Стейнбек Джон. Гронкi гневу (на белорусском языке)

   - Та, ты памятаеш нашага прапаведнiка? - запытаўся Том. - Ён са мной прыйшоў.
   - Ён таксама з турмы?
   - Не, мы з iм у дарозе стрэлiся. Ён даўно ўжо тут не быў.
   Бацька паважна падаў прапаведнiку руку.
   - З добрым прыбыццём, сэр.
   Кейсi сказаў:
   - Я рады, што прыйшоў да вас. Як цудоўна, калi сын вяртаецца дадому. Цудоўнае вiдовiшча!
   - Дадому... - цiха прамовiў бацька.
   - Да сваiх родных, - паспешлiва паправiўся Кейсi. - Мы пераначавалi на старым месцы.
   Бацька выпнуў падбародак i якую хвiлiну пазiраў на дарогу. Потым павярнуўся да сына.
   - Ну дык як мы гэта зробiм? - усхвалявана загаварыў ён. - Можа, я зайду i скажу: "Вось тут прыйшлi двое, хацелi б паснедаць у нас". А што, калi ты зойдзеш адзiн i будзеш стаяць, пакуль яна цябе не ўбачыць? Можа, так i зробiм? - Твар яго радасна ззяў.
   - Гэтак можна i напужаць, - сказаў Том. - Пужаць яе не трэба.
   Дзве даўганогiя аўчаркi з лагодным выглядам прыбеглi ў двор, але, ледзь толькi пачулi чужы пах, яны прадбачлiва адступiлi, насцярожылiся i паволi, у нерашучым чаканнi, памахвалi хвастамi, напружыўшы зрок i нюх, гатовыя да любых варожых выпадаў незнаёмцаў, да небяспекi. Адна аўчарка, выцягнуўшы шыю, асцярожна пасунулася да Тома, падкралася да яго ног i шумна абнюхала iх. Потым адышла ўбок i, пазiраючы на старога Тома, стала чакаць яго знаку. Другi сабака, яшчэ шчанюк, не меў такой смеласцi. Ён агледзеўся навокал, шукаючы, на што пераключыць сваю ўвагу без шкоды сваёй годнасцi, убачыў рыжае кураня, якое тэпала мiма, i наляцеў на яго. Пачулася пранiзлiвае кудахтанне разгневанай квактухi, у паветра паляцела рыжае пер'е, i курыца кiнулася наўцёкi, лопаючы куртатымi крыламi. Шчанюк з гордасцю паглядзеў на людзей i разлёгся ў пыле, задаволена паляпваючы хвастом па зямлi.
   - Дык пайшлi, - сказаў бацька. - Пайшлi, чаго чакаць. Хай яна ўбачыць цябе. А я пагляджу, якi ў яе зробiцца твар. Гайда. Праз якую хвiлiну яна паклiча ўсiх снедаць. Я даўно ўжо чуў, як яна пляснула саланiну на патэльню.
   Ён пайшоў да дома па мяккiм пыле. Ганка не было - адна прыступка, i адразу дзверы; каля iх стаяла калода, пасечаная i рыхлая - многа гадоў праслужыла. Драўляная абшыўка сцен крышылася, праедзеная пылам. У паветры патыхала паленым вярбовым голлем, а падышоўшы да самых дзвярэй, трое мужчын пачулi пах смажанага мяса, жытнiх праснакоў i востры пах кавы, што клекатала ў кафейнiку. Стары Том стаяў на парозе, загарадзiўшы сваiм каржакаватым целам уваход.
   - Ма, - сказаў ён, - тут двое падарожнiкаў пытаюцца, цi не знойдзецца ў цябе чаго перакусiць.
   Том пачуў матчын голас, памятны яму, - спакойны, стрыманы, працяжны, якi гучаў прыязна i цiхмяна:
   - Няхай зойдуць. Ежы хопiць. Скажы, каб рукi памылi. Хлеб гатовы. Зараз я мяса знiму. - I на плiце пачулася сярдзiтае сквiрчэнне сала.
   Бацька ступiў з парога на кухню, Том зазiрнуў туды i ўбачыў мацi. Яна знiмала з патэльнi выгiнастыя скваркi. Духоўка была адкрытая, i там вiдаць была шырокая патэльня з ужо гатовымi жытнiмi праснакамi. Мацi глянула праз дзверы на двор, але сонца свяцiла Тому ў спiну, i мацi ўбачыла толькi цёмны сiлуэт, выразна акрэслены на яркiм сонечным святле. Гаспадыня гасцiнна кiўнула галавой i сказала:
   - Заходзьце. Добра, што я сёння спякла многа хлеба.
   Том стаяў, зазiраючы ў кухню. Мацi была грузная, але не тлустая - проста пацяжэла ад родаў i працы. На ёй была свабодная сукенка - некалi ў рознакаляровыя кветачкi на шэрым полi, але цяпер кветачкi злiнялi, i ад iх засталiся толькi светлыя плямкi. Сукенка спадала ёй да шчыкалатак, i яе моцныя, шырокiя голыя ступнi лёгка i жвава ступалi па падлозе. Рэдкiя сiвыя валасы з блакiтнаватым адлiвам былi сабраныя на патылiцы ў кволы жмуток. Моцныя, спярэшчаныя рабацiннем рукi былi адкрытыя да локцяў, кiсцi - поўныя i далiкатныя, як у пухлявенькай дзяўчынкi. Яна глядзела на залiты сонцам двор, i на яе шырокiм твары адбiвалася не ласкавасць, а спакойная добразычлiвасць. Цёмныя карыя вочы быццам зведалi ўсе чалавечыя бядоты i трагедыi, i, адолеўшы боль i пакуты, яна паднялася па iх, як па прыступках, да найвышэйшага спакою i разумення. Яна ўсведамляла, прызнавала i з радасцю прымала сваё становiшча ў сям'i: яна была яе апорай, цвярдыняй, якой нiхто не мог авалодаць. I паколькi стары Том i дзецi не пранiкалiся болем i страхам, пакуль боль i страх не апаноўвалi яе саму, яна не давала пачуццям гэтым авалодаць яе сэрцам. А калi здаралася што-небудзь радаснае, яны чакалi яе радасцi, бо ў яе ўвайшло ў звычку выклiкаць вясёлы смех, нават калi асаблiвых прычын для весялосцi не было. Але стрыманасць лепш за весялосць. Вытрымка - рэч больш надзейная. I высокае i сцiплае становiшча мацi ў сям'i надало ёй годнасць i чыстую, цiхмяную душэўную прыгажосць. Яе роля сямейнай лекаркi надала яе рукам упэўненасць, цвёрдасць i размеранасць; яе роля сямейнага трацейскага суддзi зрабiла яе бесстаронняй i бездакорнай у сваiх прысудах, як багiня. Яна, вiдаць, ведала: калi яна пахiснецца, сямейныя ўстоi таксама пахiснуцца, а калi яна завагаецца або ўпадзе ў роспач, сям'я развалiцца, страцiць волю да жыцця.
   Яна глядзела на залiты сонечным святлом двор, на цёмны сiлуэт мужчыны. Бацька стаяў побач i ўвесь калацiўся ад нецярплiвасцi.
   - Заходзьце ж! - крыкнуў ён. - Чаго стаiце, заходзьце, мiстэр.
   Том збянтэжана пераступiў парог.
   Мацi ветлiва паглядзела на яго, падняўшы галаву ад патэльнi, над якой яна зноў схiлiлася. I тут рука яе паволi апусцiлася, вiдэлец грукнуўся на дашчаную падлогу. Вочы яе шырока расплюшчылiся, зрэнкi расшырылiся. Яна цяжка задыхала, раскрыўшы рот. Потым заплюшчыла вочы.
   - Дзякуй богу, - прамовiла яна. - Ой, дзякуй богу! - Вочы яе раптам затуманiлiся трывогай. - Томi, цябе не шукаюць? Ты не ўцёк?
   - Не, ма. Я даў падпiску. Тут у мяне дакументы, - ён дакрануўся да грудзей.
   Яна падышла да яго, лёгка i бясшумна ступаючы босымi нагамi, i на твары ў яе адбiлася здзiўленне. Маленькая далонь кранулася яго рукi вышэй локця, адчула яго мускулы. Потым мацi, як сляпая, прыклала пальцы да яго шчакi. Радасць яе межавала са смуткам. Том моцна прыкусiў нiжнюю губу. Яе здзiўленыя вочы глянулi на зацiснутую мiж зубоў губу, убачылi нiтачку крывi, што праступiла скрозь зубы i тоненькiм струменьчыкам пабегла па падбародку. Яна зразумела ўсё, самавалоданне зноў вярнулася да яе, i яна адняла руку ад яго твару. Дыханне гучна вырвалася з яе грудзей.
   - Ну вось! - усклiкнула яна. - А мы ледзь без цябе не паехалi. Усё галаву ламалi, як ты нас знойдзеш. - Яна падняла з падлогi вiдэлец, памяшала гарачае сала, падхапiла з патэльнi падгарэлую скварку. Потым адставiла на край плiты кафейнiк з успененай кавай.
   Стары Том рагатнуў:
   - Абдурылi мы цябе, ма, га? Так i задумалi. Спецыяльна. А яна стаiць, як авечка, якую абухом агрэлi. Шкада, дзеда тут не было. Цябе быццам хто па лбе кувалдай гакнуў. Дзед надарваў бы жывот са смеху, зноў бядро сабе вывiхнуў бы, як тады, калi Эл пальнуў у той вялiзны армейскi самалёт. Тут, ведаеш, Том, аднаго разу пралятаў такi вялiкi - з паўмiлi, можа, даўжынёй, дык Эл як схопiць сваю трыццацiмiлiметроўку ды як смальне! Дзед крычыць: "Не страляй на галапупках, Эл, пачакай, пакуль дарослыя птушкi прыляцяць!" - i так з рогату выкручваўся, што бядро сабе вывiхнуў.
   Мацi цiхенька хiхiкнула i зняла з палiцы горку алавяных талерак.
   Том запытаўся:
   - А дзе ён, дзед? Я гэтага старога чорта яшчэ не бачыў.
   Мацi паставiла талеркi на кухонны стол i каля кожнай - кубак. Сказала, панiзiўшы голас:
   - Яны з бабкай у свiрне спяць - iм часта даводзiцца падымацца па начах, на дзяцей натыкаюцца.
   Умяшаўся бацька:
   - Ага. Дзед кожную ноч як шалеў. Спатыкнецца аб Уiнфiлда, той - у крык, а дзед з перапуду ў споднiкi напусцiць i ад злосцi закiпiць, а там, глядзiш, такi гвалт у доме ўзнiмецца, што хоць вушы затыкай. - Ён гаварыў пасмейваючыся. - О, тут у нас вясёленька бывала. Адной ноччу раскрычалiся ўсе, завялiся, i брацiк твой Эл, цяпер ён у нас красамоўны стаў, кажа: "Чаму ты, каб цябе чорт, у пiраты не падаўся?" Ну, стары зусiм азвярэў i па стрэльбу пабег. I давялося Элу спаць той ноччу ў полi. А цяпер дзед з бабкай у свiрне начуюць.
   Мацi сказала:
   - Цяпер яны па патрэбе ўстаюць i на двор iдуць. Тата, скажы iм, што Томi вярнуўся. Дзеда наш Том заўсёды любiў.
   - Зараз, - сказаў бацька. - Зусiм з галавы выпусцiў. - Ён выйшаў з кухнi i, энергiчна размахваючы рукамi, пайшоў цераз двор.
   Том глядзеў яму ўслед i раптам пачуў голас мацi.
   - Томi, - прамовiла яна нерашуча i бянтэжлiва.
   - Што? - Яе збянтэжанасць толькi ўзмацнiла збянтэжанасць яго самога, прывяла ў нейкае незразумелае замяшанне. Кожны з iх здагадваўся пра душэўны стан другога, i iх гэта яшчэ больш бянтэжыла.
   - Томi, я хачу ў цябе запытацца... ты не азлобiўся?
   - Азлобiўся?
   - Злосць не заслала табе вочы? Ты нi да кога не пранiкся нянавiсцю? Турма не давяла цябе да таго, што ты зусiм страцiў розум?
   Том паглядзеў на яе скоса, дапытлiва, i вочы яго быццам пыталiся, адкуль яна ўсё гэта ведае.
   - Н-не, - адказаў ён. - Можа, толькi спачатку. Я не такi горды, як iншыя. З мяне як з гусi вада. А чаму ты пытаешся, ма?
   Цяпер ужо яна глядзела на яго, крыху раскрыла рот, быццам так было лепш чуваць, i ўпiлася ў яго вачамi, каб лепш разабрацца ў iм. Яна шукала таго адказу, якi словы часта ўтойваюць. I нясмела загаварыла:
   - Тут у нас быў Красунчык Бой Флойд. Я мацi яго ведала. Добрыя былi людзi. Бой быў страшэнны свавольнiк, не без таго, ну, як кожны здаровы хлопчык. - Яна памаўчала, потым словы яе палiлiся патокам: - Пра ўсiх iх мне невядома, але пра яго я ведаю ўсё. Ён нешта там натварыў, i яго моцна пабiлi - злавiлi i збiлi, i ён азлобiўся i зноў нешта такое ўчынiў, ужо са зла, дык яго зноў пабiлi. Да таго давялi, што ён зусiм ашалеў. У яго стралялi, як у драпежнага звера, а ён адстрэльваўся. Цкавалi сабакамi, як каёта, а ён скалiў зубы i агрызаўся, як воўк. Зусiм розум страцiў. I не хлопец, i не мужчына - не чалавек, а жывёлiна нейкая. Але хто яго ведаў, той не крыўдзiў. На такiх у яго злосцi не было. Нарэшце яго зацкавалi сабакамi i забiлi. У газетах бог ведае што пра яго пiсалi, а на справе вось як было. - Яна змоўкла, аблiзнула перасохлыя губы. На ўсiм яе твары было напiсана, што яе мучыць. - Я хачу ведаць, Томi. Цябе жорстка бiлi? Ты таксама сам не свой ад злосцi?
   Поўныя губы Тома былi шчыльна сцятыя. Ён зiрнуў на свае шырокiя гладкiя далонi.
   - Не, - адказаў ён. - Я не з такiх. - Ён памаўчаў, разглядаючы свае абламаныя пазногцi, шурпатыя, як ракавiнкi. - У турме я стараўся нi ў што не ўблытвацца. У мяне такой злосцi няма.
   Яна ўздыхнула i амаль шэптам прамовiла:
   - Дзякуй богу.
   Ён ускiнуў на яе вочы.
   - Калi я ўбачыў, ма, што зрабiлi з нашым домам...
   Мацi падышла да яго зусiм блiзка i з хваляваннем сказала:
   - У адзiночку нельга бiцца, Томi. Цябе зацкуюць, як каёта. Вось, Томi, я ўсё думала, меркавала, гадала. Такiх, кажуць, сагнаных з месца сотнi тысяч. Калi б мы ўсе, як адзiн, узгневалiся, Томi... нас не зацкавалi б... - Яна змоўкла.
   Том паволi апусцiў павекi, i цяпер яго вочы толькi ледзь паблiсквалi мiж веек.
   - I шмат хто так думае? - запытаўся ён.
   - Не ведаю. Людзi ўсе цяпер як ашаломленыя. Ходзяць нiбы ў сне.
   З дальняга канца двара данёсся скрыпучы старэчы голас:
   - Хвала богу, наша ўзяло! Наша ўзяло!
   Том зiрнуў у той бок i ашчэрыўся ўсмешкай:
   - Вось i бабка ўжо ведае, што я дома. А цябе, ма, раней я такой нiколi не бачыў.
   Матчын твар пасуравеў, вочы зрабiлiся халодныя.
   - Раней мне нiколi не даводзiлася бачыць, як дом мой рушаць. Раней мне нiколi не даводзiлася бачыць, як сям'ю маю выганяюць на дарогу. Нiколi не даводзiлася распрадаваць... усё... Вось, iдуць ужо. - Яна вярнулася да плiты i вывалiла з патэльнi на дзве алавяныя талеркi пышныя праснакi. Падбiла мукой густое сала для падлiўкi, i рука яе пабялела ад мукi. Хвiлiну Том глядзеў на яе, тады падышоў да дзвярэй.
   Праз двор iшлi чацвёра. Наперадзе iшоў дзед. Хударлявы, жвавы, неахайна апрануты стары паспешлiва чыкiльгаў, прыпадаючы на правую вывiхнутую нагу. На хаду ён зашпiльваў штаны, i яго старэчыя пальцы нiяк не маглi разабрацца ў гузiках, бо ён усунуў верхнi гузiк у другую пятлю i гэтым парушыў увесь парадак. Штаны былi пашарпаныя, падраная сiняя кашуля расхрыстаная, доўгая шэрая нiжняя сарочка таксама была расшпiленая. З-пад яе вызiралi кашчавыя белыя грудзi, зарослыя сiвой шэрсцю. Дзед страцiў надзею зашпiлiць прарэх, пакiнуў яго незашпiленым i нялоўка заняўся гузiкамi сарочкi, потым кiнуў i гэта, не давёўшы справы да канца, i пачаў падцягваць карычневыя падцяжкi. Твар у яго быў худы, нервовы, з маленькiмi жвавымi вочкамi, хiтраватымi, як у свавольнага хлапчука. Сварлiвы, капрызны, гарэзлiвы, смяшлiвы твар. Дзед быў задзiрака i спрачальнiк, аматар салёных анекдотаў. Як быў у маладосцi, так i застаўся стары грахаводнiкам. Зласлiвы, жорсткi i нецярплiвы, як шкадлiвае дзiця, i да таго ж весялун. Калi дарываўся да спiртнога, ён не ведаў меры, праз меру еў, калi было што, i безупыну малоў языком.
   За дзедам кандыбала бабка; яна ўмудрылася дажыць да глыбокай старасцi толькi таму, што была такая ж злоснiца, як i яе стары. Яна ахоўвала сваю незалежнасць з лютасцю фанатычкi, не ўступаючы дзеду ў грахоўнасцi i буйстве. Аднойчы, яшчэ не прыйшоўшы ў сябе пасля малення i галосячы ўрыўкi псалмаў, яна разрадзiла ў мужа абодва ствалы драбавiка i амаль ушчэнт разнесла яму адну ягадзiцу. Пасля гэтага стары прасякся такой павагай да жонкi, што больш нiколi ўжо не мучыў яе, як дзецi мучаюць казюлек. Яна iшла, падабраўшы да калень прасторную сукенку, i тонкiм галаском, падобным на бляянне, выкрыквала свой баявы клiч: "Хвала богу, наша ўзяло!"
   Дзед з бабкай кульгалi па шырокiм двары навыперадкi. Яны вечна змагалiся адно з адным - нiхто не хацеў нi ў чым уступаць другому. Яны любiлi гэтае змаганне, без яго не маглi iснаваць.
   За iмi няспешнай хадой iшлi бацька i Ной, яго першынец - высокi, нейкi дзiўнаваты з выгляду, з неўразумелым выразам на твары, звычайна спакойным i задумлiвым. Ной нiколi нi на кога не злаваў. Ён глядзеў на тых, хто злаваў, са здзiўленнем i пачуццём няёмкасцi, як глядзiць здаровы чалавек на душэўнахворага. Рухi ў Ноя былi няспешныя, гаварыў ён рэдка, а калi гаварыў, дык так марудна, што людзi, якiя яго ведалi, часам лiчылi Ноя за дурня. Але Ной не быў дурны, толькi дзiвакаваты. Ён мала думаў пра гордасць, не адчуваў цягi да жанчын. Праца i сон па чарзе змянялi адно другое надзiва пунктуальна, i гэта задавальняла яго. Ён любiў сваiх блiзкiх, але нiколi не выказваў гэтай любовi. Хоць старонняму цяжка было сказаць чаму, але Ной рабiў уражанне чалавека, у якiм ёсць нешта ненармальнае - цi то ў форме галавы, цi то ў тулаве, цi ў нагах, а можа, нават i ў розуме; толькi прыдрацца да чаго-небудзь пэўнага было нельга. Бацька, той ведаў, чаму Ной быў не такi, як усе астатнiя яго дзецi, але саромеўся расказваць. Бо той ноччу, калi яго першынец з'яўляўся на свет, бацька застаўся ў доме адзiн з парадзiхай, з яго няшчаснай жонкай, якая заходзiлася ад немага крыху, i ён ашалеў ад страху. Яго рукi, моцныя яго пальцы, як абцугi, выцягнулi, выкруцiлi дзiця з чэрава мацi i памялi яго. Павiтуха, што крыху запазнiлася, убачыла бясформенную галоўку нованароджанага, яго выцягнутую шыю, перакрыўленае цельца i ўправiла яму шыю i нiбы нанава вылепiла сваiмi рукамi яго цела. Бацька ўвесь час памятаў гэтае здарэнне, i яму было сорамна. З Ноем ён быў ласкавейшы, чым з iншымi дзецьмi. Па шырокiм твары Ноя, па яго далекавата расстаўленых адно ад аднаго вачах, па доўгiм вузкiм падбародку бацька пазнаваў памятую, знявечаную галоўку дзiцяцi. Ной рабiў усё, што ад яго патрабавалася, мог чытаць i пiсаць, умеў працаваць i ацэньваць зробленае, але ўсё гэта ён, здавалася, рабiў без цiкавасцi; ён зусiм абыякава ставiўся да ўсяго таго, чаго людзi дамагалiся, да чаго iмкнулiся. Быццам жыў у нейкiм дзiўным, маўклiвым доме i спакойнымi вачамi паглядаў адтуль на свет. Ён быў чужы ў гэтым доме, але самоты не адчуваў.
   Усе чацвёра iшлi праз двор, i дзед крычаў:
   - Дзе ён? Дзе ён, чорт на вас? - Яго пальцы зноў пачалi перабiраць гузiкi на штанах, потым у забыўлiвасцi палезлi ў кiшэню. I тут у дзвярах ён убачыў Тома. Дзед раптам спынiўся i затрымаў астатнiх. Вочкi яго злосна заблiшчалi. Вось, палюбуйцеся, - сказаў ён. - Арыштант! Джоўды чорт ведае колькi па турмах не сядзелi. - Яго розум пераскочыў на другую тэму: - Нiхто не меў права саджаць яго ў турму! Я на яго месцы тое самае зрабiў бы. Якое гэтыя сукiны дзецi мелi права? - I зноў пераскочыў на другое: - А гэты Тэрнбул, старая смярдзючка, яшчэ хвалiўся: застрэлю яго, хай толькi з турмы выйдзе. Ува мне, кажа, цячэ кроў Хэтфарда. А я загадаў яму перадаць: "З Джоўдамi не звязвайся. У мяне, кажу, кроў, можа, самога Маккоя". I яшчэ кажу: "Ты толькi пакажыся дзе блiзка ад Тома, i я смальну табе ў заднiцу". Напужаў яго страх як.
   А бабка тым часам вiшчала, не слухаючы дзеда:
   - Хвала богу, наша ўзяло!
   Дзед падышоў да дзвярэй i паляпаў Тома па грудзях, вочы яго заблiшчалi любоўю i гордасцю.
   - Ну як ты, Томi?
   - Парадак, - адказаў той. - А ты як маешся?
   - На двор яшчэ сам хаджу. - I зноў яго розум скочыў убок. - Казаў я Джоўда ў турме не ўтрымаеш! Яшчэ тады сказаў: "Том уцячэ, праб'ецца, як бык праз загарадку". Вось i ўцёк. Прапусцi, я згаладаўся. - Ён працiснуўся ў дзверы, сеў за стол, навалiў сабе ў талерку свiнiны, паклаў наверх два вялiкiя праснакi, залiў густой падлiўкай, i не паспелi астатнiя ўвайсцi ў кухню, рот у яго ўжо быў поўны.
   Том замiлавана ўсмiхнуўся яму.
   - Во стары чорт! - сказаў ён. А ў дзеда быў такi набiты рот, што ён i гуку вымавiць не мог, але яго маленькiя лютыя вочкi ўсмiхалiся, галава ярасна закiвалася.
   Бабка з гордасцю сказала:
   - Другога такога грахаводнiка i шэльмы на свеце не знойдзеш. У пекла проста на качарзе ўедзе, ну i дзякуй богу! - I з'едлiва дадала: - Захацелася яму, бач, грузавiком кiраваць. Дык вось, не выйдзе!
   Дзед папярхнуўся, вывалiў сабе на каленi недажаваны кавалак праснака i квола закашляўся.
   Бабка зларадна ўсмiхнулася Тому:
   - Во неахайнiк, га?
   Ной стаяў на прыступцы перад Томам, але яго шырока расплюшчаныя вочы нiбы глядзелi мiма. Твар у яго быў абыякавы. Том сказаў:
   - Ну, як ты, Ной?
   - Добра, - адказаў Ной. - А ты як? - I ўсё. Але Тому i гэтага было досыць.
   Мацi сагнала з падлiўкi мух i сказала:
   - За сталом усiм месца не хопiць. Бярыце талеркi i ўладкоўвайцеся дзе папала. Цi на дварэ, цi дзе.
   I тут Том спахапiўся:
   - Гэ! А дзе ж прапаведнiк? Толькi што быў тут. Куды ён дзеўся?
   Бацька сказаў:
   - Я бачыў, ён некуды пайшоў.
   Пачуўся вiсклiвы голас бабкi:
   - Прапаведнiк? З табой прапаведнiк? Вядзi яго сюды. Памолiмся перад ядой. - Яна паказала пальцам на дзеда: - А гэты ўжо паспяшаўся есцi. Схадзi прывядзi прапаведнiка.
   Том апусцiўся на прыступку.
   - Гэй! Кейсi! Джым Кейсi! - гукнуў ён i пайшоў па двары. - А, Кейсi, вось ты дзе!
   Прапаведнiк вылез з-пад цыстэрны, сеў на зямлi, пасля падняўся i пайшоў да дома.
   Том запытаўся:
   - Ты што, хаваўся?
   - Ды не. Толькi навошта чужому совацца ў сямейныя справы. Я проста ляжаў i думаў.
   - Пайшлi паямо, - сказаў Том. - Бабка хоча, каб ты малiтву сказаў.
   - Дык я ж ужо больш не прапаведнiк, - запратэставаў Кейсi.
   - Кiнь, пойдзем. Скажы ёй малiтву. Табе нiчога не станецца, а ёй гэта люба. - Яны ўвайшлi ў кухню разам.
   Мацi спакойна сказала:
   - Сардэчна запрашаем.
   I бацька сказаў:
   - Сардэчна запрашаем. Паснедайце з намi.
   - Спярша малiтву, - рашуча прамовiла бабка.
   Дзед ушрубаваў свае лютыя вочкi ў Кейсi i нарэшце пазнаў яго.
   - А-а, той самы прапаведнiк, - сказаў ён. - Ну, ён нiчога сабе. Я ўпадабаў яго, яшчэ як толькi першы раз вока на яго кiнуў... - Дзед пахабна падмiргнуў яму, а бабцы пачулася нейкая непрыстойнасць, i яна прыкрыкнула на яго:
   - Змоўкнi, стары юрлiвы казёл!
   Кейсi нервова правёў пальцамi па валасах.
   - Павiнен сказаць вам, што я ўжо больш не прапаведнiк. Мне прыемна быць у вас i хацелася б чым-небудзь аддзячыць добрым гасцiнным людзям, i, калi гэтага дастаткова... што ж, я скажу малiтву. Але я даўно ўжо не прапаведнiк.
   - Гаварыце, - сказала бабка. - I не забудзьцеся ўзгадаць пра тое, што мы ў Калiфорнiю едзем.
   Кейсi схiлiў галаву, i ўслед за iм усе астатнiя. Мацi апусцiла галаву i склала рукi на каленях. Бабка нагнулася так нiзка, што ледзь не ўткнулася носам у залiтыя падлiўкай праснакi. Том, якi стаяў, прыхiнуўшыся да сцяны з талеркай у руцэ, крышачку нагнуў галаву, а дзед выкруцiў яе ўнiз i ўбок, каб сваiм калючым i вясёлым вокам сачыць за прапаведнiкам. На твары ў прапаведнiка была не набожнасць, а задуменнасць, i словы яго гучалi не як малiтва, а як роздум.
   - Я ўсё думаў i разважаў, - пачаў ён. - Блукаў сярод узгоркаў i думаў, амаль, сказалi б вы, як Iсус, калi ён адышоў у пустыню, каб разабрацца ва ўсiх сваiх турботах i нягодах.
   - Хвала госпаду! - прабляяла бабка, i прапаведнiк здзiўлена глянуў на яе.
   - Iсуса так адолелi турботы i нягоды, што Ён не мог вырашыць, як яму быць далей, i Яго ўзяло сумненне: на чорта яму ўсё гэта наогул, якая карысць ламаць сабе галаву - усё думаць i думаць? Знямогся Ён дужа, знямогся i духам упаў. Яшчэ трохi, дык так i вырашыў бы: к чорту ўсё! I тады адышоў Ён у пустыню.
   - Ама-ан, - прабляяла бабка. Шмат гадоў устаўляла яна свае рэплiкi ў час паўз у малiтвах. I шмат ужо гадоў не даводзiлася ёй слухаць iх i дзiву давацца.
   - Я не хачу сказаць, што я раўня Iсусу, - гаварыў далей Кейсi. - Але я стамiўся, як i Ён, i заблытаўся ў сваiх думах, як i ён, i пайшоў, як i Ён, у пустыню, не ўзяўшы з сабой нiчога для прывалу. Ноччу ляжаў я на спiне i пазiраў на зоркi, ранiцай сядзеў i сачыў, як узыходзiць сонца; удзень глядзеў з пагорка на ўзгорыстую зямлю; вечарам праводзiў вачмi сонца. Часам малiўся, як i раней. Толькi не мог зразумець, за што малюся, чаго. Навокал узгоркi, я сярод iх, i мы ўжо не iснавалi асобна. Мы злiлiся ў адно. I гэтае адзiнства святое.
   - Алiлуя, - сказала бабка i закiвалася ўзад i ўперад, стараючыся ўвесцi сябе ў рэлiгiйны экстаз.
   - I я задумаўся. Толькi разважаў ужо цяпер не так, як раней, цяпер думы мае былi глыбейшыя. Я думаў пра тое, што ва ўсiх у нас была святасць, калi мы жылi адной грамадой, i ўсё чалавецтва было святое, пакуль яно было адзiнае. Але святасць пакiнула нас, калi адзiн нiкчэмны чалавек ухапiў зубамi ладны кавалак i пабег з iм, адбiваючыся рукамi i нагамi. Вось такi чалавек i загубiў нашу святасць. А калi мы ўсе працавалi талакой, не адзiн на аднаго, а гуртам, як бы ў адной вупражцы, тады было добра, у такой працы была святасць. Вось так я разважаў i раптам спахапiўся: а цi ведаю я наогул, што такое святасць? Прапаведнiк змоўк, але яго слухачы не паднялi галоў, бо, як выдрэсiраваныя сабакi, чакалi знаку: "аман". - Цяпер я не магу ўжо малiцца, як бывала. Мне прыемна быць на вашай цiхай трапезе. Я радуюся, што мiж вамi ёсць любоў. Схiленыя галовы не паднялiся. Прапаведнiк агледзеўся навокал. - Праз мяне снеданне ваша стыне, - сказаў ён i раптам успомнiў: - Аман, - сказаў ён, i ўсе разам паднялi галовы.
   - Ама-ан, - сказала бабка i ўзялася за ежу, разгрызаючы прамочаныя падлiўкай праснакi сваiмi бяззубымi i цвёрдымi старэчымi дзяснамi. Том еў паспешлiва, бацька паволi жаваў з поўным ротам. Пакуль снедалi, нiхто не вымавiў нi слова, чулася толькi, як хрумсцяць на зубах праснакi i як з хлюпатам сёрбаюць гарачую каву. Мацi глядзела на прапаведнiка, якi таксама еў, i ў яе позiрку была цiкаўнасць, дапытлiвасць i разуменне. Яна глядзела на яго, быццам гэта быў дух, голас якога данёсся да яе аднекуль з-пад зямлi.
   Скончыўшы есцi, мужчыны паставiлi на стол талеркi, дапiлi рэшткi кавы ў кубках i выйшлi на двор - бацька, прапаведнiк, Ной, дзед i Том пакрочылi да грузавiка, абыходзячы зваленую ў кучу мэблю, драўляныя ложкi, механiзм ветрака, стары плуг. Пакраталi рукамi новыя барты з сасновых дошак.
   Том падняў капот i пачаў разглядаць вялiкi, запэцканы маслам матор. Да яго падышоў бацька:
   - Калi мы куплялi, брат твой Эл усё праверыў. Казаў, парадак.
   - А што ён разумее, гэты сапляк? - сказаў Том.
   - Летась ён працаваў у адной фiрме. Грузавiк вадзiў. У сiм-тым разбiраецца. Бойкi хлопец. З галавой. Матор сам можа сабраць - яму гэта раз плюнуць.
   Том запытаўся:
   - А дзе ён цяпер?
   - Швэндаецца недзе. Блудзiць, як кот памаўзлiвы, сябе не шкадуе. Шалапуту гэтаму ўжо за шаснаццаць, ну, прырода яго i падганяе. У галаве толькi дзеўкi адны i машыны. Шалапут. Дома ўжо тыдзень не начаваў.
   Дзед усё важдаўся з гузiкамi на грудзях i нарэшце ўхiтрыўся прасунуць гузiкi сiняй кашулi ў прарэшкi нацельнай сарочкi. Пальцы адчувалi, што нешта не тое, але не сталi шукаць прычыны. Рука пацягнулася ўнiз, зрабiўшы яшчэ адну спробу справiцца з мудрагелiстым прарэхам на штанах.
   - Я быў горшы, - сказаў ён радасна. - Нашмат горшы. Я быў, можна сказаць, сарвiгалава. У Салiсе, памятаю, сабралiся на маленне пад адкрытым небам, яшчэ малы я тады быў, крыху, праўда, старэйшы за Эла. А ён яшчэ сапляк, малакасос. Я быў старэйшы гадамi. Вось пайшлi мы на маленне. А там чалавек пяцьсот, а дзевак маладых - хоць гаць гацi!
   - Ты, дзед, i цяпер яшчэ такi ж адчайны, - сказаў Том.
   - Не без таго. Толькi не, да ранейшага далёка. Вось пачакайце, прыеду ў Калiфорнiю, буду там апельсiны есцi - захочацца, i сарву апельсiнчык. Цi там вiнаград. Нiчога такога нiколi ў рот не браў. Сарву цэлую гронку з куста, цi там з чаго, раздушу на твары, i сок пацячэ па падбародку.
   Том запытаўся:
   - А дзядзька Джон дзе? Дзе Разашарна? А Рут, а Ўiнфiлд? Пра iх нiхто слова не сказаў.
   - А нiхто i не пытаўся, - адказаў бацька. - Джон паехаў у Салiса распрадаць сёе-тое з нашага набытку: помпу, iнструмент, курэй - усё, што мы прывезлi сюды з нашай фермы. Узяў з сабой Руцi i Ўiнфiлда. Яшчэ на досвiтку паехалi.
   - Дзiўна, як гэта мы не стрэлiся з iмi на дарозе, - сказаў Том.
   - Дык ты ж, пэўна, па шашы дабiраўся, а яны паехалi ў аб'езд праз Каўлiнгтан. А Разашарна i Конi ў ягоных бацькоў. Э-э, ды ты ж не ведаеш, што яна выйшла за Конi Рыверса! Павiнен памятаць яго. Хлопец добры. А ёй ужо радзiць месяцы праз тры-чатыры цi, можа, пяць. З дня ў дзень пышнейшай робiцца. Прыемна глянуць.