ты не мог. Я не бачу за табой вiны. - Яна падышла да печкi i памачыла анучку ў вадзе, што грэлася ў кацялку. - На, вазьмi. Прыкладзi да твару.
   Том прыклаў гарачую анучку да шчакi i носа i паморшчыўся ад болю.
   - Я ноччу пайду, ма. Я не хачу, каб вы праз мяне пацярпелi.
   Мацi зазлавала:
   - Том! Шмат чаго я, можа, i не разумею, але ад таго, што ты нас пакiнеш, лягчэй нам не стане. Гэта нас зусiм даканае. - I крыху спакайней працягвала: Быў час - жылi мы на сваёй зямлi, i ўсё iшло сваiм парадкам. Старыя памiралi, нараджалiся дзецi, i ўсе мы жылi разам, адной сям'ёй. Усё было зразумела i проста. А цяпер нiчога не зразумела, нiчога не проста. Цяпер усё перакруцiлася. Эл затужыў, кудысьцi iмкнецца - хоча адбiцца ад нас. Дзядзька Джон нехаця цягнецца з намi. Бацька страцiў сваё месца. Цяпер ён ужо не галоўны ў сям'i. Сям'я наша бурыцца, Том. Яе больш няма. А Разашарна... - Мацi абвяла позiркам пакой i ўбачыла шырока расплюшчаныя вочы дачкi. - У яе народзiцца дзiця, а сям'i не будзе. Ну, не ведаю... Я стараюся хоць як-небудзь дух яе падняць. Уiнфiлд... што з яго выйдзе? Хутка зусiм здзiчэе, i Руцi таксама... растуць, як звераняты. У каго мне апiрышча шукаць? Не пакiдай нас, Том. Застанься, памажы.
   - Добра, - стомлена прамовiў Том. - Добра. Хоць i нельга мне, я ведаю.
   Мацi вярнулася да печкi, памыла ў тазе алавяныя талеркi i выцерла iх.
   - Ты ноччу не спаў.
   - Не.
   - Дык паспi. Адзежа твая, я бачу, мокрая. Зараз павешу падсушыць каля печкi. - Мацi ўсё зрабiла, прыбрала. - Ну цяпер я пайду. Абiраць буду. Разашарна, калi хто прыйдзе - Том захварэў, чуеш? Нiкога не пускай. Чуеш? Ружа Сарона кiўнула галавой. - Мы апоўднi вернемся. Ты паспi, Том. Магчыма, вечарам мы адсюль паедзем. - Мацi паспешлiва падышла да яго. - Том, ты не ўцячэш?
   - Не, ма.
   - Далiбог? Не пойдзеш ад нас?
   - Не, ма, я тут буду.
   - Ну добра. Дык не забудзься, Разашарна. - Мацi выйшла i шчыльна зачынiла за сабою дзверы.
   Том ляжаў, не варушыўся, i раптам сон, нiбы хваляй, падняў яго да той мяжы, за якой гасне свядомасць, паволi апусцiў i зноў падняў.
   - Том! Том!
   - Га? Што? - Том прачнуўся, як ад штуршка. Ён скiраваў позiрк на Ружу Сарона. Вочы яе гарэлi абурэннем.
   - Ты забiў чалавека?
   - Забiў. Не крычы! Хочаш, каб пачулi?
   - Няхай чуюць! - крыкнула яна. - Тая жанчына мне ўсё сказала. Яна расказала, што бывае за грахi. Хiба ж дзiця здаровае народзiцца? Конi пайшоў ад мяне, ежы мне патрэбнай не даюць. Малака няма. - Яна iстэрычна залямантавала: - А цяпер ты яшчэ чалавека забiў! Цi ж цяпер народзiцца здаровае дзiця? Я ведаю... яно будзе вырадкам... вырадкам! Я на танцулькi не хадзiла!
   Том падняўся з матраца.
   - Цiха! - сказаў ён. - Людзi пачуюць, збягуцца.
   - Ну i няхай! Дзiця будзе вырадкам. У абнiмку я нiколi не танцавала.
   Том падышоў да Ружы Сарона.
   - Сцiхнi.
   - Не падыходзь да мяне. Ты ўжо не першага чалавека забiў. - Твар у Ружы Сарона пабарвавеў, словы яна вымаўляла невыразна. - Бачыць цябе не магу. - Яна ўкрыла галаву коўдрай.
   Том пачуў задышлiвыя, сутаргавыя рыданнi. Ён закусiў нiжнюю губу i ўтаропiўся ў падлогу. Потым падышоў да бацькавага матраца. Пад матрацам з краю ляжала вiнтоўка - доўгi цяжкi вiнчэстэр трыццаць восьмага калiбру з рычаговым затворам. Том узяў яго, адцягнуў затвор, каб праверыць, цi ёсць патрон у патроннiку, паглядзеў, цi стаiць курок на засцерагальнiку, i вярнуўся на сваё месца. Вiнтоўку ён паклаў на падлогу каля свайго матраца прыкладам да ўзгалоўя. Ружа Сарона цяпер цiха ўсхлiпвала. Том лёг, накрыўся коўдрай, закрыў ёю свой разбiты твар, пакiнуўшы маленькую шчылiнку, каб дыхаць. Ён уздыхнуў:
   - Госпадзi, а госпадзi!
   На вулiцы праездам спынiлася некалькi машын, пачулiся галасы:
   - Колькi мужчын?
   - Ды вось мы, трое. А плата якая?
   - Едзьце да дома дваццаць пяць. Нумар на дзвярах.
   - Добра, мiстэр. А якая плата?
   - Два з паловай цэнты.
   - Ды так, чорт вазьмi, i на абед сабе не заробiш!
   - Такая плата ў нас. З поўдня сюды дзвесце чалавек едуць - яны i такому заробку радыя будуць.
   - Але ж, божа мой, мiстэр!
   - Давайце, давайце. Згаджайцеся альбо едзьце, куды ехалi. Мне няма калi з вамi спрачацца.
   - Дык жа ж...
   - Слухайце. Я плату не прызначаю. Мая справа запiсаць вас. Хочаце працаваць, згаджайцеся. Не хочаце - паварочвайце i гладкай дарогi.
   - Дваццаць пяты, кажаце?
   - Ага, нумар дваццаць пяць.
   Том драмаў, лежачы на матрацы. Яго пабудзiў нейкi падкрадлiвы шолах. Рука пацягнулася да вiнчэстэра i моцна сцiснула шыйку прыклада. Ён адкiнуў з твару коўдру. Каля яго стаяла Ружа Сарона.
   - Чаго табе? - запытаўся Том.
   - Ты спi, - сказала яна. - Высыпайся. Я папiльную дзверы. Нiхто не ўвойдзе.
   З хвiлiну Том моўчкi глядзеў ёй у твар.
   - Добра, - сказаў ён i зноў нацягнуў коўдру на галаву.
   Мацi вярнулася дамоў, калi пачало змяркацца. Яна спынiлася на ганку, пастукала ў дзверы i сказала:
   - Гэта я, - каб не ўстрывожыць Тома. Тады адчынiла дзверы i ўвайшла. У руках яна трымала мяшэчак. Том прачнуўся i сеў на матрацы. Рана яго падсохла i так сцягнулася па краях, што скура на шчацэ блiшчала. Левае вока ўсё заплыло i амаль не расплюшчвалася.
   - Без мяне нiхто не прыходзiў? - запыталася мацi.
   - Не, нiхто, - адказаў Том. - Плату ўсё ж такi зрэзалi.
   - Адкуль ты ведаеш?
   - Чуў, як на вулiцы гаварылi.
   Ружа Сарона паныла паглядзела на мацi.
   Том паказаў на яе вялiкiм пальцам:
   - Яна тут такi гвалт падняла, ма. Думае, усе няшчасцi на яе адну зваляцца. Калi яна так праз мяне расстройваецца, давядзецца мне ад вас iсцi.
   Мацi павярнулася да дачкi:
   - Што такое з табой робiцца?
   Ружа Сарона з абурэннем сказала:
   - Хiба ж народзiш здаровае дзiця, калi такое навокал?
   Мацi сказала:
   - Сцiхнi! Замаўчы. Я разумею, што ў цябе на душы, я ведаю, гэта мацней за цябе, а ўсё ж трымай язык за зубамi. - Яна павярнулася да Тома: - Ты на яе не глядзi, Том. Ёй цяпер вельмi цяжка, я гэта па сабе памятаю. Калi чакаеш дзiцяцi, усё, што б нi здарылася, здаецца, адну цябе закранае, у кожным слове табе чуецца абраза, i здаецца, усё накiравана супраць цябе. Яна не вiнаватая, Том, гэта мацней за яе. Такi ўжо ў яе душэўны стан.
   - Я не хачу, каб праз мяне яна расстройвалася.
   - Замаўчы! Проста нiчога не гавары. - Мацi паклала мяшэчак на халодную плiту. - Сёння мы амаль нiчога не зарабiлi. Я ж сказала, трэба ехаць адсюль. Насячы, Том, мне трэсак. Не, табе ж нельга выходзiць. Вось, у нас яшчэ апошняя скрынка засталася. Разламай яе. Я сказала, каб яны хоць сушняку назбiралi па дарозе дамоў. На вячэру ў нас будзе мамалыга, i я яе трохi цукрам пасыплю.
   Том падняўся з матраца i растаптаў нагамi апошнюю скрынку. Мацi распалiла агонь збоку ў топцы, стараючыся, каб ён гарэў толькi пад адной канфоркай. Потым налiла вады ў кацялок i паставiла на плiту. Неўзабаве кацялок, якi стаяў над самым полымем, забразгатаў, вада ў iм заклекатала i запыхкала.
   - Як сёння працавалi? - пацiкавiўся Том.
   Мацi зачарпнула кубкам кукурузнай мукi з мяшэчка.
   - I гаварыць не хочацца. Прыгадалася мне сёння, як мы раней жартавалi. Усё цяпер не так, Том. Цяпер мы не жартуем. А калi хто i адпусцiць жарт, дык ён нейкi зласлiвы, горкi i зусiм не смешны. Адзiн сёння сказаў: "Дэпрэсiя скончылася. Я бачыў зайца, але нiхто за iм не гнаўся". А другi кажа: "Правiльна. Цяпер зайцоў не б'юць. Iх цяпер ловяць - падояць i адпусцяць. А твой, вiдаць, быў нядойны". Ну бачыш? Зусiм не смешна, не так, як было тады, калi дзядзька Джон перавярнуў iндзейца ў нашу веру i прывёў да сябе ў дом, а той з'еў у яго цэлы засек бабоў i, выпiўшы дзядзькава вiскi, зноў вярнуўся ў язычнiцтва. А ты, Том, вазьмi намачы анучку i прыкладзi да твару.
   Вячэрняе сутонне гусцела. Мацi запалiла лiхтар i павесiла яго на цвiк. Яна падкiнула трэсак у агонь i пачала патроху сыпаць у кiпень кукурузную муку.
   - Разашарна, - сказала яна, - ты памяшаеш кашу?
   На вулiцы пачуўся хуткi тупат ног. Дзверы раптам расчынiлiся i з грукатам ударылiся аб сцяну. У пакой уляцела Руцi.
   - Ма! - крыкнула яна. - Ма, Уiнфiлда курчыць.
   - Дзе ён? Кажы!
   Руцi ледзь пераводзiла дух.
   - Увесь белы стаў i павалiўся. Ён сёння столькi персiкаў з'еў, i ў яго зрабiўся панос. Так i павалiўся. Сам белы!
   - Вядзi да яго! - загадала мацi. - Разашарна, кашу глядзi.
   Разам з Руцi яна выбегла з домiка. Яна цяжка бегла па вулiцы, не паспяваючы за дзяўчынкай. У змроку насустрач iм iшлi трое мужчын, i той, што iшоў пасярэдзiне, нёс на руках Уiнфiлда. Мацi кiнулася да iх.
   - Гэта мой, - крыкнула яна. - Дайце яго мне.
   - Я данясу вам, мэм.
   - Не, дайце мне. - Яна ўзяла хлопчыка на рукi i павярнула назад, але раптам спахапiлася: - Дзякуй вам, канешне, - сказала яна мужчыну.
   - Няма за што, мэм. Хлопчык зусiм аслабеў. Мабыць, у яго глiсты.
   Мацi шпарка пакрочыла назад з Уiнфiлдам на руках. Занёсшы яго ў дом, яна апусцiлася на каленi i паклала хлопчыка на матрац.
   - Ну што, што з табой? Гавары.
   Хлопчык млява расплюшчыў павекi, матнуў галавой i зноў заплюшчыў вочы.
   Руцi сказала:
   - Я ж гаварыла табе, ма, у яго цэлы дзень быў панос. Ён персiкаў аб'еўся.
   Мацi паклала яму пальцы на лоб.
   - Не гарачы. Але твар бледны, i шчокi запалi.
   Том падышоў блiжэй i пасвяцiў унiз лiхтаром.
   - Усё ясна, - сказаў ён. - Згаладаўся, аслабеў. Купi яму бляшанку малака, прымусь выпiць. Няхай кашы з малаком з'есць.
   - Уiнфiлд, ну як сябе адчуваеш? - запыталася мацi.
   - Галава кружыцца, - адказаў хлопчык, - так i кружыцца.
   - Такога паносу ты яшчэ нiколi не бачыла, - з важнасцю сказала Руцi.
   У пакой увайшлi бацька, дзядзька Джон i Эл, несучы ахапак ламачча i сушняку. Свае ношы яны скiнулi каля печкi.
   - Што тут у вас яшчэ? - запытаўся бацька.
   - Уiнфiлд. Яму малака трэба.
   - Божа лiтасцiвы! Кожнаму з нас што-небудзь трэба.
   - Ну, колькi зарабiлi сёння?
   - Даляр сорак два.
   - Дык схадзi ў краму, купi малака Ўiнфiлду.