Стейнбек Джон. Гронкi гневу (на белорусском языке)

   - Каторы?
   - Вось гэты. - Падрадчык паказаў на Флойда.
   - А што ён зрабiў? - палiсмен усмiхнуўся Флойду.
   - Ён чырвоны, агiтацыю тут разводзiць.
   - Гм... - шэрыфскi памагаты не спяшаючыся зайшоў збоку, каб паглядзець на Флойда ў профiль, i твар у таго пачаў залiвацца чырванню.
   - Бачыце? - закрычаў Флойд. - Каб ён рабiў усё сумленна, хiба ж прывёз бы з сабою фараона?
   - Трапляўся ён табе раней на вочы? - паўтарыў пытанне падрадчык.
   - Гм-м... як быццам было. На мiнулым тыднi, калi ўзламалi гараж са старымi машынамi. Па-мойму, ён там круцiўся. Ага, так! Ён самы i ёсць, магу пабажыцца. - Усмешка iмгненна знiкла з яго твару. - Лезь у машыну, - загадаў палiсмен Флойду i адшпiлiў раменьчык на кабуры аўтаматычнага пiсталета.
   Том сказаў:
   - Без вiны чалавека бераце.
   Шэрыфскi агент крута павярнуўся да яго:
   - Калi табе за кампанiю хочацца, паспрабуй толькi яшчэ раз зяпу разявiць. Каля таго гаража двое шасталi.
   - На мiнулым тыднi мяне i не было ў гэтым штаце, - сказаў Том.
   - Ну i што? Цябе, можа, у другiм штаце шукаюць. Лепш заткнiся.
   Падрадчык зноў павярнуўся да натоўпу мужчын:
   - Вы гэтых чырвоных падлюг не слухайце. Падбухторшчыкi - яны бяду на вас наклiчуць. Я вас усiх вазьму на работу ў Туларэ.
   Людзi маўчалi.
   Шэрыфскi агент павярнуўся да iх.
   - Вам ёсць рацыя паехаць, - сказаў ён, i рэдзенькая ўсмешка зноў засвяцiлася ў яго на твары. - Аддзел аховы здароўя распарадзiўся ачысцiць гэты лагер. А калi тут у вас яшчэ i чырвоныя завялiся - глядзiце, каб бяды з кiм-небудзь не здарылася. Добра зробiце, калi паедзеце ў Туларэ. Тут усё роўна работай не пахне. Я вам па-сяброўску раю. А калi не паедзеце, сюды неўзабаве ўваляцца малайцы, ды яшчэ, можа, з кайламi.
   Падрадчык сказаў:
   - Я ж кажу вам, мне людзi патрэбныя. Не хочаце працаваць, што ж, воля ваша.
   Палiсмен усмiхнуўся:
   - Калi не хочуць працаваць, iм у нашым штаце не месца. Мы iх хутка справадзiм адсюль.
   Флойд нерухома стаяў побач з палiсменам, вялiкiя пальцы рук кручком зачапiлiся за пояс. Том скоса глянуў на яго i ўтаропiў вочы сабе пад ногi.
   - У мяне ўсё, - сказаў падрадчык. - У акрузе Туларэ людзi патрэбныя, работы шмат.
   Том паволi падняў вочы i ўбачыў рукi Флойда з напятымi на кiсцях жыламi. Рукi Тома таксама пацягнулiся ўгору i вялiкiмi пальцамi зачапiлiся за рэмень.
   - Так, гэта ўсё, - сказаў шэрыфскi памагаты. - Каб заўтра да ранiцы тут нi жывой душы не было.
   Падрадчык сеў у машыну.
   - А ты, - сказаў шэрыфскi памагаты Флойду, - лезь у машыну. - Ён падняў вялiкую пяцярню i схапiў Флойда за левы локаць. Флойд крутнуўся i вырваўся, а правым кулаком ударыў у шырокi твар i кiнуўся наўцёкi, пятляючы мiж палатак. Агент захiстаўся, i тут Том даў яму падножку. Палiсмен грымнуўся на дол i перавалiўся на бок, хапаючыся за пiсталет. Флойд бег, то хаваючыся за палаткамi, то зноў паказваючыся. Лежачы, палiсмен стрэлiў. Нейкая жанчына каля адной з палатак пранiзлiва ўскрыкнула i глянула на сваю руку - костачак як не было, а пальцы вiселi, быццам на нiтачках, на далонi, якая стала белая, бяскроўная. У далёкiм канцы лагера мiльганула постаць Флойда, якi iмчаўся да вербняку. Шэрыфскi агент прыўзняўся, сеў на зямлi, зноў падняў пiсталет, i тут раптам з натоўпу выступiў прападобны Кейсi. Ён ударыў палiсмена нагой па шыi i адступiў назад, пазiраючы на грузнага чалавека, якi ў непрытомнасцi ляжаў на зямлi.
   Пачулася выццё матора, i "шэўрале" памчаўся прэч, узнiмаючы клубы пылу. Машына ўз'ехала на шашу i, як куля, знiкла з вачэй. Жанчына ўсё яшчэ пазiрала на сваю пакалечаную руку. З раны паволi сачылася кроў. З горла жанчыны вырваўся перарывiсты крык, i яна зайшлася iстэрычным смехам, якi з кожным пераводам дыхання рабiўся ўсё гучнейшы.
   Шэрыфскi агент ляжаў на баку, уткнуўшыся ротам у пыл.
   Том падняў з зямлi пiсталет, выняў магазiн i шпурнуў яго ў кусты. Потым выкiнуў з патроннiка зарад.
   - Такiм нельга даваць у рукi зброю, - сказаў ён i кiнуў пiсталет на зямлю.
   Жанчыну з раздробленай кiсцю рукi абкружыў натоўп. У прыпадку iстэрыкi, якая ўсё мацней авалодвала ёю, яна цяпер вiсклiва смяялася.
   Кейсi падышоў блiзка да Тома.
   - Ты зараз жа iдзi адсюль, - сказаў ён. - Схавайся ў вербняку i перачакай там. Ён не бачыў, хто яго ўдарыў, а тваю падножку бачыў.
   - Нiкуды я не пайду, - адказаў Том.
   Кейсi прашаптаў яму на вуха:
   - У цябе возьмуць адбiткi пальцаў. Ты парушыў абавязацельства. Пашлюць назад у турму.
   Том ледзь чутна перавёў дух.
   - А чорт! Я i забыўся.
   - Не марудзь, - сказаў яму Кейсi. - А то ён ачуняе.
   - Прыхапiць бы яго пiсталет, - сказаў Том.
   - I не думай. Нi ў якiм разе. Калi ўсё абыдзецца, я табе свiсну чатыры разы.
   Том няспешна адышоў убок, потым прыбавiў кроку i неўзабаве знiк у вербняку, якiм зарос бераг ракi.
   Эл падышоў да палiсмена, якi ляжаў на зямлi.
   - А божухна мой! - усклiкнуў Эл у захапленнi. - Здорава ж ты яго!
   Людзi ў натоўпе ўсё яшчэ пазiралi на непрытомнага чалавека на зямлi. I раптам аднекуль здалёку пачулася сiрэна, завыла i сцiхла, потым зноў завыла ўжо блiжэй. Людзi затрывожылiся. Патапталiся на месцы i пачалi разыходзiцца ў розныя бакi - кожны ў сваю палатку. Засталiся толькi Эл i прапаведнiк.
   Кейсi павярнуўся да Эла:
   - Iдзi адсюль. Iдзi ў сваю палатку. Ты нiчога не бачыў i не ведаеш.
   - Я? А сам ты як?
   Кейсi ўсмiхнуўся яму шырокай усмешкай:
   - Трэба ж каму-небудзь браць вiну на сябе. Дзяцей у мяне няма. Ну пасяджу я ў турме. Ад мяне ўсё роўна карысцi вам нiякай, кручуся толькi тут пад нагамi.
   - Гэта яшчэ не прычына, каб...
   - Iдзi, iдзi, - рэзка перабiў Эла Кейсi. - Не ўблытвайся ў гэту справу.
   Эл заўпарцiўся:
   - Я нiкому не дазволю сабой камандаваць.
   Кейсi спакойна сказаў:
   - Калi ты ўлiпнеш у гэта, пацерпяць усе вашы, уся ваша сям'я. Пра цябе ў мяне клопаты малыя. А вось мацi твая i бацька праз гэта могуць зведаць гора. Тома зноў могуць адправiць у Макалестар.
   Эл на хвiлiнку задумаўся. Потым сказаў:
   - Добра. А ўсё ж ты дурны, як баран.
   - Ну i няхай, - адказаў Кейсi. - Дурны дык дурны.
   Сiрэна не пераставала завываць, i з кожным разам выццё яе наблiжалася. Кейсi апусцiўся на калена каля палiсмена i перавярнуў яго на спiну. Той застагнаў i залыпаў вачыма, сiлячыся што-небудзь убачыць. Кейсi сцёр пыл з яго губ. Людзi сядзелi па сваiх палатках, апусцiўшы крыссе ўвахода. Вячэрняе сонца афарбавала паветра ў чырвань, а шэрыя брызентавыя палаткi ў бронзу.
   На шашы вiскнулi шыны, з яе з'ехала адкрытая машына i падкацiла да лагера. З машыны выскачылi чатыры чалавекi з вiнтоўкамi ў руках. Кейсi падняўся i падышоў да iх.
   - Што тут у вас робiцца? - запытаўся адзiн.
   - Я збiў вашага чалавека, - адказаў Кейсi.
   Адзiн з тых, што прыехалi, падышоў да распасцёртага на зямлi палiсмена.
   - А што здарылася?
   - Ды вось, - сказаў Кейсi, - ён тут разбушаваўся, i я яго ўдарыў. Ён страляць пачаў - паранiў жанчыну. I я зноў яго ўдарыў.
   - А з чаго ўсё пачалося?
   - Я не вельмi далiкатна з iм гаварыў.
   - Давай у машыну.
   - Добра, - сказаў Кейсi i залез на задняе месца.
   Двое з прыезджых памаглi палiсмену падняцца з зямлi. Ён асцярожна пакратаў пальцамi шыю.
   Кейсi сказаў:
   - Там у палатцы жанчына крывёю сцякае ад яго меткай стральбы.
   - Пазней зоймемся ёю. Джо, хто цябе ўдарыў - гэты?
   Яшчэ не ачуняўшы як след, палiсмен тупа ўтаропiўся на Кейсi.
   - Нешта не пазнаю.
   - Гэта быў я, што тут хавацца, - сказаў Кейсi. - Ты памылiўся - не на таго напаў.
   Джо паволi пакруцiў галавой:
   - Не, па-мойму, гэта быў не ты. Ай, божа мой, як мне млосна!
   Кейсi сказаў:
   - Са мной усё ясна. Вы лепш iдзiце паглядзiце, што з той жанчынай.
   - А дзе яна?
   - У той вунь палатцы.
   Старшы з памагатых шэрыфа з вiнтоўкай у руцэ пакрочыў да палаткi. Падышоўшы, нешта сказаў праз брызент i ўвайшоў. Неўзабаве ён выйшаў, вярнуўся да машыны i з налётам гордасцi сказаў:
   - Во, чорт, што можа нарабiць сорак пяты калiбр! Ёй жгут наклалi. Мы доктара прышлём.
   Двое палiсменаў селi па баках Кейсi. Старшы нацiснуў на ражок сiрэны. Лагер нiбы вымер. Полкi палатак былi шчыльна захiнутыя, людзi не паказвалiся. Загуў матор, машына развярнулася i паехала з лагера. Кейсi сядзеў мiж канваiрамi, высока ўзняўшы галаву на сваёй жылiстай шыi. На губах у яго застыла слабая ўсмешка, на твары быў нейкi дзiўны трыумфальны выраз.
   Калi палiсмены паехалi з лагера, людзi павыходзiлi з палатак. Сонца зайшло, i на лагер апусцiлася сiняватае вячэрняе сутонне. Горы на ўсходзе яшчэ жаўцелi ў сонечных промнях. Жанчыны вярнулiся да сваiх патухлых вогнiшчаў. Мужчыны зноў сабралiся купкамi i, седзячы на кукiшках, цiха загаварылi.
   Эл вылез з-пад брызентавага навеса i пашыбаваў да вербняку - свiснуць Тому. Мацi таксама выйшла i зноў узялася распальваць вогнiшча з голля.
   - Бацька, - сказала яна, - я вам многа не дам. Сёння мы позна снедалi.
   Бацька i дзядзька Джон, не адыходзячы ад палаткi, назiралi, як мацi абiрае бульбу i наразае яе тонкiмi скрылiкамi над патэльняй, густа змазанай топленым салам. Бацька сказаў:
   - Чаго гэта прапаведнiк так зрабiў?
   Руцi i Ўiнфiлд падкралiся зусiм блiзка да iх i прыпалi да зямлi, каб паслухаць, пра што яны гавораць.
   Дзядзька Джон праводзiў у зямлi глыбокiя барозны доўгiм iржавым цвiком.
   - Ён разумее, што такое грэх. Я пытаўся ў яго пра гэта, i ён мне ўсё растлумачыў. Толькi не ведаю, цi мае ён рацыю. Кажа: чалавек грашыць, калi думае, што ён саграшыў. - Вочы ў дзядзькi Джона былi поўныя стомы i тугi. - Я заўсёды ад усiх таiўся. Я такое рабiў, пра што нiкому не расказваў.
   Мацi падняла галаву ад вогнiшча i павярнулася да яго:
   - I не расказвай, Джон. Раскажы ўсё богу. Не ўзвальвай цяжар сваiх грахоў на чужыя плечы. Гэта несумленна.
   - Яны мне душу вярэдзяць, - сказаў Джон.
   - Усё роўна другiм не расказвай. Пайдзi на рэчку, акунi галаву ў ваду i шэптам скажы ўсё плынi.
   Бацька паволi кiваў галавой у такт словам мацi.
   - Яна правiльна кажа, - прамовiў ён. - Табе, канешне, палягчэе, калi падзелiшся з iншымi, але тады грэх твой пойдзе кругамi.
   Дзядзька Джон паглядзеў на пазалочаныя сонцам горы, i золата iх адбiлася ў яго ў вачах.
   - Я стараюся адолець сябе, - сказаў ён, - i не магу. Усё нутро выядае.
   Ззаду яго Ружа Сарона, млявая, выйшла з палаткi.
   - Дзе ж гэта Конi? - з раздражненнем запыталася яна. - Нешта даўно яго не бачу. Дзе ён прапаў?
   - Ён мне на вочы не пападаўся, - адказала мацi. - Убачу, пашлю да цябе.
   - Мне нездаровiцца, - сказала Ружа Сарона, - а ён пакiнуў мяне адну.
   Мацi паглядзела на апухлы твар дачкi.
   - Ты плакала, - сказала яна.
   Слёзы зноў нагарнулiся на вочы Ружы Сарона.
   Мацi рашуча сказала:
   - Вазьмi сябе ў рукi. Ты не адна - нас многа. Вазьмi сябе ў рукi. Iдзi сюды абяры бульбу. Няма чаго шкадаваць сябе.
   Ружа Сарона адступiла назад пад брызент. Яна старалася ўнiкнуць строгага погляду матчыных вачэй, але ён прымусiў яе пабрысцi да вогнiшча.
   - А чаго ён пайшоў? - сказала яна, але слёз ужо не было.
   - Вазьмiся за справу. А то сядзiш адна ў палатцы i шкадуеш сама сябе. Мне не было калi ўзяцца за цябе. Цяпер ужо вазьмуся. Вось табе нож i бярыся за бульбу.
   Ружа Сарона паслухмяна апусцiлася на каленi каля вогнiшча. Са злосцю сказала:
   - Няхай толькi прыйдзе. Я яму ўжо задам.
   Губы ў мацi расцягнулiся ва ўсмешцы:
   - Ён i набiць цябе можа. Сама на гэта напрошваешся - ныеш, песцiшся. Калi ён i ўваб'е ў цябе крыху розуму, я толькi дзякуй яму скажу.
   Вочы ў Ружы Сарона ўспыхнулi абурэннем, але яна змоўчала.
   Дзядзька Джон сваiм шырокiм вялiкiм пальцам загнаў iржавы цвiк глыбока ў зямлю.
   - Я мушу ўсё расказаць, - прагаварыў ён.
   Бацька сказаў:
   - Ну i расказвай, каб цябе чэрцi! Каго ты забiў?
   Дзядзька Джон запусцiў палец у кiшэньку для гадзiннiка на сваiх сiнiх джынсах i вывудзiў адтуль перагнутую папалам зашмальцаваную грашовую паперку. Расправiў яе i паказаў бацьку:
   - Пяць даляраў.
   - Украў? - запытаўся бацька.
   - Не, яны мае. Утаiў.
   - Яны ж твае, дык што?
   - А тое, што я не меў права iх утойваць.
   - Я тут нешта нiякага грэху не бачу, - умяшалася мацi. - Яны ж твае.
   Дзядзька Джон паволi загаварыў:
   - Не ў тым справа, што я iх утаiў. Я ўтаiў iх, каб напiцца. Я ведаў, што прыйдзе час, калi мяне пацягне выпiць, так засмылiць нутро, што адно выйсце напiцца. Думаў, яшчэ не пара, а тут... прапаведнiк узяў i аддаўся палiцыi, каб выратаваць Тома.
   Бацька зноў пакiваў галавой, потым нахiлiў яе набок, каб лепш чуць. Руцi падабралася на локцях яшчэ блiжэй, паўзком, як шчаня, Уiнфiлд - за ёю. Ружа Сарона кончыкам нажа выкалупнула глыбокае вочка з бульбiны. Вячэрняе сутонне згусцiлася i стала яшчэ сiнейшым.
   Мацi рэзка, суха сказала:
   - Не разумею, чаму гэта табе абавязкова трэба напiвацца праз тое, што прапаведнiк выручыў Тома.
   Джон сумна адказаў:
   - Сам не ўцямлю. Вельмi ўжо цяжка на душы. Ён так проста на гэта пайшоў. Ступiў наперад i кажа: "Гэта я зрабiў". I яго забралi i павезлi. А я пайду нап'юся.
   Бацька ўсё пакручваў галавой:
   - Ну навошта ўсё гэта гаварыць. На тваiм месцы я проста пайшоў бы i напiўся, калi так ужо табе закарцела.
   - Я даўно ўжо мог бы зняць грэх з душы, - тужлiва сказаў дзядзька Джон. Але ўпусцiў выпадак. Не ўхапiўся за яго... прамаргаў. Паслухай! У цябе ёсць грошы, дай мне два даляры.
   Бацька без ахвоты палез у кiшэню i выцягнуў скураны мяшэчак.
   - Каб напiцца, сямi даляраў мнагавата. Ты што, шампанскую вадзiцу жлукцiць будзеш?
   Дзядзька Джон падаў яму сваю пяцiдаляравую паперку.
   - Вось вазьмi, а мне два даляры дай. Я i з двух сп'янею. Не хачу браць яшчэ адзiн грэх на душу - марнатраўства. Што ёсць, тое i патрачу. Заўсёды так раблю.
   Бацька ўзяў брудную паперку i даў яму два сярэбраныя даляры.
   - На, бяры. Раз чалавеку трэба, значыць, трэба. Нi ў кога няма столькi розуму, каб вучыць другога.
   Дзядзька Джон узяў абедзве манеты.
   - Ты не зазлуеш? Ты разумееш, што мне гэта трэба?
   - Ну што ты, далiбог, - сказаў бацька. - Ты сам ведаеш, што табе трэба рабiць.
   - Iначай я нiяк не перабуду ночы, - сказаў дзядзька Джон i павярнуўся да мацi. - Ты не пакрыўдзiшся на мяне?
   Мацi не падняла галавы.
   - Не, - мякка адказала яна. - Не. Iдзi ж.
   Дзядзька Джон падняўся на ногi i як сам не свой пайшоў ад палаткi i знiк у прыцемку. Ён падняўся на шашу i перайшоў яе каля бакалейнай крамы. Перад сеткаватымi дзвярамi ён зняў з галавы капялюш, шпурнуў яго ў пыл i прытаптаў абцасам у знак самаасуджэння. Так i пакiнуўшы скамечаны, брудны капялюш на зямлi, ён увайшоў у краму i адразу пакiраваў да палiц, на якiх за драцяной сеткай стаялi бутэлькi вiскi.
   Бацька, мацi i дзецi глядзелi ўслед дзядзьку Джону, пакуль ён не знiк з вачэй. Ружа Сарона ў знак абурэння не падымала вачэй ад бульбы.
   - Небарака Джон, - сказала мацi. - Можа, лепш было... ды не... думаю, што не. Нiколi не бачыла, каб чалавек так гараваў.
   Руцi перавалiлася на бок, блiжэй да Ўiнфiлда, прыцягнула яго да сябе за вуха i прашаптала:
   - Я зараз буду п'яная.
   Уiнфiлд пырхнуў i зацiснуў рот далонню. Стрымлiваючы дыханне, каб не рагатнуць, дзецi хуценька адпаўзлi з пабарвавелымi ад натугi тварамi. Апынуўшыся за палаткай, яны ўскочылi i з вiскам пусцiлiся да вербаў. Схаваўшыся там, яны зайшлiся ад смеху. Руцi скасiла вочы, расслабiла цела, высунула язык i пачала пахаджаць, пахiстваючыся з боку на бок i аступаючыся.
   - Я п'яная, - сказала яна.
   - Глядзi! - закрычаў Уiнфiлд. - Глядзi на мяне, я дзядзька Джон! - Ён замахаў рукамi, надзьмуў шчокi i вярцеўся ваўчком, пакуль у яго не закружылася галава.
   - Не, - сказала Руцi. - Вось як трэба. Вось як. Я - дзядзька Джон. Я зусiм сп'янела.
   Эл з Томам цiха iшлi праз вербалоз у лагер i раптам убачылi дзяцей, якiя, вiхляючыся, насiлiся сярод кустоў як апантаныя. У згусцелым змроку Том, спынiўшыся, пачаў узiрацца.
   - Цi не Руцi гэта з Уiнфiлдам? Што з iмi такое?
   Браты падышлi блiжэй.
   - Вы што, адурэлi? - здзiўлена запытаўся Том.
   Дзецi спынiлiся, захопленыя знянацку.
   - Мы... гуляем, - адказала Руцi.
   - Нейкая дурная гульня, - прабурчаў Эл.
   Руцi дзёрзка выпалiла:
   - Не дурнейшая за што iншае.
   Калi браты пайшлi далей, Эл сказаў Тому:
   - Руцi заробiць у мяне на арэхi. Яна даўно ўжо дабiваецца. Самая пара ёй усыпаць.
   У яго за спiнай Руцi зрабiла грымасу, расцягнула рот пальцамi, высунула ўслед Элу слiнявы язык, здзекуючыся з яго ўсiмi вядомымi ёй спосабамi, але Эл не азiраўся. Яна павярнулася да Ўiнфiлда, позiркам запрашаючы зноў распачаць гульню, толькi ўсё ўжо было сапсавана, i яны абое ведалi гэта.
   - Давай пойдзем на рэчку i акунёмся з галавой, - прапанаваў Уiнфiлд, i дзецi пайшлi праз кустоўе да берага, моцна злуючы на Эла.
   А браты не спяшаючыся iшлi далей у змроку. Том сказаў:
   - Дарэмна Кейсi так зрабiў. Але ад яго можна было гэтага чакаць. Усё гаварыў, што ад яго нам нiякай карысцi. Дзiўны ён нейкi, Эл. Адно толькi думае i думае.
   - Гэта таму, што ён прапаведнiк. У iх ва ўсiх гармiдар у галаве.
   - Як ты думаеш, куды Конi пайшоў?
   - Вiдаць, да ветру.
   - Нешта вельмi далёка падаўся.
   Эл з Томам iшлi па лагеры, трымаючыся блiжэй да палатак. Каля Флойдавай палаткi iх спынiў нягучны воклiк. Яны павярнулi да ўвахода ў яе i прыселi на кукiшкi. Флойд крыху падняў брызентавую полку.
   - Ну як, едзеце?
   Том адказаў:
   - Не ведаю. Думаеш, лепш паехаць?
   Флойд кiсла ўсмiхнуўся:
   - Ты ж чуў, што гэты фараон сказаў. Не паедзеш - выпаляць агнём. Калi думаеш, што гэты малойчык хутка не з'явiцца сюды пасля мардабою, дык галава ў цябе проста качан. Яго грамiлы сёння ж ноччу наляцяць на лагер i ўсё пусцяць з агнём.
   - I сапраўды, вiдаць, лепш выбiрацца адсюль, - пагадзiўся Том. - Сам куды едзеш?
   - Як i казаў - на поўнач.
   - Паслухай, - сказаў Эл, - тут мне адзiн расказваў пра нейкi ўрадавы лагер. Дзе гэта?
   - Напэўна, перапоўнены.
   - А ўсё ж дзе ён?
   - Кiруйце па дзевяноста дзевятай на поўдзень. Мiль дванаццаць чатырнаццаць праедзеце, звернеце на ўсход да Ўiдпэтча. А там ужо рукой падаць. Але, думаю, там паўным-поўна.
   - Ён казаў, лагер добры.
   - Вельмi добры, нiчога не скажаш. Абыходзяцца з табой як з чалавекам, а не як з сабакам. I фараонаў там няма. Толькi перапоўнены.
   - Я аднаго не зразумею, - сказаў Том, - чаго палiсмен гэты так разышоўся? Ён быццам спецыяльна лез у сварку, знарок распаляў людзей.
   Флойд сказаў:
   - Не ведаю, як тут, а на поўначы я неяк раз пагаварыў з адным з гэтых шэрыфскiх памагатых, чалавекам прыстойным. I ён прызнаўся мне, што iм абавязкова трэба арыштоўваць людзей. На кожнага арыштанта шэрыф атрымлiвае семдзесят пяць цэнтаў у дзень, а на iх пракорм у яго iдзе толькi дваццаць пяць. Няма арыштантаў - няма i прыбытку. I яшчэ ён казаў, што ўжо цэлы тыдзень нiкога не браў, i шэрыф сказаў яму: або прыводзь арыштантаў, або значок здымай. А сённяшнi так i стараўся каго-небудзь згрэбцi.
   - Трэба ехаць, - сказаў Том. - Будзь здароў, Флойд.
   - Будзь здароў. Можа, яшчэ стрэнемся. Спадзяюся, што так.
   - Бывай, - сказаў Эл, i браты пайшлi па цёмна-шэрым лагеры да Джоўдавай палаткi.
   Бульба на патэльнi шыпела i пырскала гарачым тукам. Мацi пераварочвала тоўстыя скрылiкi лыжкай. Бацька сядзеў каля вогнiшча, абхапiўшы каленi рукамi. Ружа Сарона была пад брызентам.
   - Том iдзе! - усклiкнула мацi. - Дзякуй богу!
   Падышоўшы, Том сказаў:
   - Трэба адсюль выбiрацца.
   - А што здарылася?
   - Флойд кажа, ноччу лагер спаляць.
   - Гэта яшчэ чаму? - здзiвiўся бацька. - Мы ж нiчога такога не зрабiлi.
   - Нiчога такога, толькi фараона збiлi, - адказаў Том.
   - Мы яго не бiлi.
   - Ён сам гразiўся, што нас пагоняць адсюль.
   - Вы Конi нiдзе не сустрэлi? - запыталася Ружа Сарона, выйшаўшы з палаткi.
   - Сустрэлi, - адказаў Эл. - Ён пашыбаваў берагам рэчкi, толькi яго i бачылi. На ўсход кiруе.
   - Ён... ён зусiм пайшоў?
   - Мы ў яго не пыталiся.
   Мацi павярнулася да дачкi:
   - Ты, Разашарна, раскажы ўсё толкам, а то цябе не зразумееш. Гаварыў табе Конi што-небудзь?
   Ружа Сарона насупiлася:
   - Гаварыў, што лепей было б яму дома застацца i на трактарыста вучыцца.
   Усе прыцiхлi. Ружа Сарона пазiрала на агонь, i вочы яе паблiсквалi ў святле вогнiшча. Бульба на патэльнi гучна шыпела. Ружа Сарона шмыгнула носам i ўцерлася тыльным бокам далонi.
   Бацька сказаў:
   - Конi чалавек нiкчэмны. Я ўжо даўно гэта зразумеў. Занадта высока бярэ, а кiшка тонкая.
   Ружа Сарона паднялася i вярнулася ў палатку. Лягла на матрац, перавярнулася на жывот i ўткнулася тварам у сплеценыя рукi.
   - Яго i даганяць, бадай, не варта, - сказаў Эл.
   Бацька сказаў:
   - Не, калi ён такi нiкчэмнiк, нам яго не трэба.
   Мацi зазiрнула ў палатку, дзе ляжала Ружа Сарона. Сказала бацьку:
   - Ш-ш!.. Навошта так гаворыш.
   - Але ж ён нiкчэмнiк, - не сунiмаўся той. - Толькi i чулi ад яго - я тое зраблю, я гэтае. А сам лайдачыў. Пры iм не хацеў гаварыць. А цяпер, калi ён даў драла...
   - Ш-ш!.. - прашаптала мацi.
   - Што ты мне ўсё "ш-ш" ды "ш-ш"? Чаму я павiнен маўчаць? Ён уцёк, цi ж не так?
   Мацi памяшала бульбу лыжкай, тук зашыпеў i пырснуў ва ўсе бакi. Яна падкiнула голля ў агонь, языкi полымя шуганулi ўгору i асвятлiлi палатку. Мацi сказала:
   - У Разашарны народзiцца дзiця, i яно напалову яе, а напалову Конi. Нядобра з маленства i да сталасцi абзываць пры iм яго бацьку нiкчэмнiкам.
   - Лепш, чым iлгаць, - буркнуў бацька.
   - Не, не лепш, - запярэчыла мацi. - А калi б ён памёр? Цi стаў бы ты гаварыць пра яго дрэнна, пра мёртвага?
   У спрэчку ўмяшаўся Том:
   - Ды што гэта вы! Адкуль мы ведаем, зусiм ён пайшоў ад нас цi не? У нас часу няма размовамi займацца. Трэба паесцi i выпраўляцца ў дарогу.
   - У дарогу? Мы ж толькi што прыехалi! - Мацi стала ўзiрацца ў Тома скрозь разрэджаную вогнiшчам цемру.
   Той пачаў яе пераконваць:
   - Лагер сёння ноччу падпаляць, ма. Ты ж ведаеш, я спакойна стаяць i глядзець не буду, як пачнуць палiць наша дабро, i бацька таксама, i дзядзька Джон. Палезем з кулакамi, а мне нельга пападацца iм у рукi i даць iм завесцi на мяне новую справу. Я i сёння б улiп, каб не прапаведнiк.
   Мацi ўсё пераварочвала i пераварочвала бульбу ў гарачым туку. Нарэшце прыняла рашэнне.
   - Усе iдзiце сюды! - паклiкала яна. - Будзем вячэраць. Трэба спяшацца. Яна расставiла на зямлi алавяныя талеркi.
   Бацька сказаў:
   - Як быць з Джонам?
   - А дзе дзядзька Джон? - запытаўся Том.
   - Пайшоў выпiць.
   - Госпадзi! - усклiкнуў Том. - Выбраў час. Дзе яго шукаць?
   - Не ведаю, - адказаў бацька.
   Том падняўся з зямлi.
   - Добра, - сказаў ён, - вы тут паешце i пагрузiце ўсё на машыну, а я пайду шукаць дзядзьку Джона. Ён, напэўна, у бакалейнай краме, што цераз дарогу.
   Том шпарка пакрочыў да шашы. Перад палаткамi i халупкамi гарэлi невялiкiя вогнiшчы, i водблiскi iх падалi на твары мужчын i жанчын у падранай адзежы, на дзяцей, што прыпалi да агню. Праз сценкi некаторых палатак прасвечвала святло газавых лямпаў, i па брызенце варушылiся чалавечыя ценi.
   Том выйшаў па пыльнай грунтавой дарозе да бетоннай шашы i перайшоў яе каля бакалейнай крамкi. Ён спынiўся перад сеткаватымi дзвярамi i зазiрнуў усярэдзiну. Бакалейшчык, маленькi сiвы чалавек з вадзянiстымi вачамi i калматымi вусамi, чытаў газету, абапершыся локцямi на прылавак. На iм была падкасаная на худых руках кашуля i доўгi белы фартух. За спiнай у яго ўзвышалiся горкi, пiрамiды i сценкi з кансерваваных прадуктаў. Калi Том увайшоў у краму, гаспадар адарваў галаву ад газеты i прыплюшчыў вочы, быццам цэлячыся з ружжа.
   - Добры вечар, - сказаў ён. - Што-небудзь у вас выйшла, скончылася?
   - Выйшаў мой дзядзька, - адказаў Том. - Выйшаў i як скончыўся.
   Сiвы гаспадар паглядзеў на яго з неўразуменнем i трывогай, дакрануўся ўказальным пальцам да кончыка носа i лёгенька пацерабiў яго, каб прагнаць сверб.
   - Вечна вы каго-небудзь губляеце, - сказаў ён. - Дзесяць разоў на днi, а то i больш, заходзяць, i толькi i чуеш: "Калi ўбачыце чалавека - зваць яго так вось i так, на выгляд такi i такi, скажыце яму, калi ласка, што мы на поўнач паехалi". I гэта з дня ў дзень.
   Том засмяяўся:
   - Ну дык вось, калi ўбачыце сапляка па iменi Конi, з выгляду накшталт каёта, скажыце, каб iшоў к чорту. Скажыце, што мы падалiся на поўдзень. Толькi не яго я шукаю. А вось цi не заходзiў да вас сюды выпiць вiскi чалавек гадоў пад шэсцьдзесят, штаны чорныя, валасы з сiвiзной?
   Вочы бакалейшчыка пасвятлелi:
   - Так, так, заходзiў. У жыццi я нiчога падобнага не бачыў. Падышоў да дзвярэй, шпурнуў капялюш на зямлю i наступiў на яго. Вось ён, капялюш, - у мяне. - Бакалейшчык дастаў з-пад прылаўка запылены, памяты капялюш.
   Том узяў яго ў рукi.
   - Так i ёсць, ён самы.
   - Ну вось, купiў ён дзве пiнты вiскi i, нi слова мне не кажучы, выцягнуў корак з адной бутэлькi i тут жа перакулiў яе ў горла. А я прадаю толькi на вынас. Кажу яму: "Слухай, чалавеча, тут пiць нельга. Выйдзi за дзверы". Так, так, сэр! Ён ступiў за парог i, даю галаву на адсячэнне, за чатыры разы выжлукцiў усю пiнту. Потым адкiнуў пустую пляшку i прысланiўся да дзвярэй. Вочы ў яго зрабiлiся цьмяныя. Тады кажа: "Дзякуй вам, сэр" i пайшоў сваёй дарогай.
   - Сваёй дарогай? А куды? Мне яго абавязкова трэба знайсцi.
   - Ну, так атрымалася, што я магу сказаць. Мне яшчэ нiколi не даводзiлася бачыць, каб так пiлi, i я за iм пасачыў. Ён пакiраваў вунь туды, на поўнач. Па шашы праехала машына i асвятлiла яго фарамi. Я бачыў, як ён спусцiўся па насыпе. Iдзе, ногi падгiнаюцца. А другая пляшка ў яго ўжо адкаркаваная. Ён недзе тут, недалёка, куды яму такому iсцi?
   Том сказаў:
   - Дзякуй. Пайду пашукаю.
   - А капялюш возьмеш?
   - Ага, ага! Ён яму яшчэ згадзiцца. Ну, дзякуй.
   - А што з iм такое? Ён пiў без смаку.
   - Ды так... часам на яго находзiць. Ну, добрай ночы. А калi ўбачыце гэтага шчанюка Конi, скажыце яму: мы паехалi на поўдзень.
   - Мне ўжо столькi ўсялякiх прыкмет нагаварылi i панадавалi даручэнняў, усяго не запомнiш.
   - А вы не дужа старайцеся, - сказаў Том i выйшаў з крамы, трымаючы ў руцэ запылены чорны капялюш дзядзькi Джона. Ён перасек шашу i пайшоў па абочыне. Унiзе, у лагчыне, ляжаў Гувервiль; мiгацелi агеньчыкi вогнiшчаў, скрозь брызент палатак прабiвалася святло лiхтароў. Недзе ў лагеры брынкала гiтара, запаволеныя акорды бязладна змянялi адзiн аднаго - вiдаць, гiтарыст практыкаваўся. Том спынiўся, прыслухаўся, потым няспешна пайшоў далей па абочыне. Праз чвэрць мiлi ён раптам пачуў тое, што яму было трэба. Унiзе, пад дарожным насыпам, хрыплы голас напяваў нешта нудна, без выразнага матыву. Том схiлiў галаву набок, каб лепш чуць.