Страница:
Бацька падхапiў ёй у тон:
- А я сёння бачыў дзiкiх гусей. На поўдзень цягнулiся... высока ў небе. Так прыгожа было глядзець. I чорных драздоў бачыў - сядзяць сабе на дроце. I галубы на агароджах. - Мацi расплюшчыла вочы i глянула на яго. А ён гаварыў: Яшчэ вiхор бачыў - усё роўна як чалавек, круцiцца, носiцца па полi. А гусi ляцелi клiнам, спяшалiся на поўдзень.
Мацi ўсмiхнулася:
- А ты памятаеш, як мы дома гаварылi: "Гусi ляцяць, значыць, зiма будзе ранняя". Заўсёды так гаварылi, а зiма надыходзiла, калi ёй была пара. А мы ўсё: "Зiма будзе ранняя". Сама не ведаю, чаму мы так гаварылi.
- Я бачыў чорных драздоў на дроце, - гаварыў бацька. - Сядзяць сабе адзiн каля аднаго. I галубоў. Так спакойна, як голуб, не сядзiць нiводная птушка... на драцяной агароджы... Сядзяць па двое, зусiм блiзка. А вiхор - у рост чалавека, скача, круцiцца па полi. Як дзiця, толькi ростам з дарослага мужчыну.
- Лепш не ўспамiнаць пра дом, - сказала мацi. - Цяпер у нас свайго дома няма. Лепш зусiм забыцца пра яго. I пра Ноя забыцца.
- Ён няправiльна зрабiў... ну, а я хачу сказаць... гэта мая вiна.
- Колькi разоў я ўжо казала табе - кiнь пра гэта. Можа, ён i не выжыў бы.
- Але павiнен быў прадугледзець.
- Кiнь зараз жа. Ной быў не такi, як усе. Магчыма, так яму лепш будзе. Нам нельга бясконца гараваць. Месца тут добрае, i праца, можа, знойдзецца.
Бацька паказаў на неба:
- Глянь... зноў гусi. Вялiкi клiн. Вось, ма: "Зiма будзе ранняя".
Мацi цiха засмяялася:
- Бывае, зробiш што-небудзь, скажаш, а чаму, не ведаеш.
- Вось i Джон iдзе, - сказаў бацька. - Хадзi сюды, Джон, пасядзi з намi.
Дзядзька Джон падышоў да iх i прысеў на кукiшкi перад мацi.
- Нiдзе нiчога не знайшлi, - сказаў ён. - Нi з чым назад прыехалi. А цябе Эл клiча. Сказаў, пакрышку трэба мяняць. На старой усяго адзiн слой застаўся, кажа.
Бацька ўстаў.
- Хоць бы ўдалося яму купiць як дзешавей. Грошы ўжо амаль зусiм выйшлi. А дзе ён, Эл?
- Вунь там, за вуглом направа. Кажа, пакрышку трэба памяняць, а то камера пратрэцца i лопне.
Бацька iшоў мiж палатак, а вочы яго сачылi за вялiкiм клiнам гусей, якiя, аддаляючыся, усё нiжэй апускалiся па небасхiле.
Дзядзька Джон падабраў з зямлi каменьчык, скацiў яго з далонi i зноў падняў. На мацi ён не глядзеў.
- Працы няма, - сказаў ён.
- Вы не ўсё яшчэ аб'ездзiлi.
- Не аб'ездзiлi, але аб'явы ўсюды аднолькавыя.
- А Том, пэўна, дагэтуль працуе. Яшчэ не вярнуўся.
Дзядзька Джон выказаў здагадку:
- Можа, ён таксама пайшоў ад нас... як Конi з Ноем.
Мацi строга паглядзела яму ў твар, потым позiрк яе памякчэў.
- Ёсць такое, у чым ты цвёрда ўпэўнены, - сказала яна. - Ёсць такiя рэчы, у якiх ты нiколi не сумняваешся. Том атрымаў працу. I гэта чыстая праўда. Яна ўсмiхнулася шчаслiвай усмешкай: - У мяне цудоўны сын. А што, хiба не так?
У лагер пачыналi з'язджацца легкавыя машыны i грузавiкi, i мужчыны павалiлi ў санiтарны блок. I кожны нёс у руках чысты камбiнезон i свежую кашулю.
Мацi раптам схамянулася:
- Iдзi, Джон, знайдзi бацьку. Схадзiце з iм у краму, купiце бабоў i цукру... мяса на смажанку i морквы. I скажы яму, няхай возьме там што-небудзь такое... ну што-небудзь смачнае... усё роўна што... абы на смак прыемнае... на вячэру. Сёння... у нас будзе слаўная вячэра.
РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ТРЭЦI
Вандроўны люд, якi гойсаў па краiне, iмкнучыся знайсцi працу, iмкнучыся выжыць, не забываў i пра ўцехi, упарта здабываў iх сам, прагна цягнуўся да забаў i хоць якiх радасцей. Iншы раз пазабаўляцца ўдавалася i ў гутарцы, а жарт палягчаў жыццё. I ўжо так павялося, што ў прыдарожных лагерах, уздоўж шашэйных дарог, каля арашальных канаў, пад яварамi, заўсёды знаходзiлiся апавядальнiкi, i людзi збiралiся вакол ужо прытухлых вогнiшчаў паслухаць самага таленавiтага. Яны слухалi, i iх маўклiвая прысутнасць надавала гэтым расказам урачыстасць.
Я рэкрутам ваяваў супраць правадыра апачаў Джэранiма...
I людзi слухалi, i ў iх спакойных вачах адбiвалася святло счахлага вогнiшча.
Iндзейцы - народ хiтры, яны юркiя, як змеi, падкрадлiвыя. Паўзуць па сухiм лiсцi - i шолаху не пачуеш. Паспрабуйце хто з вас - нiчога ў вас не выйдзе.
Людзi слухалi i прыгадвалi, як шамацiць пад нагамi сухое лiсце.
Лета змянiлася восенню, неба завалаклi хмары. Не самы лепшы час для вайны. Вы калi-небудзь чулi, каб армiя рабiла што-небудзь правiльна? Дайце ёй дзесяць шанцаў, яна ўсё роўна на нечым спатыкнецца. З якой-небудзь сотняй храбрацоў расправiцца - i то пашле тры палкi, i так заўсёды.
Людзi слухалi, i твары ў iх былi спакойныя, задумлiвыя. Апавядальнiкi прымушалi слухаць сябе - рытм iх мовы быў урачысты, словы ўрачыстыя, бо сам расказ быў урачысты, i слухачы прасякалiся гэтай урачыстасцю.
Адзiн смяльчак стаў ва ўвесь рост на скале, супраць сонца. Ведаў, што адусюль ён вiдаць. Раскiнуў рукi i стаiць сабе. Зусiм голы, як ранiчка, на самым сонцы. Можа, у галаве ў яго памутнела. Не ведаю. Стаiць так, рукi ў бакi раскiнуў, ну быццам распяцце. Ад нас ярдаў за чытырыста. А салдаты... што ж, накiравалi на яго ружжы, наслiняць палец - прабуюць, цi ёсць вецер, ляжаць, страляць не могуць. Iндзеец, пэўна, ведаў, што робiць. Ведаў, што мы страляць не будзем. Ляжым, куркi на ўзводзе, а прыкладаў да пляча не прыцiскаем. Пазiраем на яго. Галаўная павязка, пяро ў ёй тырчыць. Нам усё як на далонi. А сам голы, як сонейка. Доўга мы так ляжалi i на яго глядзелi, а ён не зварухнецца. Нарэшце капiтан асатанеў. "Страляйце, нягоднiкi, страляйце!" крычыць. Ну што ж... мы не спяшаючыся паднялi вiнтоўкi - кожны чакае, што хто-небудзь iншы стрэлiць першы. Нiколi ў жыццi мне не было так горка. Я прыцэлiўся яму ў жывот - iндзейца толькi так улажыць можна... i... тады... Ён павалiўся, як сноп, i пакацiўся з гары. Мы падышлi. Бачым, не такi ён ужо i рослы... а здаваўся велiканам... там, на скале. Увесь пашкуматаны i такi маленькi. Калi-небудзь бачылi фазана? Горды, прыгожы, пёрка да пёрка, як размаляваныя, i нават вочы быццам намаляваныя. I бац! Падымаеш яго... увесь у крывi, скурчаны... I адчуваеш, ты загубiў нешта лепшае за сябе; ясi яго, а радасцi мала, бо ты загубiў нешта ў сабе, i ўжо нiчым гэта не выправiш.
Людзi згодна кiвалi галовамi, а калi ў вогнiшчы ўспалыхваў язычок полымя, яго святло азарала вочы, задумлiвыя, засяроджаныя.
Проста супраць сонца з раскiнутымi рукамi. I здаваўся такi вялiкi, высокi... як бог.
А бывала i так, што хто-небудзь урываў ад яды дваццаць цэнтаў i iшоў у кiно ў Мэрысвiлi цi ў Туларэ, у Сiрызы цi ў Маўнтын-В'ю. I вяртаўся ў лагер пры дарожным насыпе, поўны яркiх уражанняў. I расказваў, што бачыў.
Адзiн малойчык быў багаты, а прыкiнуўся, што бедны, i дзяўчына адна таксама багатая, а выдавала сябе за бедную, i стрэлiся яны ў закусачнай.
Чаму?
Адкуль я ведаю? Стрэлiся, i ўсё тут.
Не, чаму яны прыкiнулiся, што бедныя?
Ну, надакучыла iм багацце.
Лухта!
Ты хочаш паслухаць цi не?
Ну, добра, гавары. Канешне, хачу паслухаць, але каб я быў багацеем, каб меў такiя грошы, я б столькi свiных адбiўных накупляў... Штабелямi навалiў бы вакол сябе, як дровы, а потым праеў бы праход. Ну, давай расказвай, што далей было.
Дык вось, кожны з iх думае, што другi бедны. А потым iх арыштавалi i ў турму пасадзiлi, а на волю выходзiць яны не хочуць, бо тады другi даведаецца, што ён багацей. А турэмшчык iх за бедных лiчыць i здзекуецца з iх. Ты паглядзеў бы на яго фiзiяномiю, калi праўда выходзiць наверх! Ледзь не абамлеў, во як.
А пасадзiлi iх за што?
Ну, схапiлi iх на нейкiм палiтычным сходзе, але нiякiя яны не радыкалы выпадкова там апынулiся. А толькi дзеля грошай каб з табой жанiлiся цi за цябе замуж выходзiлi, нiхто з iх не хацеў.
Во сукiны дзецi, з самага пачатку адно аднаму мазгi круцiлi.
Не, у карцiне было так, быццам яны з самых добрых намераў усё рабiлi. I з людзьмi, разумееш, абыходзiлiся добра.
А я вось раз бачыў карцiну - ну быццам проста пра мяне, i не толькi пра мяне, а i пра жыццё маё, i не толькi пра маё - там неяк усё было паўней i шырэй.
Мне i майго гора хопiць. Хочацца хоць крышачку забыцца.
I забываешся... калi паверыш таму, што паказваюць у кiно.
I вось яны пажанiлiся, i тады ўсё выйшла наверх, i тыя, хто з iх здзекаваўся, таксама пра ўсё даведалiся. Адзiн пыхлiвы малойчык раней i слова да iх сказаць не хацеў, а тут багацей гэты раптам заяўляецца да яго ў цылiндры, дык той ледзь не ўпаў непрытомны. Ну ледзь не абамлеў. А яшчэ кiнахронiку паказвалi, як нямецкiя салдаты ногi на маршы высока задзiраюць смехата адна.
А калi ў каго было хоць трохi грошай, заўсёды можна было выпiць. Раздражненне мiнала, па целе цяпло разлiвалася. Знiкала пачуццё адзiноты, бо цяпер было лёгка засялiць сваё ўяўленне сябрамi, лёгка ворагаў адшукаць i расправiцца з iмi. Сядзiць каля канавы, i яму здаецца, што зямля стала мяккая, як пух. Няўдачы ўжо не так крояць душу, i будучыня не навiсае так грозна над iм. I голад не падкрадаецца да яго, i ўвесь свет мяккi i ласкавы, i чалавек лёгка дасягае мэты свайго падарожжа. Зоркi надзiва блiзкiя, неба пяшчотнае. Смерць - прыяцелька, а сон родны брат смерцi. Вяртаецца мiнулае - дзяўчына са стройнымi нагамi, яна некалi танцавала там, дома... Конь... даўным-даўно... Конь i сядло. Скура на сядле цiснёная. Калi гэта было! Вось пашукаць бы якую-небудзь дзяўчыну, пагаварыць з ёю. Як было б цудоўна! Можа, нават i ноч разам правесцi. А як цёпла тут... I зоркi зусiм блiзка, i смутак i радасць таксама блiзка адно ад аднаго, зусiм злiлiся разам. Вось каб так i застацца п'яным на ўсё астатняе жыццё. Хто кажа, што гэта дрэнна? Хто смее такое сказаць? Прапаведнiкi?.. Дык у iх жа ж сваё ап'яненне. Худыя, бясплодныя жанчыны?.. дык адкуль iм, няшчасным, ведаць. Староннiкi рэформ?.. але ж яны не ўмеюць угрызацца ў жыццё i нiчога пра яго не ведаюць. Не... зоркi цяпер такiя блiзкiя, слаўныя, я параднiўся з усiм светам. I ўсё на свеце святое - усё, нават я.
Губны гармонiк заўсёды можна насiць з сабой. Выняў з задняй кiшэнi штаноў, пастукаў аб далонь, каб вытрасцi смецце, кiшэнную труху, тытунёвую пацяруху, вось i гатова. На гармонiку ўсё можна - i тоненькi, як у трысняговай дудачцы голас, а вось акорды, а вось мелодыя з акампанементам. Сагнутымi пальцамi мяняеш гучанне, i гукi то стогнуць, то рыдаюць, як у валынкi, то робяцца густымi, глыбокiмi, як у аргана, цi пранiзлiвымi i журботнымi, як у трысняговых дудачак горцаў. Пайграў i зноў схаваў гармонiк у кiшэню. Ён заўсёды з табой, заўсёды ў цябе ў кiшэнi. А калi iграеш, вучышся новым прыёмам, новым спосабам змяняць тон далонямi, сцiскаеш яго губамi - i нiхто цябе гэтаму не вучыць. Практыкуешся ўсюды, дзе прыйдзецца, - часам дзе-небудзь на адзiноце з сабою ў цянi гарачым поўднем, часам каля сваёй палаткi пасля вячэры, калi жанчыны мыюць посуд. Нага лёгка адбiвае такт. Бровы то лезуць угору, то зноў апускаюцца ўнiз у лад рытму. А калi i згубiш свой гармонiк цi паламаеш яго - бяда невялiкая. За чвэрць даляра купiш сабе новы.
Гiтара даражэйшая. На ёй трэба доўга вучыцца. На кончыках пальцаў левай рукi павiнны быць мазольныя наросты. На вялiкiм пальцы правай - арагавелы мазоль. Расцягвай пальцы левай рукi, расцягвай iх, як павук ногi, каб дацягнуцца да цвёрдых накладак на ладах.
Скрыня гэтая ў мяне ад бацькi. Я быў яшчэ клапом, як ён паказваў мне "до". А калi я навучыўся i зайграў на гiтары не горш за яго, ён ужо амаль нiколi за яе не браўся. Бывала, сядзе на парозе, слухае i такт нагамi адбiвае. Прабуеш трэмала, а ён хмурыць бровы, пакуль у мяне не атрымаецца, а тады адкiнецца на вушак i галавой кiвае. "Iграй, кажа, старайся". Добрая гiтара. Бачыш, як выскраблася дэка? А колькi на ёй было сыграна песень - мiльён, вось i выдзеўблася ўся. Калi-небудзь трэсне i ўвалiцца, як яечная шкарлупiна. А паправiць яе, нават крануць нельга - тон страцiць. Вечарам пайграю на ёй, а вунь у суседняй палатцы ў аднаго ёсць губны гармонiк. Разам добра выходзiць.
Скрыпка рэдка ў каго ёсць, на ёй цяжка навучыцца. Нi ладоў на ёй, нi павучыць няма каму.
Паслухаю вось таго старога, а потым сам падбiраю. Не паказвае, як браць двайныя ноты. Сакрэт, кажа. А я падгледзеў. Вось як ён гэта робiць.
Вiшчыць, як вецер, жвавая, нервовая, пранiзлiвая.
Яна ў мяне не надта каб. Аддаў за яе два даляры. А тут адзiн расказваў: ёсць скрыпкi, якiм па чатырыста год, гук сакавiты, як вiскi. Кажа, цана такiм пяцьдзесят-шэсцьдзесят даляраў. Ну што я скажу? Мусiць, манiць. Вiсклiвая яна ў мяне, старая шэльма. Што вам сыграць? Хочаце танец? Толькi смычок натру канiфоллю. Вось запiлiкае, ого! За мiлю чутно будзе.
Вечарам iграюць усе тры разам - гармонiк, скрыпка i гiтара. Iграюць кадрылю, б'юць абцасамi людзi падлогу, i тоўстыя гулкiя струны гiтары пульсуюць, як сэрца, хрыпла гучаць акорды гармонiка, высока забiрае i вiшчыць скрыпка. Вось зайгралi кадрылю "Куранё", ногi тупаюць па дошках, i цыбаты юнак робiць тры хуткiя па, рукi свабодна вiсяць уздоўж цела. Яго абступаюць з усiх бакоў, i пачынаецца танец - глухiя ўдары падэшваў, давай прыстуквай абцасамi. Круцяцца парамi, абняўшы адно аднаго за талiю. Валасы ўпалi на лоб, дыханне перарывiстае. А цяпер паварот у другi бок.
Глянь на гэтага тэхасца - даўганогi, ухiтраецца на кожным кроку танца чатыры разы чачотку адбiць. У жыццi не бачыў, каб такое вытваралi. Глянь, як ён круцiць тую iндыянку з племенi чэрокi, шчокi ў яе аж гараць, пяткi разам, а наскi паасобку. А дыхае як, грудзi так i ходзяць. Думаеш, ад стомы? Думаеш, запыхалася? Дык я скажу табе, не. У тэхасца валасы звесiлiся на вочы, рот разявiўся - прагна хапае iм паветра, а сам чачотку адбiвае i ад сваёй iндыяначкi нi на крок не адыходзiць.
Скрыпка павiсквае, гiтара бумкае. Чалавек з губным арганам увесь чырвоны ад натугi. Тэхасец i iндыянка дыхаюць цяжка, як замучаныя сабакi, але прытупваюць, скачуць. Старыя стаяць, пляскаюць у далонi. Ледзь прыкметна ўсмiхаюцца, адбiваюць такт нагамi.
Памятаю, дома... у школе... даўно ўжо гэта было. Па небе плыве поўня на захад. А мы з iм пайшлi пашпацыраваць... недалёка. Iдзём i маўчым, бо ў абаiх дыханне перахапiла. Нi слова не сказалi. А тут наперадзе сена стажок. Падышлi да яго i ляглi. Бачыла? Гэты тэхасец шмыгнуў са сваёй дзяўчынай у цемру нiхто, думаюць, не прыкмецiў. О божа! З гэтым тэхасцам i я пайшла б. Хутка ўзыдзе месяц. Я бачыла - яе бацька памкнуўся быў за iмi, але вярнуўся. Ён ведае. Восень не спынiш, усё роўна прыйдзе ў свой час, i сок на дрэвах не спынiш. Так i гэта. А месяц ужо хутка ўзыдзе.
Сыграйце яшчэ, сыграйце якую-небудзь старадаўнюю баладу... ну хоць "Як па вулiцах хадзiў я ў Ларэла".
Вогнiшча патухла. Ну i хай, не трэба яго зноў распальваць. Неўзабаве месяц узыдзе.
Каля арашальнай канавы на ўсю моц стараўся прапаведнiк, i людзi крычалi i лямантавалi. Прапаведнiк пахаджваў сярод iх, як тыгр, падсцёбваў сваю паству голасам, i людзi качалiся па зямлi з рыкам i стогнам. Ён прыглядаўся да iх, ацэньваў позiркам, рабiў з iмi што хацеў, i калi ўсе яны ў сутаргах валiлiся на зямлю, ён падыходзiў да кожнага, нахiляўся, адным махам падымаў з зямлi i з крыкам "Прымi, госпадзi!" кiдаў яго ў ваду. I калi ўсе яны стаялi па пояс у вадзе, спалохана пазiраючы на свайго настаўнiка, ён падаў на каленi на краi канавы i малiўся за iхнiя душы, прасiў у бога, каб усе мужчыны i ўсе жанчыны маглi качацца па зямлi з рыканнем i енкам у славу боскую. А людзi ў наскрозь прамоклай адзежы выбiралiся на бераг i вярталiся ў лагер, да сваiх палатак, перамаўляючыся мiж сабой цiхiмi, здушанымi галасамi, а чаравiкi ў iх на нагах чмякалi i хлюпалi.
Цяпер мы выратаваныя, казалi яны. Цяпер мы чыстыя, як першы снег. Больш мы нiколi ўжо не будзем грашыць.
А дзецi - напалоханыя, мокрыя - перашэптвалiся мiж сабой:
Цяпер мы выратаваныя. Больш ужо не будзем грашыць.
Добра было б даведацца, якiя на свеце бываюць грахi. Я ўсе пераспрабаваў бы.
Вандроўнiкi сцiпла задавальнялiся любой забавай у дарозе.
РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ЧАЦВЁРТЫ
У суботу вечарам у пральнi было поўна жанчын. Яны мылi сукенкi - ружовыя з сарпiнкi, квяцiстыя з паркалю i вешалi iх на сонцы, расцягваючы тканiну рукамi па вяроўцы, каб не моршчылiся. Да полудня жыццё ў лагеры пачало вiраваць, людзi заклапочана мiтусiлiся. Узбуджэнне перадалося i дзецям, i яны шумелi больш чым звычайна. У сярэдзiне дня iх сталi купаць, i па меры таго як iх аднаго за другiм вылоўлiвалi, утаймоўвалi i вялi мыцца, шум на пляцоўцы для гульняў паступова сцiхаў. Да пяцi гадзiн з дзяцей адскрэблi бруд i наказалi не пэцкацца, i дзецi сноўдалiся па лагеры як адзеравянелыя ў сваiм чысценькiм адзеннi, няшчасныя ад неабходнасцi ўсяго асцерагацца.
На вялiкай танцавальнай пляцоўцы пад адкрытым небам завiхалася спецыяльная камiсiя. Кожны абрывак электрычнага проваду iшоў у ход. У пошуках яго абследавалi гарадскую звалку, iзаляцыйную стужку ахвяравалi з кожнай iнструментальнай скрынкi. I вось залатаны, зрошчаны з некалькiх кавалкаў провад правялi да танцпляцоўкi, падвесiўшы яго на бутэлечных рыльцах замест фарфоравых iзалятараў. Гэтым вечарам над танцпляцоўкай упершыню загарэлася святло. Да шасцi гадзiн мужчыны вярнулiся ўжо з працы цi з пошукаў яе, i душавыя запрацавалi з новай сiлай. Да сямi паспелi паабедаць, i мужчыны ўбралiся па-святочнаму: свежапамытыя камбiнезоны, чыстыя сiнiя кашулi, а сёй-той нават у добрым чорным гарнiтуры. Дзяўчаты прыбралiся ва ўзорыстыя паркалёвыя сукенкi, чысценькiя, без нiводнай маршчынкi, заплялi валасы ў косы, перавязалi стужкамi. Жанчыны заклапочана паглядалi на сваiх сямейнiкаў i мылi посуд пасля абеду. На танцпляцоўцы струнны аркестр, абкружаны двайной сценкай дзяцей, рэпецiраваў сваю праграму. Усе былi засяроджаныя, усхваляваныя.
У палатцы Эзры Хастана, старшынi цэнтральнай камiсii, якая складалася з пяцi чалавек, iшло пасяджэнне. Хастан - высокi, хударлявы чалавек з цёмным абветраным тварам i вачамi, як вастрыё клiнка, гаварыў з членамi камiсii, прадстаўнiкамi ад усiх пяцi санiтарных аддзяленняў.
- Нам страшэнна пашанцавала, - сказаў ён, - што нас папярэдзiлi аб намеры ўчынiць скандал на танцах.
Загаварыў тоўсты карантыш, прадстаўнiк ад блока нумар тры:
- Трэба з iх дух выбiць вон, правучыць як след.
- Не, - сказаў Хастан. - Яны таго толькi i чакаюць. Не, сэр. Калi iм удасца распачаць бойку, яны паклiчуць палiсменаў i заявяць, што ў нас тут буяняць. У iншых лагерах так ужо было. - Ён павярнуўся да смуглявага юнака з сумным тварам - прадстаўнiка санблока нумар два: - Ну, ты сабраў хлопцаў, выставiў ахову ўздоўж агароджы, каб нiхто ў лагер не пралез?
Юнак з сумным тварам кiўнуў галавой:
- Зрабiў. Дваццаць чалавек. Загадаў нiкога не бiць. Выпхнуць - i ўсё.
Хастан сказаў:
- Схадзi, калi ласка, знайдзi Ўiлi Iтана. Ён сёння, здаецца, распарадчык на вечарынцы?
- Ага.
- Скажы яму, нам трэба з iм пагаварыць.
Юнак выйшаў з палаткi i неўзабаве вярнуўся ў суправаджэннi жылiстага тэхасца. Падбародак у Ўiлi Iтана быў вузкi, тонкi, валасы попельна-шэрыя, рукi i ногi доўгiя i быццам расхлябаныя, а вочы светла-шэрыя, апаленыя сонцам, як у тыповага жыхара Тэхаскага выступу. Ён увайшоў з усмешачкай у палатку i стаў, нецярплiва пакручваючы кiсцямi рук.
Хастан запытаўся ў яго:
- Ты чуў, што вечарам рыхтуецца?
Уiлi шырока ўсмiхнуўся:
- Ага!
- Зрабiў што-небудзь?
- Ага!
- Раскажы нам што.
Уiлi Iтан усмiхнуўся на ўвесь рот:
- Значыць, так, сэр: звычайна ў суботнюю камiсiю ў нас уваходзяць пяць чалавек, а я набраў яшчэ дваццаць - надзейныя ўсе хлопцы. Яны будуць танцаваць, але вочы iх i вушы будуць усё бачыць i чуць. Ледзь толькi дзе гучней загавораць цi заспрачаюцца, яны раз! - i кружком. Чыста будзе зроблена. Нiхто нiчога не заўважыць. Будзе так, быццам усе яны з пляцоўкi iдуць, i скандалiст хочаш не хочаш з iмi пойдзе.
- Скажы iм, каб рукам волi не давалi.
Уiлi весела засмяяўся:
- Казаў.
- Не, ты так скажы, каб да iх дайшло.
- Дайшло. Пяцёх пастаўлю каля варот, няхай прыглядаюцца да тых, што ўваходзяць. Паспрабуем адразу iх высачыць, яшчэ да таго, як пачнуць.
Хастан падняўся з месца. Вочы яго сталёвага колеру глядзелi сурова.
- Паслухай, Уiлi. Бiць iх нельга. Каля пярэднiх варот будуць шэрыфавы агенты. Калi вы пусцiце каму-небудзь кроў, вас забяруць.
- Мы i гэта абмазгавалi, - сказаў Уiлi. - Выведзем iх задамi проста ў поле. А там хлопцы прасочаць, каб яны пайшлi туды, адкуль прыйшлi.
- Што ж, на словах выходзiць усё добра, - не супакойваўся Хастан. - Але глядзi, Уiлi, каб нiчога такога не было. Ты адказваеш за ўсё. Бiць iх нельга. Нi кiёў, нi кулакоў цi яшчэ там чаго ў ход не пускаць.
- Ёсць, сэр! Мы слядоў не пакiнем.
Хастан насцярожыўся:
- Нешта не давяраю я табе, Уiлi. Калi ўжо вам так i карцiць iх збiць, бiце так, каб крывi не было.
- Ёсць, сэр!
- У хлопцах сваiх ты ўпэўнены?
- Так, сэр!
- Ну добра. На той выпадак, калi самi вы не справiцеся, я буду сядзець там на танцпляцоўцы, з правага боку.
Уiлi аддаў яму жартам чэсць i выйшаў з палаткi.
Хастан сказаў:
- Проста не ведаю. Каб хоць яго хлопцы нiкога не забiлi. Якога чорта шэрыфавым памагатым абавязкова хочацца нашкодзiць нашаму лагеру? Чаму яны не пакiнуць нас у спакоi?
Сумны юнак ад блока нумар два сказаў:
- Я жыў у лагеры Зямельна-жывёлагадоўчай кампанii каля Сандлэнда. Дык, бог сведка, там на кожныя дзесяць чалавек па фараону. А водаправодны кран адзiн чалавек на дзвесце.
Каратканогi таўстун усклiкнуў:
- Госпадзi, ён мне расказвае! Я сам адтуль. Там палаткi стаяць блокам трыццаць пяць у даўжыню i пятнаццаць у шырыню. А сарцiраў усяго дзесяць на ўсю араву. Смярдзiць - за мiлю пачуеш, далiбог, праўда. Адзiн шэрыфскi памагаты неяк раскрыў нам усю паднаготную. Мы гэтак кружком сядзiм, i ён кажа: "Каб яны правалiлiся, гэтыя ўрадавыя лагеры! Дай людзям хоць раз гарачай вады, i яны потым патрабаваць яе будуць. Дай iм прамыўныя прыбiральнi, дык яны ўжо без iх нiяк. Праклятым Окi што нi пакажы, яны ўжо без таго абысцiся не могуць. У iх, кажа, у лагерах чырвоныя мiтынгi. Усё прыдумляюць, як дапамогу атрымаць".
Хастан запытаўся:
- I нiхто яго не ўзгрэў за гэта?
- Не. Адзiн, такi маленькi ростам, пытаецца ў яго: "Якая такая дапамога?" Палiсмен адказвае: "Ну грашовая - тая самая, у якую мы, падаткаплацельшчыкi, свае кроўныя ўсаджваем, а дастаюцца яны вам - усялякiм там Окi. А той, маленькi, кажа: "Мы таксама плацiм падаткi i на прадукты, i на бензiн, i на тытунь. Урад плацiць фермерам чатыры цэнты за фунт бавоўны - цi ж гэта не дапамога? Чыгуначныя i параходныя кампанii атрымлiваюць ад урада пазыку - гэта не дапамога?" А шэрыфскi агент адказвае: "Яны патрэбную справу робяць". А маленькi кажа: "А калi б не мы, хто б вам ураджаi збiраў?" - Таўстун абвёў позiркам прысутных.
- Ну, а што фараон? - запытаўся Хастан.
- Ён проста раз'юшыўся. Кажа: "Гэтыя чырвоныя ўвесь час народ падбухторваюць. А ты пойдзеш са мной, давай, не марудзь". Забраў малойчыка, i далi яму два месяцы за бадзяжнiцтва.
- А калi б у яго была праца? - запытаўся Цiмацi Ўолес.
Таўстун засмяяўся:
- На гэты конт мы вучоныя. Цяпер мы ведаем: каго палiсмен неўзлюбiў, той i бадзяга. Таму яны i не церпяць наш лагер, што палiцыi тут уваходу няма. Тут Злучаныя Штаты, а не Калiфорнiя.
Хастан уздыхнуў:
- Добра было б пажыць тут даўжэй. Але хутка прыйдзецца ехаць. Мне тут даспадобы. Жывуць усе дружна. Госпадзi, пакiнулi б нас у спакоi, дык не рознае паскудства робяць, у турму саджаюць. Далiбог, калi будзе так далей, нас да таго давядуць, што мы адпор дадзiм. - Тут голас яго крыху паспакайнеў, i Хастан сам сабе нагадаў: - Не, трэба паводзiць сябе мiрна. Камiсiя не мае права зрывацца з прывязi.
Таўстун з трэцяга блока сказаў:
- Тыя, хто думае, што працаваць у камiсii адно задавальненне, няхай самi паспрабуюць. У мяне сёння была калатня - жанчыны расхадзiлiся. Пачалi лаяцца i давай кiдацца рознай дрэнню. Жаночая камiсiя не справiлася, прыбеглi да мяне, просяць, каб мы разабралiся. А я iм кажу: "Жаночыя сваркi ўладжвайце самi. Яны будуць кухоннымi адкiдамi шпурляцца, а наша камiсiя iх разнiмай!"
Хастан кiўнуў галавой:
- I вы правiльна зрабiлi.
Пачало змяркацца, i, па меры таго як згушчалася вячэрняе сутонне, гукi струннага аркестра, якi рэпецiраваў танцы, рабiлiся ўсё гучнейшымi. Над танцпляцоўкай успыхнулi лямпачкi, двое мужчын уважлiва агледзелi зроблены з абрыўкаў дроту провад. Дзецi шчыльна абступiлi музыкантаў. Падлетак з гiтарай нягучна напяваў i найграваў блюз "Родныя палеткi", i на прыпеве другога куплета мелодыю падхапiлi тры губныя гармонiкi i скрыпка. Да пляцоўкi з усiх бакоў падыходзiлi людзi - мужчыны ў чыстых сiнiх камбiнезонах, жанчыны ў сарпiнкавых сукенках. Яны абкружылi пляцоўку i спакойна чакалi пачатку танцаў, электрычныя лямпачкi асвятлялi iх уважлiвыя, поўныя радасных прадчуванняў твары.
Уся зона лагера была абнесена высокай драцяной агароджай, i ўздоўж яе, праз кожныя пяцьдзесят футаў, сядзелi на траве вартавыя.
Пачалi на машынах з'язджацца госцi - дробныя фермеры з сем'ямi, перасяленцы з iншых лагераў. У варотах кожны называў прозвiшча знаёмага, ад якога было атрымана запрашэнне.
Аркестр зайграў карагодны танец - цяпер ужо зусiм гучна, бо рэпетыцыя скончылася. Праведнiкi сядзелi каля сваiх палатак i хмурна, пагардлiва пазiралi на танцпляцоўку. Яны не перагаворвалiся мiж сабой, яны пiльна высочвалi грэх i самiм выглядам сваiм выказвалi асуджэнне ўсёй гэтай блюзнерскай забавы.
- А я сёння бачыў дзiкiх гусей. На поўдзень цягнулiся... высока ў небе. Так прыгожа было глядзець. I чорных драздоў бачыў - сядзяць сабе на дроце. I галубы на агароджах. - Мацi расплюшчыла вочы i глянула на яго. А ён гаварыў: Яшчэ вiхор бачыў - усё роўна як чалавек, круцiцца, носiцца па полi. А гусi ляцелi клiнам, спяшалiся на поўдзень.
Мацi ўсмiхнулася:
- А ты памятаеш, як мы дома гаварылi: "Гусi ляцяць, значыць, зiма будзе ранняя". Заўсёды так гаварылi, а зiма надыходзiла, калi ёй была пара. А мы ўсё: "Зiма будзе ранняя". Сама не ведаю, чаму мы так гаварылi.
- Я бачыў чорных драздоў на дроце, - гаварыў бацька. - Сядзяць сабе адзiн каля аднаго. I галубоў. Так спакойна, як голуб, не сядзiць нiводная птушка... на драцяной агароджы... Сядзяць па двое, зусiм блiзка. А вiхор - у рост чалавека, скача, круцiцца па полi. Як дзiця, толькi ростам з дарослага мужчыну.
- Лепш не ўспамiнаць пра дом, - сказала мацi. - Цяпер у нас свайго дома няма. Лепш зусiм забыцца пра яго. I пра Ноя забыцца.
- Ён няправiльна зрабiў... ну, а я хачу сказаць... гэта мая вiна.
- Колькi разоў я ўжо казала табе - кiнь пра гэта. Можа, ён i не выжыў бы.
- Але павiнен быў прадугледзець.
- Кiнь зараз жа. Ной быў не такi, як усе. Магчыма, так яму лепш будзе. Нам нельга бясконца гараваць. Месца тут добрае, i праца, можа, знойдзецца.
Бацька паказаў на неба:
- Глянь... зноў гусi. Вялiкi клiн. Вось, ма: "Зiма будзе ранняя".
Мацi цiха засмяялася:
- Бывае, зробiш што-небудзь, скажаш, а чаму, не ведаеш.
- Вось i Джон iдзе, - сказаў бацька. - Хадзi сюды, Джон, пасядзi з намi.
Дзядзька Джон падышоў да iх i прысеў на кукiшкi перад мацi.
- Нiдзе нiчога не знайшлi, - сказаў ён. - Нi з чым назад прыехалi. А цябе Эл клiча. Сказаў, пакрышку трэба мяняць. На старой усяго адзiн слой застаўся, кажа.
Бацька ўстаў.
- Хоць бы ўдалося яму купiць як дзешавей. Грошы ўжо амаль зусiм выйшлi. А дзе ён, Эл?
- Вунь там, за вуглом направа. Кажа, пакрышку трэба памяняць, а то камера пратрэцца i лопне.
Бацька iшоў мiж палатак, а вочы яго сачылi за вялiкiм клiнам гусей, якiя, аддаляючыся, усё нiжэй апускалiся па небасхiле.
Дзядзька Джон падабраў з зямлi каменьчык, скацiў яго з далонi i зноў падняў. На мацi ён не глядзеў.
- Працы няма, - сказаў ён.
- Вы не ўсё яшчэ аб'ездзiлi.
- Не аб'ездзiлi, але аб'явы ўсюды аднолькавыя.
- А Том, пэўна, дагэтуль працуе. Яшчэ не вярнуўся.
Дзядзька Джон выказаў здагадку:
- Можа, ён таксама пайшоў ад нас... як Конi з Ноем.
Мацi строга паглядзела яму ў твар, потым позiрк яе памякчэў.
- Ёсць такое, у чым ты цвёрда ўпэўнены, - сказала яна. - Ёсць такiя рэчы, у якiх ты нiколi не сумняваешся. Том атрымаў працу. I гэта чыстая праўда. Яна ўсмiхнулася шчаслiвай усмешкай: - У мяне цудоўны сын. А што, хiба не так?
У лагер пачыналi з'язджацца легкавыя машыны i грузавiкi, i мужчыны павалiлi ў санiтарны блок. I кожны нёс у руках чысты камбiнезон i свежую кашулю.
Мацi раптам схамянулася:
- Iдзi, Джон, знайдзi бацьку. Схадзiце з iм у краму, купiце бабоў i цукру... мяса на смажанку i морквы. I скажы яму, няхай возьме там што-небудзь такое... ну што-небудзь смачнае... усё роўна што... абы на смак прыемнае... на вячэру. Сёння... у нас будзе слаўная вячэра.
РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ТРЭЦI
Вандроўны люд, якi гойсаў па краiне, iмкнучыся знайсцi працу, iмкнучыся выжыць, не забываў i пра ўцехi, упарта здабываў iх сам, прагна цягнуўся да забаў i хоць якiх радасцей. Iншы раз пазабаўляцца ўдавалася i ў гутарцы, а жарт палягчаў жыццё. I ўжо так павялося, што ў прыдарожных лагерах, уздоўж шашэйных дарог, каля арашальных канаў, пад яварамi, заўсёды знаходзiлiся апавядальнiкi, i людзi збiралiся вакол ужо прытухлых вогнiшчаў паслухаць самага таленавiтага. Яны слухалi, i iх маўклiвая прысутнасць надавала гэтым расказам урачыстасць.
Я рэкрутам ваяваў супраць правадыра апачаў Джэранiма...
I людзi слухалi, i ў iх спакойных вачах адбiвалася святло счахлага вогнiшча.
Iндзейцы - народ хiтры, яны юркiя, як змеi, падкрадлiвыя. Паўзуць па сухiм лiсцi - i шолаху не пачуеш. Паспрабуйце хто з вас - нiчога ў вас не выйдзе.
Людзi слухалi i прыгадвалi, як шамацiць пад нагамi сухое лiсце.
Лета змянiлася восенню, неба завалаклi хмары. Не самы лепшы час для вайны. Вы калi-небудзь чулi, каб армiя рабiла што-небудзь правiльна? Дайце ёй дзесяць шанцаў, яна ўсё роўна на нечым спатыкнецца. З якой-небудзь сотняй храбрацоў расправiцца - i то пашле тры палкi, i так заўсёды.
Людзi слухалi, i твары ў iх былi спакойныя, задумлiвыя. Апавядальнiкi прымушалi слухаць сябе - рытм iх мовы быў урачысты, словы ўрачыстыя, бо сам расказ быў урачысты, i слухачы прасякалiся гэтай урачыстасцю.
Адзiн смяльчак стаў ва ўвесь рост на скале, супраць сонца. Ведаў, што адусюль ён вiдаць. Раскiнуў рукi i стаiць сабе. Зусiм голы, як ранiчка, на самым сонцы. Можа, у галаве ў яго памутнела. Не ведаю. Стаiць так, рукi ў бакi раскiнуў, ну быццам распяцце. Ад нас ярдаў за чытырыста. А салдаты... што ж, накiравалi на яго ружжы, наслiняць палец - прабуюць, цi ёсць вецер, ляжаць, страляць не могуць. Iндзеец, пэўна, ведаў, што робiць. Ведаў, што мы страляць не будзем. Ляжым, куркi на ўзводзе, а прыкладаў да пляча не прыцiскаем. Пазiраем на яго. Галаўная павязка, пяро ў ёй тырчыць. Нам усё як на далонi. А сам голы, як сонейка. Доўга мы так ляжалi i на яго глядзелi, а ён не зварухнецца. Нарэшце капiтан асатанеў. "Страляйце, нягоднiкi, страляйце!" крычыць. Ну што ж... мы не спяшаючыся паднялi вiнтоўкi - кожны чакае, што хто-небудзь iншы стрэлiць першы. Нiколi ў жыццi мне не было так горка. Я прыцэлiўся яму ў жывот - iндзейца толькi так улажыць можна... i... тады... Ён павалiўся, як сноп, i пакацiўся з гары. Мы падышлi. Бачым, не такi ён ужо i рослы... а здаваўся велiканам... там, на скале. Увесь пашкуматаны i такi маленькi. Калi-небудзь бачылi фазана? Горды, прыгожы, пёрка да пёрка, як размаляваныя, i нават вочы быццам намаляваныя. I бац! Падымаеш яго... увесь у крывi, скурчаны... I адчуваеш, ты загубiў нешта лепшае за сябе; ясi яго, а радасцi мала, бо ты загубiў нешта ў сабе, i ўжо нiчым гэта не выправiш.
Людзi згодна кiвалi галовамi, а калi ў вогнiшчы ўспалыхваў язычок полымя, яго святло азарала вочы, задумлiвыя, засяроджаныя.
Проста супраць сонца з раскiнутымi рукамi. I здаваўся такi вялiкi, высокi... як бог.
А бывала i так, што хто-небудзь урываў ад яды дваццаць цэнтаў i iшоў у кiно ў Мэрысвiлi цi ў Туларэ, у Сiрызы цi ў Маўнтын-В'ю. I вяртаўся ў лагер пры дарожным насыпе, поўны яркiх уражанняў. I расказваў, што бачыў.
Адзiн малойчык быў багаты, а прыкiнуўся, што бедны, i дзяўчына адна таксама багатая, а выдавала сябе за бедную, i стрэлiся яны ў закусачнай.
Чаму?
Адкуль я ведаю? Стрэлiся, i ўсё тут.
Не, чаму яны прыкiнулiся, што бедныя?
Ну, надакучыла iм багацце.
Лухта!
Ты хочаш паслухаць цi не?
Ну, добра, гавары. Канешне, хачу паслухаць, але каб я быў багацеем, каб меў такiя грошы, я б столькi свiных адбiўных накупляў... Штабелямi навалiў бы вакол сябе, як дровы, а потым праеў бы праход. Ну, давай расказвай, што далей было.
Дык вось, кожны з iх думае, што другi бедны. А потым iх арыштавалi i ў турму пасадзiлi, а на волю выходзiць яны не хочуць, бо тады другi даведаецца, што ён багацей. А турэмшчык iх за бедных лiчыць i здзекуецца з iх. Ты паглядзеў бы на яго фiзiяномiю, калi праўда выходзiць наверх! Ледзь не абамлеў, во як.
А пасадзiлi iх за што?
Ну, схапiлi iх на нейкiм палiтычным сходзе, але нiякiя яны не радыкалы выпадкова там апынулiся. А толькi дзеля грошай каб з табой жанiлiся цi за цябе замуж выходзiлi, нiхто з iх не хацеў.
Во сукiны дзецi, з самага пачатку адно аднаму мазгi круцiлi.
Не, у карцiне было так, быццам яны з самых добрых намераў усё рабiлi. I з людзьмi, разумееш, абыходзiлiся добра.
А я вось раз бачыў карцiну - ну быццам проста пра мяне, i не толькi пра мяне, а i пра жыццё маё, i не толькi пра маё - там неяк усё было паўней i шырэй.
Мне i майго гора хопiць. Хочацца хоць крышачку забыцца.
I забываешся... калi паверыш таму, што паказваюць у кiно.
I вось яны пажанiлiся, i тады ўсё выйшла наверх, i тыя, хто з iх здзекаваўся, таксама пра ўсё даведалiся. Адзiн пыхлiвы малойчык раней i слова да iх сказаць не хацеў, а тут багацей гэты раптам заяўляецца да яго ў цылiндры, дык той ледзь не ўпаў непрытомны. Ну ледзь не абамлеў. А яшчэ кiнахронiку паказвалi, як нямецкiя салдаты ногi на маршы высока задзiраюць смехата адна.
А калi ў каго было хоць трохi грошай, заўсёды можна было выпiць. Раздражненне мiнала, па целе цяпло разлiвалася. Знiкала пачуццё адзiноты, бо цяпер было лёгка засялiць сваё ўяўленне сябрамi, лёгка ворагаў адшукаць i расправiцца з iмi. Сядзiць каля канавы, i яму здаецца, што зямля стала мяккая, як пух. Няўдачы ўжо не так крояць душу, i будучыня не навiсае так грозна над iм. I голад не падкрадаецца да яго, i ўвесь свет мяккi i ласкавы, i чалавек лёгка дасягае мэты свайго падарожжа. Зоркi надзiва блiзкiя, неба пяшчотнае. Смерць - прыяцелька, а сон родны брат смерцi. Вяртаецца мiнулае - дзяўчына са стройнымi нагамi, яна некалi танцавала там, дома... Конь... даўным-даўно... Конь i сядло. Скура на сядле цiснёная. Калi гэта было! Вось пашукаць бы якую-небудзь дзяўчыну, пагаварыць з ёю. Як было б цудоўна! Можа, нават i ноч разам правесцi. А як цёпла тут... I зоркi зусiм блiзка, i смутак i радасць таксама блiзка адно ад аднаго, зусiм злiлiся разам. Вось каб так i застацца п'яным на ўсё астатняе жыццё. Хто кажа, што гэта дрэнна? Хто смее такое сказаць? Прапаведнiкi?.. Дык у iх жа ж сваё ап'яненне. Худыя, бясплодныя жанчыны?.. дык адкуль iм, няшчасным, ведаць. Староннiкi рэформ?.. але ж яны не ўмеюць угрызацца ў жыццё i нiчога пра яго не ведаюць. Не... зоркi цяпер такiя блiзкiя, слаўныя, я параднiўся з усiм светам. I ўсё на свеце святое - усё, нават я.
Губны гармонiк заўсёды можна насiць з сабой. Выняў з задняй кiшэнi штаноў, пастукаў аб далонь, каб вытрасцi смецце, кiшэнную труху, тытунёвую пацяруху, вось i гатова. На гармонiку ўсё можна - i тоненькi, як у трысняговай дудачцы голас, а вось акорды, а вось мелодыя з акампанементам. Сагнутымi пальцамi мяняеш гучанне, i гукi то стогнуць, то рыдаюць, як у валынкi, то робяцца густымi, глыбокiмi, як у аргана, цi пранiзлiвымi i журботнымi, як у трысняговых дудачак горцаў. Пайграў i зноў схаваў гармонiк у кiшэню. Ён заўсёды з табой, заўсёды ў цябе ў кiшэнi. А калi iграеш, вучышся новым прыёмам, новым спосабам змяняць тон далонямi, сцiскаеш яго губамi - i нiхто цябе гэтаму не вучыць. Практыкуешся ўсюды, дзе прыйдзецца, - часам дзе-небудзь на адзiноце з сабою ў цянi гарачым поўднем, часам каля сваёй палаткi пасля вячэры, калi жанчыны мыюць посуд. Нага лёгка адбiвае такт. Бровы то лезуць угору, то зноў апускаюцца ўнiз у лад рытму. А калi i згубiш свой гармонiк цi паламаеш яго - бяда невялiкая. За чвэрць даляра купiш сабе новы.
Гiтара даражэйшая. На ёй трэба доўга вучыцца. На кончыках пальцаў левай рукi павiнны быць мазольныя наросты. На вялiкiм пальцы правай - арагавелы мазоль. Расцягвай пальцы левай рукi, расцягвай iх, як павук ногi, каб дацягнуцца да цвёрдых накладак на ладах.
Скрыня гэтая ў мяне ад бацькi. Я быў яшчэ клапом, як ён паказваў мне "до". А калi я навучыўся i зайграў на гiтары не горш за яго, ён ужо амаль нiколi за яе не браўся. Бывала, сядзе на парозе, слухае i такт нагамi адбiвае. Прабуеш трэмала, а ён хмурыць бровы, пакуль у мяне не атрымаецца, а тады адкiнецца на вушак i галавой кiвае. "Iграй, кажа, старайся". Добрая гiтара. Бачыш, як выскраблася дэка? А колькi на ёй было сыграна песень - мiльён, вось i выдзеўблася ўся. Калi-небудзь трэсне i ўвалiцца, як яечная шкарлупiна. А паправiць яе, нават крануць нельга - тон страцiць. Вечарам пайграю на ёй, а вунь у суседняй палатцы ў аднаго ёсць губны гармонiк. Разам добра выходзiць.
Скрыпка рэдка ў каго ёсць, на ёй цяжка навучыцца. Нi ладоў на ёй, нi павучыць няма каму.
Паслухаю вось таго старога, а потым сам падбiраю. Не паказвае, як браць двайныя ноты. Сакрэт, кажа. А я падгледзеў. Вось як ён гэта робiць.
Вiшчыць, як вецер, жвавая, нервовая, пранiзлiвая.
Яна ў мяне не надта каб. Аддаў за яе два даляры. А тут адзiн расказваў: ёсць скрыпкi, якiм па чатырыста год, гук сакавiты, як вiскi. Кажа, цана такiм пяцьдзесят-шэсцьдзесят даляраў. Ну што я скажу? Мусiць, манiць. Вiсклiвая яна ў мяне, старая шэльма. Што вам сыграць? Хочаце танец? Толькi смычок натру канiфоллю. Вось запiлiкае, ого! За мiлю чутно будзе.
Вечарам iграюць усе тры разам - гармонiк, скрыпка i гiтара. Iграюць кадрылю, б'юць абцасамi людзi падлогу, i тоўстыя гулкiя струны гiтары пульсуюць, як сэрца, хрыпла гучаць акорды гармонiка, высока забiрае i вiшчыць скрыпка. Вось зайгралi кадрылю "Куранё", ногi тупаюць па дошках, i цыбаты юнак робiць тры хуткiя па, рукi свабодна вiсяць уздоўж цела. Яго абступаюць з усiх бакоў, i пачынаецца танец - глухiя ўдары падэшваў, давай прыстуквай абцасамi. Круцяцца парамi, абняўшы адно аднаго за талiю. Валасы ўпалi на лоб, дыханне перарывiстае. А цяпер паварот у другi бок.
Глянь на гэтага тэхасца - даўганогi, ухiтраецца на кожным кроку танца чатыры разы чачотку адбiць. У жыццi не бачыў, каб такое вытваралi. Глянь, як ён круцiць тую iндыянку з племенi чэрокi, шчокi ў яе аж гараць, пяткi разам, а наскi паасобку. А дыхае як, грудзi так i ходзяць. Думаеш, ад стомы? Думаеш, запыхалася? Дык я скажу табе, не. У тэхасца валасы звесiлiся на вочы, рот разявiўся - прагна хапае iм паветра, а сам чачотку адбiвае i ад сваёй iндыяначкi нi на крок не адыходзiць.
Скрыпка павiсквае, гiтара бумкае. Чалавек з губным арганам увесь чырвоны ад натугi. Тэхасец i iндыянка дыхаюць цяжка, як замучаныя сабакi, але прытупваюць, скачуць. Старыя стаяць, пляскаюць у далонi. Ледзь прыкметна ўсмiхаюцца, адбiваюць такт нагамi.
Памятаю, дома... у школе... даўно ўжо гэта было. Па небе плыве поўня на захад. А мы з iм пайшлi пашпацыраваць... недалёка. Iдзём i маўчым, бо ў абаiх дыханне перахапiла. Нi слова не сказалi. А тут наперадзе сена стажок. Падышлi да яго i ляглi. Бачыла? Гэты тэхасец шмыгнуў са сваёй дзяўчынай у цемру нiхто, думаюць, не прыкмецiў. О божа! З гэтым тэхасцам i я пайшла б. Хутка ўзыдзе месяц. Я бачыла - яе бацька памкнуўся быў за iмi, але вярнуўся. Ён ведае. Восень не спынiш, усё роўна прыйдзе ў свой час, i сок на дрэвах не спынiш. Так i гэта. А месяц ужо хутка ўзыдзе.
Сыграйце яшчэ, сыграйце якую-небудзь старадаўнюю баладу... ну хоць "Як па вулiцах хадзiў я ў Ларэла".
Вогнiшча патухла. Ну i хай, не трэба яго зноў распальваць. Неўзабаве месяц узыдзе.
Каля арашальнай канавы на ўсю моц стараўся прапаведнiк, i людзi крычалi i лямантавалi. Прапаведнiк пахаджваў сярод iх, як тыгр, падсцёбваў сваю паству голасам, i людзi качалiся па зямлi з рыкам i стогнам. Ён прыглядаўся да iх, ацэньваў позiркам, рабiў з iмi што хацеў, i калi ўсе яны ў сутаргах валiлiся на зямлю, ён падыходзiў да кожнага, нахiляўся, адным махам падымаў з зямлi i з крыкам "Прымi, госпадзi!" кiдаў яго ў ваду. I калi ўсе яны стаялi па пояс у вадзе, спалохана пазiраючы на свайго настаўнiка, ён падаў на каленi на краi канавы i малiўся за iхнiя душы, прасiў у бога, каб усе мужчыны i ўсе жанчыны маглi качацца па зямлi з рыканнем i енкам у славу боскую. А людзi ў наскрозь прамоклай адзежы выбiралiся на бераг i вярталiся ў лагер, да сваiх палатак, перамаўляючыся мiж сабой цiхiмi, здушанымi галасамi, а чаравiкi ў iх на нагах чмякалi i хлюпалi.
Цяпер мы выратаваныя, казалi яны. Цяпер мы чыстыя, як першы снег. Больш мы нiколi ўжо не будзем грашыць.
А дзецi - напалоханыя, мокрыя - перашэптвалiся мiж сабой:
Цяпер мы выратаваныя. Больш ужо не будзем грашыць.
Добра было б даведацца, якiя на свеце бываюць грахi. Я ўсе пераспрабаваў бы.
Вандроўнiкi сцiпла задавальнялiся любой забавай у дарозе.
РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ЧАЦВЁРТЫ
У суботу вечарам у пральнi было поўна жанчын. Яны мылi сукенкi - ружовыя з сарпiнкi, квяцiстыя з паркалю i вешалi iх на сонцы, расцягваючы тканiну рукамi па вяроўцы, каб не моршчылiся. Да полудня жыццё ў лагеры пачало вiраваць, людзi заклапочана мiтусiлiся. Узбуджэнне перадалося i дзецям, i яны шумелi больш чым звычайна. У сярэдзiне дня iх сталi купаць, i па меры таго як iх аднаго за другiм вылоўлiвалi, утаймоўвалi i вялi мыцца, шум на пляцоўцы для гульняў паступова сцiхаў. Да пяцi гадзiн з дзяцей адскрэблi бруд i наказалi не пэцкацца, i дзецi сноўдалiся па лагеры як адзеравянелыя ў сваiм чысценькiм адзеннi, няшчасныя ад неабходнасцi ўсяго асцерагацца.
На вялiкай танцавальнай пляцоўцы пад адкрытым небам завiхалася спецыяльная камiсiя. Кожны абрывак электрычнага проваду iшоў у ход. У пошуках яго абследавалi гарадскую звалку, iзаляцыйную стужку ахвяравалi з кожнай iнструментальнай скрынкi. I вось залатаны, зрошчаны з некалькiх кавалкаў провад правялi да танцпляцоўкi, падвесiўшы яго на бутэлечных рыльцах замест фарфоравых iзалятараў. Гэтым вечарам над танцпляцоўкай упершыню загарэлася святло. Да шасцi гадзiн мужчыны вярнулiся ўжо з працы цi з пошукаў яе, i душавыя запрацавалi з новай сiлай. Да сямi паспелi паабедаць, i мужчыны ўбралiся па-святочнаму: свежапамытыя камбiнезоны, чыстыя сiнiя кашулi, а сёй-той нават у добрым чорным гарнiтуры. Дзяўчаты прыбралiся ва ўзорыстыя паркалёвыя сукенкi, чысценькiя, без нiводнай маршчынкi, заплялi валасы ў косы, перавязалi стужкамi. Жанчыны заклапочана паглядалi на сваiх сямейнiкаў i мылi посуд пасля абеду. На танцпляцоўцы струнны аркестр, абкружаны двайной сценкай дзяцей, рэпецiраваў сваю праграму. Усе былi засяроджаныя, усхваляваныя.
У палатцы Эзры Хастана, старшынi цэнтральнай камiсii, якая складалася з пяцi чалавек, iшло пасяджэнне. Хастан - высокi, хударлявы чалавек з цёмным абветраным тварам i вачамi, як вастрыё клiнка, гаварыў з членамi камiсii, прадстаўнiкамi ад усiх пяцi санiтарных аддзяленняў.
- Нам страшэнна пашанцавала, - сказаў ён, - што нас папярэдзiлi аб намеры ўчынiць скандал на танцах.
Загаварыў тоўсты карантыш, прадстаўнiк ад блока нумар тры:
- Трэба з iх дух выбiць вон, правучыць як след.
- Не, - сказаў Хастан. - Яны таго толькi i чакаюць. Не, сэр. Калi iм удасца распачаць бойку, яны паклiчуць палiсменаў i заявяць, што ў нас тут буяняць. У iншых лагерах так ужо было. - Ён павярнуўся да смуглявага юнака з сумным тварам - прадстаўнiка санблока нумар два: - Ну, ты сабраў хлопцаў, выставiў ахову ўздоўж агароджы, каб нiхто ў лагер не пралез?
Юнак з сумным тварам кiўнуў галавой:
- Зрабiў. Дваццаць чалавек. Загадаў нiкога не бiць. Выпхнуць - i ўсё.
Хастан сказаў:
- Схадзi, калi ласка, знайдзi Ўiлi Iтана. Ён сёння, здаецца, распарадчык на вечарынцы?
- Ага.
- Скажы яму, нам трэба з iм пагаварыць.
Юнак выйшаў з палаткi i неўзабаве вярнуўся ў суправаджэннi жылiстага тэхасца. Падбародак у Ўiлi Iтана быў вузкi, тонкi, валасы попельна-шэрыя, рукi i ногi доўгiя i быццам расхлябаныя, а вочы светла-шэрыя, апаленыя сонцам, як у тыповага жыхара Тэхаскага выступу. Ён увайшоў з усмешачкай у палатку i стаў, нецярплiва пакручваючы кiсцямi рук.
Хастан запытаўся ў яго:
- Ты чуў, што вечарам рыхтуецца?
Уiлi шырока ўсмiхнуўся:
- Ага!
- Зрабiў што-небудзь?
- Ага!
- Раскажы нам што.
Уiлi Iтан усмiхнуўся на ўвесь рот:
- Значыць, так, сэр: звычайна ў суботнюю камiсiю ў нас уваходзяць пяць чалавек, а я набраў яшчэ дваццаць - надзейныя ўсе хлопцы. Яны будуць танцаваць, але вочы iх i вушы будуць усё бачыць i чуць. Ледзь толькi дзе гучней загавораць цi заспрачаюцца, яны раз! - i кружком. Чыста будзе зроблена. Нiхто нiчога не заўважыць. Будзе так, быццам усе яны з пляцоўкi iдуць, i скандалiст хочаш не хочаш з iмi пойдзе.
- Скажы iм, каб рукам волi не давалi.
Уiлi весела засмяяўся:
- Казаў.
- Не, ты так скажы, каб да iх дайшло.
- Дайшло. Пяцёх пастаўлю каля варот, няхай прыглядаюцца да тых, што ўваходзяць. Паспрабуем адразу iх высачыць, яшчэ да таго, як пачнуць.
Хастан падняўся з месца. Вочы яго сталёвага колеру глядзелi сурова.
- Паслухай, Уiлi. Бiць iх нельга. Каля пярэднiх варот будуць шэрыфавы агенты. Калi вы пусцiце каму-небудзь кроў, вас забяруць.
- Мы i гэта абмазгавалi, - сказаў Уiлi. - Выведзем iх задамi проста ў поле. А там хлопцы прасочаць, каб яны пайшлi туды, адкуль прыйшлi.
- Што ж, на словах выходзiць усё добра, - не супакойваўся Хастан. - Але глядзi, Уiлi, каб нiчога такога не было. Ты адказваеш за ўсё. Бiць iх нельга. Нi кiёў, нi кулакоў цi яшчэ там чаго ў ход не пускаць.
- Ёсць, сэр! Мы слядоў не пакiнем.
Хастан насцярожыўся:
- Нешта не давяраю я табе, Уiлi. Калi ўжо вам так i карцiць iх збiць, бiце так, каб крывi не было.
- Ёсць, сэр!
- У хлопцах сваiх ты ўпэўнены?
- Так, сэр!
- Ну добра. На той выпадак, калi самi вы не справiцеся, я буду сядзець там на танцпляцоўцы, з правага боку.
Уiлi аддаў яму жартам чэсць i выйшаў з палаткi.
Хастан сказаў:
- Проста не ведаю. Каб хоць яго хлопцы нiкога не забiлi. Якога чорта шэрыфавым памагатым абавязкова хочацца нашкодзiць нашаму лагеру? Чаму яны не пакiнуць нас у спакоi?
Сумны юнак ад блока нумар два сказаў:
- Я жыў у лагеры Зямельна-жывёлагадоўчай кампанii каля Сандлэнда. Дык, бог сведка, там на кожныя дзесяць чалавек па фараону. А водаправодны кран адзiн чалавек на дзвесце.
Каратканогi таўстун усклiкнуў:
- Госпадзi, ён мне расказвае! Я сам адтуль. Там палаткi стаяць блокам трыццаць пяць у даўжыню i пятнаццаць у шырыню. А сарцiраў усяго дзесяць на ўсю араву. Смярдзiць - за мiлю пачуеш, далiбог, праўда. Адзiн шэрыфскi памагаты неяк раскрыў нам усю паднаготную. Мы гэтак кружком сядзiм, i ён кажа: "Каб яны правалiлiся, гэтыя ўрадавыя лагеры! Дай людзям хоць раз гарачай вады, i яны потым патрабаваць яе будуць. Дай iм прамыўныя прыбiральнi, дык яны ўжо без iх нiяк. Праклятым Окi што нi пакажы, яны ўжо без таго абысцiся не могуць. У iх, кажа, у лагерах чырвоныя мiтынгi. Усё прыдумляюць, як дапамогу атрымаць".
Хастан запытаўся:
- I нiхто яго не ўзгрэў за гэта?
- Не. Адзiн, такi маленькi ростам, пытаецца ў яго: "Якая такая дапамога?" Палiсмен адказвае: "Ну грашовая - тая самая, у якую мы, падаткаплацельшчыкi, свае кроўныя ўсаджваем, а дастаюцца яны вам - усялякiм там Окi. А той, маленькi, кажа: "Мы таксама плацiм падаткi i на прадукты, i на бензiн, i на тытунь. Урад плацiць фермерам чатыры цэнты за фунт бавоўны - цi ж гэта не дапамога? Чыгуначныя i параходныя кампанii атрымлiваюць ад урада пазыку - гэта не дапамога?" А шэрыфскi агент адказвае: "Яны патрэбную справу робяць". А маленькi кажа: "А калi б не мы, хто б вам ураджаi збiраў?" - Таўстун абвёў позiркам прысутных.
- Ну, а што фараон? - запытаўся Хастан.
- Ён проста раз'юшыўся. Кажа: "Гэтыя чырвоныя ўвесь час народ падбухторваюць. А ты пойдзеш са мной, давай, не марудзь". Забраў малойчыка, i далi яму два месяцы за бадзяжнiцтва.
- А калi б у яго была праца? - запытаўся Цiмацi Ўолес.
Таўстун засмяяўся:
- На гэты конт мы вучоныя. Цяпер мы ведаем: каго палiсмен неўзлюбiў, той i бадзяга. Таму яны i не церпяць наш лагер, што палiцыi тут уваходу няма. Тут Злучаныя Штаты, а не Калiфорнiя.
Хастан уздыхнуў:
- Добра было б пажыць тут даўжэй. Але хутка прыйдзецца ехаць. Мне тут даспадобы. Жывуць усе дружна. Госпадзi, пакiнулi б нас у спакоi, дык не рознае паскудства робяць, у турму саджаюць. Далiбог, калi будзе так далей, нас да таго давядуць, што мы адпор дадзiм. - Тут голас яго крыху паспакайнеў, i Хастан сам сабе нагадаў: - Не, трэба паводзiць сябе мiрна. Камiсiя не мае права зрывацца з прывязi.
Таўстун з трэцяга блока сказаў:
- Тыя, хто думае, што працаваць у камiсii адно задавальненне, няхай самi паспрабуюць. У мяне сёння была калатня - жанчыны расхадзiлiся. Пачалi лаяцца i давай кiдацца рознай дрэнню. Жаночая камiсiя не справiлася, прыбеглi да мяне, просяць, каб мы разабралiся. А я iм кажу: "Жаночыя сваркi ўладжвайце самi. Яны будуць кухоннымi адкiдамi шпурляцца, а наша камiсiя iх разнiмай!"
Хастан кiўнуў галавой:
- I вы правiльна зрабiлi.
Пачало змяркацца, i, па меры таго як згушчалася вячэрняе сутонне, гукi струннага аркестра, якi рэпецiраваў танцы, рабiлiся ўсё гучнейшымi. Над танцпляцоўкай успыхнулi лямпачкi, двое мужчын уважлiва агледзелi зроблены з абрыўкаў дроту провад. Дзецi шчыльна абступiлi музыкантаў. Падлетак з гiтарай нягучна напяваў i найграваў блюз "Родныя палеткi", i на прыпеве другога куплета мелодыю падхапiлi тры губныя гармонiкi i скрыпка. Да пляцоўкi з усiх бакоў падыходзiлi людзi - мужчыны ў чыстых сiнiх камбiнезонах, жанчыны ў сарпiнкавых сукенках. Яны абкружылi пляцоўку i спакойна чакалi пачатку танцаў, электрычныя лямпачкi асвятлялi iх уважлiвыя, поўныя радасных прадчуванняў твары.
Уся зона лагера была абнесена высокай драцяной агароджай, i ўздоўж яе, праз кожныя пяцьдзесят футаў, сядзелi на траве вартавыя.
Пачалi на машынах з'язджацца госцi - дробныя фермеры з сем'ямi, перасяленцы з iншых лагераў. У варотах кожны называў прозвiшча знаёмага, ад якога было атрымана запрашэнне.
Аркестр зайграў карагодны танец - цяпер ужо зусiм гучна, бо рэпетыцыя скончылася. Праведнiкi сядзелi каля сваiх палатак i хмурна, пагардлiва пазiралi на танцпляцоўку. Яны не перагаворвалiся мiж сабой, яны пiльна высочвалi грэх i самiм выглядам сваiм выказвалi асуджэнне ўсёй гэтай блюзнерскай забавы.