Стейнбек Джон. Гронкi гневу (на белорусском языке)

   М'юлi падышоў да Джоўда.
   - Глянь, цi няма на зайцы гнайнiкоў, - сказаў ён. - Не люблю есцi зайцоў са скуламi. - Ён выняў з кiшэнi маленькi мяшэчак i паклаў на ганак.
   Джоўд сказаў:
   - Заяц чысценькi, як яблычак. Ох, М'юлi, ты i соллю запасся! У цябе ў кiшэнi, можа, i талеркi выпадкам знойдуцца i палатка? - Ён адсыпаў сабе на далонь солi i пасалiў кавалкi мяса, насаджаныя на дрот.
   Затрапяталiся высокiя языкi полымя, адкiдваючы ценi на сцены дома, сухое дрэва патрэсквала i страляла. Неба ўжо амаль зусiм пачарнела, на iм выразна вылучалiся зоркi. Шэрая кошка выйшла са свiрна i, мяўкаючы, пабегла да агню, але каля самага вогнiшча скiравала ў кусты бавоўнiку, да кучкi вантробаў. Яна кусала i прагна глытала, i з яе рота звiсалi доўгiя кiшкi.
   Кейсi сеў каля вогнiшча, кiдаў у агонь трэскi i падсоўваў у яго доўгiя дошкi, калi яны абгаралi на канцах. Кажаны гойсалi ўзад i ўперад у слупе святла над вогнiшчам. Кошка, нiзка прыпаўшы да зямлi, выйшла з кустоў, села i пачала аблiзвацца, мыць пыску, чысцiць вусы.
   Джоўд узяў аберуч дрот з нанiзанымi на яго кавалкамi мяса i падышоў да вогнiшча.
   - Ану, М'юлi, бярыся за адзiн канец. Накруцi вунь на гэты калок. Ага, вось так, добра. Цяпер давай тужэй нацягнем. Лепш было б пачакаць, пакуль касцёр не выгарыць, але ў мяне нiякага ўжо цярпення. - Ён напяў дрот, падняў з зямлi палачку i перасунуў кавалкi мяса так, каб яны апынулiся над самым агнём. Агонь пачаў лiзаць мяса, яно зацвярдзела i пакрылася глянцавiтай скарынкай. Джоўд сеў на зямлю i стаў палачкай паварочваць мяса, каб яно не прыпяклося да дроту. - Зараз пабалюем! - сказаў ён. - У М'юлi ўсё ёсць - i соль, i вада, i трусяцiна. Вось каб яшчэ i гаршчэчак мамалыгi знайшоўся ў яго ў кiшэнi! Гэта верх майго жадання.
   М'юлi сказаў цераз вогнiшча:
   - Вы, хлопцы, пэўна, думаеце, што я ненармальны i што гэтак жыць нельга.
   - Яшчэ чаго - ненармальны! - сказаў Джоўд. - Калi ты ненармальны, дык хай бы ўсе былi такiя.
   М'юлi гаварыў далей:
   - Вось што дзiўна, панове. Калi мне загадалi з месца знiмацца, са мной сам не ведаю што такое зрабiлася. Спачатку вырашыў: пайду i пераб'ю ўсiх без разбору. Потым мае ўсе паехалi на Захад. Пачаў я бадзяцца па наваколлi. Усё недзе тут. Далёка не адыходзiў. Спаў дзе папала. Сёння надумаў у вас заначаваць. З гэтым i прыйшоў сюды. Бадзяюся з месца на месца, а сам сабе кажу: "Трэба i наглядаць за чужым дабром, каб усё было ў парадку, калi людзi вернуцца". Але я ведаў, што гэта няпраўда. Няма за чым тут наглядаць. I нiхто сюды ўжо не вернецца. А я блукаю тут, як здань на могiлках.
   - Чалавек прывыкае да месца, яму з iм цяжка расстацца, - сказаў Кейсi. - I да думак сваiх таксама прывыкаеш, нiяк ад iх не пазбавiшся. Я ўжо больш не прапаведнiк, але бясконца лаўлю сябе раптам на тым, што, сам таго не ведаючы, малiтвы кажу.
   Джоўд перавярнуў кавалкi мяса на дроце. З iх ужо капаў сок, i ў тым месцы, куды падалi кроплi, успыхваў язычок полымя. Гладкая паверхня мяса пачала маршчынiцца i рабiцца бледна-карычняватай.
   - Панюхайце, - сказаў Джоўд. - Вы толькi гляньце i панюхайце!
   М'юлi не замаўкаў:
   - Як здань на могiлках. Абышоў усе памятныя мне месцы. Вось ёсць за нашым надзелам кустоўе ў лагчынцы. Я там першы раз з дзяўчынай лёг. Было мне тады чатырнаццаць, i я тупаў, тузаўся i соп, як рагач, i быў настырны, як казёл. Прыйшоў я туды, лёг на зямлю, i быццам зноў са мной усё гэта адбылося. А яшчэ ёсць месца каля павецi, дзе бацьку бык насмерць забадаў. Там яго кроў на зямлi, i цяпер яна там засталася. Нiхто нiколi не змываў. I я паклаў руку на зямлю, што насыцiлася крывёю майго таты. - Ён памаўчаў. - Вы думаеце, я ненармальны?
   Джоўд паварочваў мяса, позiрк у яго быў задумлiвы. Кейсi падцягнуў каленi да падбародка i ўтаропiўся на агонь. Крокаў за пятнаццаць ад людзей сядзела сытая ўжо кошка, акуратна абвiўшы хвастом пярэднiя лапкi. Вялiкая сава з крыкам праляцела над вогнiшчам, i агонь асвятлiў знiзу яе белае пер'е i распасцёртыя крылы.
   - Не, - сказаў Кейсi. - Проста ты нудзiшся ад адзiноты, але ты нармальны.
   Маленькi, туга абцягнуты скурай твар М'юлi быццам скамянеў.
   - Я паклаў руку на тое самае месца на зямлi, дзе яшчэ i цяпер яго кроў. Убачыў бацьку з дзiркай у грудзях i адчуў, як ён дрыжыць, прыцiснуўшыся да мяне. Потым ён павалiўся на спiну i выцягнуў рукi i ногi. Вочы памутнелi ад болю, пасля ён зацiх, вочы зноў сталi ясныя... i ў неба глядзяць. Я быў яшчэ зусiм малы, сяджу, не плачу, не крычу, проста сяджу i маўчу. - М'юлi таргануў галавой. Джоўд усё важдаўся з мясам на дроце. - А яшчэ я зайшоў у пакой, дзе нарадзiўся наш Джо. Ложка няма, але пакой як быў, такi i застаўся. Усё, што было, не знiкла - засталося там, дзе адбылося. Там з'явiўся на свет Джо. Шырока раскрыў рот, уцягнуў паветра i як закрычыць - за мiлю чуваць было, а бабка стаiць побач i ўсё прыгаворвае: "Красачка ты мая, ах ты мая красачка!" Паўтарае i паўтарае. I так заганарылася ўнукам сваiм, што за адзiн вечар тры кубкi разбiла.
   Джоўд адкашляўся.
   - Думаю, можна ўжо есцi.
   - Няхай прасмажыцца як след, дай яму падрумянiцца амаль да чарнаты, сярдзiта сказаў М'юлi. - Мне пагаварыць ахвота. Даўно ўжо я нi з кiм не гаварыў. Ненармальны... ну i хай ненармальны - i канец. Як здань на могiлках, блукаю начамi ад аднаго суседскага дома да другога. Да Пiтэрсаў, да Джэйкабсаў, да Рэнсаў, да Джоўдаў... Дамы стаяць цёмныя, як пацуковыя норы, а быў час - госцi з'язджалiся, скакалi. Маленнi, воклiчы на славу гасподню. Былi вяселлi - i ўсё тут, у гэтых дамах. I ўзяло мяне жаданне пайсцi ў горад i забiць каго трэба. Прагналi людзей трактарамi, а што iм дасць гэтая зямля? Што яны возьмуць з яе, каб забяспечыць сабе "мiнiмальны прыбытак"? Яны возьмуць майго бацьку, што загiнуў на гэтай зямлi, нашага Джо, якi з крыкам зрабiў свой першы ўдых, мяне, якi торгаўся ноччу, як казёл, пад кустом. Што яшчэ яны возьмуць? Зямля спустошаная, бог сведка. У нас тут ужо колькi гадоў ва ўсiх быў недарод. А гэтыя сволачы за пiсьмовымi сталамi - яны рассеклi людзей на дзве паловы дзеля сваiх "мiнiмальных прыбыткаў". Проста рассеклi папалам. Людзi i зямля, на якой яны жывуць, - адно цэлае. А калi яны блукаюць бяздомныя па дарогах у набiтай хатнiм скарбам машыне, дык яны ўжо толькi напалову людзi. Яны мерцвякi. Iх забiлi гэтыя сукiны дзецi. - М'юлi змоўк, але яго тонкiя губы яшчэ варушылiся, грудзi цяжка ўздымалiся. Ён сядзеў, уставiўшыся на свае асветленыя вогнiшчам рукi. - Я... я даўно ўжо нi з кiм не гаварыў, - сказаў ён цiха выбачлiвым тонам. - Усё шастаю па наваколлi, як здань на могiлках.
   Кейсi падсунуў доўгiя дошкi ў вогнiшча, i агонь лiзнуў iх i зноў шугануў угору, да падвешанага на дроце мяса. Сцены дома звонка патрэсквалi, астываючы ў начным паветры. Кейсi спакойна сказаў:
   - Трэба пабачыць людзей, што пусцiлiся ў дарогу. Адчуваю, мне абавязкова трэба iх пабачыць. Iм патрэбна дапамога - не пропаведзi, а дапамога. Спадзявацца на царства нябеснае, калi яны яшчэ i на зямлi не пажылi? Якi ўжо тут святы дух, калi ўласны iх дух зрынуты ў смутак i скруху? Iм патрэбна дапамога. Яны павiнны жыць, бо памiраць iм яшчэ рана.
   Джоўд нервова крыкнуў:
   - Госпадзi, давайце ўжо есцi, а то мяса зробiцца меншае за вараную мыш! Вы толькi гляньце. Панюхайце, якi пах! - Ён ускочыў на ногi i перасунуў падсмажанае мяса далей ад агню. Тады ўзяў нож, якi даў яму М'юлi, падрэзаў адзiн кавалак i зняў з дроту. - Гэта прапаведнiку, - сказаў ён.
   - Казаў жа табе, што я ўжо больш не прапаведнiк.
   - Ну добра, не прапаведнiку, дык чалавеку. - Джоўд адрэзаў яшчэ адзiн кавалак. - А гэта табе, М'юлi, калi яшчэ не расхацеў ад засмучэння есцi. Зайчацiна. Цвярдзейшае за буйвалiнае мяса. - Ён сеў i ўсадзiў свае доўгiя зубы ў мяса, адхапiў iмi вялiкi кавалак i пачаў жаваць. - Ого, як храбусцiць! - Ён з прагнасцю адкусiў яшчэ.
   М'юлi сядзеў, пазiраючы на сваю долю ежы.
   - Можа, мне не трэба было так гаварыць, - сказаў ён. - Такое лепш трымаць у галаве.
   Набiўшы поўны рот мясам, Кейсi глянуў на яго цераз вогнiшча. Прапаведнiк жаваў i глытаў, i ў яго на шыi пад скурай энергiчна працавалi мускулы.
   - Не, гаварыць трэба, - сказаў ён. - Часам апанаваны горам чалавек вылiвае ўвесь свой боль у словах. Часам чалавек, якi рашыўся на забойства, вылiвае сваю злосць словамi, i тым усё i канчаецца. Ты правiльна зрабiў, М'юлi. Нiкога не забiвай, перасiль сябе, калi можаш. - Кейсi зноў адкусiў мяса.
   Джоўд кiнуў косткi ў агонь, ускочыў i зрэзаў з дроту яшчэ адзiн кавалак. М'юлi жаваў паволi, i яго маленькiя неспакойныя вочкi прабягалi з аднаго свайго сутрапезнiка на другога. Джоўд еў з прагнасцю звера, вакол яго рота паблiскваў тлушч.
   М'юлi доўга глядзеў на яго ледзь не з бояззю. Потым апусцiў руку, у якой трымаў мяса.
   - Томi, - сказаў ён.
   Джоўд падняў вочы, не перастаючы ўгрызацца ў мяса i жаваць.
   - Га? - сказаў ён з поўным ротам.
   - Томi, ты не злуеш на мяне за тое, што я загаварыў пра забойства? Ты не пакрыўдзiўся, Том?
   - Не, - адказаў Том, - не пакрыўдзiўся. Што было, тое было.
   - Мы ўсе ведалi, што ты невiнаваты, - сказаў М'юлi. - Стары Тэрнбул гразiўся адпомсцiць табе пасля турмы. Ён, кажа, забiў майго сына, i я яму не спушчу. Але суседзi адгаварылi яго, абразумiлi.
   - Мы п'яныя былi, - цiха сказаў Джоўд. - Падпiлi на танцульках. Сам не ведаю, з чаго ўсё пачалося. Раптам пачуў, што мяне нажом пырнулi, i працверазеў. Бачу, Херб зноў замахваецца на мяне нажом. А тут ля сцяны школы рыдлёўка стаяла, i я схапiў яе i ўдарыў Херба па галаве. Я нiколi не меў нiчога супраць яго. Хлопец быў добры. Яшчэ малым увiваўся вакол сястры маёй Разашарны. Не, мне Херб нават падабаўся.
   - Ну, ягонаму бацьку ўсе так i казалi i нарэшце ўцiхамiрылi. Ад некага чуў, быццам у яго роднасць з Хэтфардам па мацi, вось ён i фанабэрыцца. Не ведаю, праўда гэта цi не. Яны ўсёй сям'ёй паехалi ў Калiфорнiю яшчэ паўгода таму.
   Джоўд зняў з дроту апошнiя кавалкi мяса i раздаў iх сваiм субяседнiкам. Тады зноў сеў каля вогнiшча i еў ужо не так паспешлiва, як раней, разжоўваў мяса старанна i выцiраў рукавом тлушч з губ. А яго цёмныя прыплюшчаныя вочы задумлiва глядзелi на ачахлы агонь.
   - Усе падалiся на Захад, - сказаў ён. - А я падпiску даў нiкуды адсюль не адлучацца. Мне ў iншы штат нельга.
   - Падпiску? - запытаўся М'юлi. - Я нешта чуў пра iх, пра гэтыя падпiскi. А што гэта азначае?
   - Ну, я выйшаў датэрмiнова - на тры гады раней. I падпiсаў умовы, якiя я павiнен выконваць, а калi парушу iх, мяне зноў засадзяць. Час ад часу трэба наведвацца ў палiцыю.
   - Як там з вамi абыходзяцца, у Макалестары? У маёй жонкi стрыечны брат пабыў у гэтай турме, дык яму там не соладка давялося.
   - Не так ужо там i блага, - адказаў Джоўд. - Не горш, як у iншых турмах. Буянiць будзеш, спуску не дадуць, гэта праўда. Але там жыць можна, калi толькi наглядчык не прыдзiраецца, бо тады ўжо справа дрэнь. Я жыў сабе нiчога. Не соваў носа, куды не трэба. Навучыўся здорава арудаваць пяром. Ну птушкi там розныя i ўсякае такое - не толькi словы пiсаць. Старэча мой зазлуе, калi ўбачыць, як я птушку адным росчыркам пяра малюю, а то i зусiм ашалее. Не любiць ён такiх фокусаў. Калi проста пiшуць яму, i то не любiць. Баiцца, думаю. Бо кожны раз, як ён убачыць што-небудзь напiсанае, з яго хто-небудзь абавязкова нешта спаганяе.
   - I не бiлi цябе цi што-небудзь такое?
   - Не, я нiкуды не лез. Вядома, калi цягнеш такую лямку з дня ў дзень цэлыя чатыры гады, дык гэта каго хочаш да ачмурэння давядзе. Калi ты натварыў такога, што i ўспамiнаць сорамна, ёсць пра што падумаць. Але, чорт вазьмi, калi б Херб Тэрнбул палез на мяне з нажом вось хоць бы цяпер, я зноў бы гваздануў яго рыдлёўкай.
   - Кожны на тваiм месцы зрабiў бы так, - сказаў М'юлi.
   Прапаведнiк утаропiў вочы на вогнiшча, i ў змроку, якi рабiўся ўсё гусцейшы, яго лоб здаваўся зусiм белым. Блiкi ад маленькiх язычкоў полымя iгралi на яго жылiстай шыi. Ён сядзеў, абняўшы каленi, i патрэскваў суставамi пальцаў.
   Джоўд кiнуў у агонь апошнiя аб'едзеныя косткi, аблiзаў пальцы i выцер iх аб штаны. Тады падняўся, прынёс з ганка бутэльку з вадой, ашчадлiва адпiў i, перш чым сесцi зноў, перадаў бутэльку па крузе.
   - Мяне вось што больш за ўсё непакоiць, - зноў загаварыў ён, - тое, што ва ўсiм гэтым няма нiякага сэнсу. Калi карову маланка заб'е альбо палi залье разлiвам - тут асаблiвага сэнсу шукаць нiхто не будзе. Такое бывае, што зробiш? Але калi цябе бяруць i садзяць на замок на чатыры гады, тут ужо павiнна быць нейкая рацыя. Людзям належыць да ўсяго сваiм розумам даходзiць. Вось запраторылi мяне за краты, трымалi там, кармiлi цэлыя чатыры гады. А з якой мэтай? Нiбыта каб паставiць на правiльны шлях i адвучыць закон пераступаць цi застрашыць карай i адбiць ахвоту другi раз рабiць такое... Джоўд памаўчаў. - Але ўсё роўна я тое самае зраблю, калi Херб цi хто iншы палезе на мяне з нажом. Не паспею нават апамятацца. Асаблiва на падпiтку. Вось гэтая бязглуздзiца i трывожыць душу.
   М'юлi зазначыў:
   - Суддзя казаў: табе вынеслi такi мяккi прысуд таму, што не ты адзiн быў ва ўсiм вiнаваты.
   Джоўд гаварыў:
   - У Макалестары сядзеў адзiн пажыццёвiк. Усё чытаў i вучыўся. Сакратаром пры начальнiку хадзiў - перапiску за яго вёў i ўсё такое. Надта разумны, у законах разбiраўся i яшчэ ў сiм-тым. Аднаго разу я з iм загаварыў пра тое, аб чым думаў, ён шмат з кнiг навучыўся. I ён сказаў мне: кнiжкi тут не памогуць. Я, кажа, пра турмы ўсё перачытаў - i пра сённяшнiя, i пра даўнейшыя, i цяпер яшчэ менш разумею, чым калi толькi браўся чытаць. Тут, кажа, такая неразбярыха, сам чорт нагу зломiць, i нiхто рады даць не можа, а каб што-небудзь перамянiць, дык на гэта нi ў кога мазгоў не хапае. Толькi, крый божа, не ўздумай, кажа, за кнiжкi засесцi. Па-першае, заблытаешся яшчэ больш, а па-другое, страцiш павагу да тых, хто пры ўладзе сядзiць.
   - Я i так iх нi ў грош не стаўлю, - сказаў М'юлi. - Над намi тут адна толькi ўлада - "надзейны мiнiмальны прыбытак", ён i правiць намi. Але вось чаго i нiяк не магу ў розум узяць: як гэта Ўiлi Фiлi згадзiўся сесцi на трактар, ды яшчэ надумаў хадзiць за начальнiка тут, на той самай зямлi, з якой сагналi яго сям'ю. Вось што грызе мне нутро. Калi б каго чужога прыслалi, тады, што ж, тады справа iншая, а то Ўiлi ж тутэйшы. I так мяне разабрала, што я пайшоў i спытаўся ў яго ў самога. Ён проста ашалеў. У мяне, кажа, двое малых. У мяне, кажа, жонка i цешча. Iм есцi трэба. Загарэўся, як чорт. Я, кажа, перш-наперш пра iх думаю. А iншыя няхай самi пра сябе паклапоцяцца. Яго, вiдаць, сорам узяў, вось ён i кiпеў ад злосцi.
   Джым Кейсi ўсё сядзеў, утаропiўшыся на апошнiя язычкi полымя ў вогнiшчы, вочы яго былi шырока расплюшчаныя, мускулы на шыi выпнулiся. Раптам ён усклiкнуў:
   - Цяпер зразумеў! Калi на чалавека можа сысцi хоць калiва боскае шчырасцi, дык я ўсё зразумеў! - Ён ускочыў на ногi i пачаў хадзiць узад i ўперад, кiваючы з боку ў бок галавой. - Адзiн час у мяне была пераносная кафедра. Народу вечарамi находзiла чалавек з паўтысячы. Даўно гэта было, вы мяне яшчэ тады не ведалi. - Ён спынiўся, паглядзеў на Джоўда i М'юлi. - Наогул, вы заўважалi, што я нiколi не збiраў грошай пасля пропаведзi - i ў адрынах, i пад адкрытым небам?
   - Бог сведка, нiколi, - сказаў М'юлi. - Тут нашы ўсе так да гэтага прывыклi, што iх злосць брала, калi iншыя прапаведнiкi хадзiлi па радах з капелюшом. Так, сэр, усё праўда.
   - Ад ежы я не адмаўляюся, - гаварыў Кейсi. - Штаны браў, калi свае зносяцца, цi пару там старых чаравiкаў, калi падэшвы ў маiх прадзiралiся так, што ходзiш амаль босы. Але з пераноснай кафедрай было iнакш. Здаралася, за дзень дзесяць, а то i дваццаць даляраў збяру. Толькi радасцi мне з таго не было нiякай, i я кiнуў усё гэта, i як быццам на душы палягчэла. Цяпер я, здаецца, усё зразумеў. Толькi словамi выказаць не ведаю як. Бадай што, i спрабаваць не буду... але здаецца мне, што цяпер прапаведнiку знойдзецца месца. Думаю, я зноў магу з пропаведзямi да людзей iсцi. Яны блукаюць самотныя па дарогах, без зямлi, без прыстанiшча. А калi няма даху над галавой, трэба даць iм нейкую iншую прыстань. Можа стацца... - Кейсi стаяў над вогнiшчам. Шматлiкiя мускулы ў яго на шыi яшчэ больш напялiся, водблiскi агню глыбока пранiкалi ў вочы i распальвалi там чырвоны жар. Ён стаяў i глядзеў на агонь, напружыўшы твар, нiбы прыслухоўваўся да нечага, а рукi, заўсёды такiя ўвiшныя, гатовыя сваiмi рухамi ўдакладнiць, падкрэслiць або адхiлiць свае цi чужыя думкi, цяпер вяла павiслi i паволi пасунулiся ў кiшэнi. Кажаны кружылi ў цьмяным святле вогнiшча, здалёку, з палёў, глуха даносiўся ледзь чутны клёкат начной драпежнай птушкi.
   Том Джоўд спакойна палез у кiшэню, выняў адтуль свой капшук i пачаў рабiць самакрутку, пазiраючы паўз яе на вуголле. Ён нiяк не рэагаваў на ўсё, што гаварыў прапаведнiк, быццам лiчыў, што гэта асабiстая справа Кейсi i абмеркаванню не падлягае.
   - Начамi ляжыш на турэмным ложку, - загаварыў ён, - i ўсё думаеш: як там усё будзе, калi дамоў вярнуся? Напэўна, думалася, дзед ужо з бабкай памруць i, можа, яшчэ малыя народзяцца. Можа, нораў у бацькi крыху памякчэе. Можа, мацi ўжо адпачынак сабе дасць i перакладзе хатнiя клопаты на Разашарну. Я ведаў: як было, так ужо не будзе... Ну што ж, давайце спаць, а як развiднее, пойдзем да дзядзькi Джона. Я дык абавязкова пайду. А ты, Кейсi, што вырашыў - пойдзеш?
   Прапаведнiк усё яшчэ стаяў, пазiраючы на вуголле. Ён паволi прамовiў:
   - Ага, пайду з табой. А калi твае рушаць у дарогу, паеду з iмi. А там, дзе будуць людзi, буду i я.
   - Калi ласка, - сказаў Джоўд. - Мацi заўсёды ставiлася да цябе з прыхiльнасцю. Казала, такому прапаведнiку можна давяраць. Разашарна тады яшчэ маленькая была. - Ён павярнуўся да М'юлi: - А ты, М'юлi, пойдзеш з намi? - Той глядзеў на дарогу, па якой прыйшлi Джоўд з Кейсi. - Дык як, пойдзеш, М'юлi? зноў запытаўся Джоўд.
   - Га? Не. Мне няма да каго iсцi i няма каго пакiдаць. Вунь, бачыш, святло скача ўверх i ўнiз? Напэўна, аканом тутэйшага ўчастка едзе. Вiдаць, нехта заўважыў наша вогнiшча.
   Том скiраваў позiрк на дарогу. Святло фар паўзло ў iх бок цераз грэбень узгорка.
   - Мы нiчога дрэннага не рабiлi, - сказаў ён. - Пасядзелi тут трохi, толькi i ўсяго. Нiякай шкоды нiкому.
   М'юлi рагатнуў:
   - Ха-ха! Адно тое, што мы прыйшлi сюды, ужо дрэнна. Парушэнне чужых правоў уласнасцi. Тут аставацца нiкому нельга. Мяне ўжо два месяцы ловяць. Вось што: калi гэтая машына едзе сюды, мы пойдзем у бавоўну i заляжам там. Далёка неабавязкова забiрацца. Няхай паспрабуюць знайсцi! Давядзецца iм кожны кусцiк абшнарыць. Галавы толькi не падымайце.
   Джоўд запытаўся:
   - Што з табой сталася, М'юлi? Ты ж раней у хованкi гуляць не любiў. Злосны быў.
   М'юлi пазiраў на святло фар, якое наблiжалася да iх.
   - Ха! - сказаў ён. - Я злосны быў, як воўк. А цяпер я злосны, як ласка. Калi ты палюеш на дзiчыну, ты паляўнiчы, а значыць, у цябе ёсць сiла. Такi нiкога не баiцца. Але калi на цябе самога палююць - гэта ўжо зусiм iншае. З табой нейкая перамена адбываецца. У цябе ўжо сiлы няма. Злосць застаецца, а сiлы няма. На мяне даўно ўжо палююць, я ўжо больш не паляўнiчы. Можа, яшчэ i падстрэлю каго-небудзь у цемры, але кала з агароджы ўжо не вырву i нiкога не пакалечу - гэта ўжо ў мiнулым. I няма чаго нам з табою ашукваць адзiн аднаго. Вось так.
   - Што ж, - сказаў Джоўд, - iдзi хавайся. А мы тут з Кейсi пра сёе-тое пагаворым з гэтай сволаччу. - Палоска святла была ўжо зусiм блiзка - скокнула ў неба, знiкла i зноў скокнула ўгору. Усе трое стаялi, сочачы за ёю.
   М'юлi сказаў:
   - Тут ёсць яшчэ адна асаблiвасць, калi на цябе палююць: ты востра адчуваеш небяспеку. Калi сам палюеш, пра яе зусiм не думаеш, нiчога не баiшся. Ты ж сам казаў: варта табе толькi ў чым-небудзь правiнiцца, цябе зноў запратораць у Макалестар, i прасядзiш ужо там ад званка да званка.
   - Правiльна. Так мне сказалi. Але хiба гэта парушэнне, калi сядзеш тут адпачыць цi ноч на голай зямлi захочаш пераначаваць? Нiкому нiякай шкоды. Гэта ж не тое, што напiцца цi дэбашырыць.
   М'юлi засмяяўся:
   - Вось убачыш. Пасядзi тут, дачакайся машыны. Можа, гэта Ўiлi Фiлi, ён тут цяпер за шэрыфскага наглядчыка. Ён запытаецца ў цябе: "Чаму парушаеш правы ўласнасцi?" Ты ж ведаеш, ён добры паганец, i ты яму скажаш: "А табе што?" Тады Ўiлi ўзлуецца i зараве: "Марш адсюль, а то арыштую". А ты ж не дазволiш кожнаму Ўiлi Фiлi камандаваць табой i раз'юшвацца з перапуду. Ён ужо ўлез, i яму трэба неяк выблытвацца, а ты таксама цуглi закусiў i напралом iдзеш... Не, чорт, залегчы ў мiжраддзi куды прасцей, няхай шукаюць. I да таго ж весялей, бо яны шалеюць ад злосцi, а зрабiць нiчога не могуць, а ты ляжыш сабе i толькi пасмейваешся. Паспрабуй пагавары з Уiлi цi з якiм iншым начальнiкам, яны цябе давядуць, ты кiнешся на iх, а яны цап! - i арыштуюць, i вернешся ты ў свой Макалестар яшчэ на тры гады.
   - Талкова разважаеш, - сказаў Джоўд. - Кожнае тваё слова разумнае. Але вельмi ўжо не хочацца скакаць пад iхнюю дудку. Рукi так i свярбяць на гэтага Ўiлi.
   - У яго стрэльба, - сказаў М'юлi. - Уiлi будзе страляць,бо ён шэрыфскi наглядчык. Значыць, альбо ён прыстрэлiць цябе, альбо ты яго, калi стрэльбу ў яго адбярэш. Ну пайшлi, Томi. Ты проста скажы сабе: я схаваюся i яны ў дурнях застануцца. Галоўнае настроiць сябе - i ўся справа. - Яркае святло фар цяпер скiравалася проста ў неба, ужо выразна чуўся роўны гул матора. - Пайшлi, Томi. Далёка забiрацца не будзем - радоў за чатырнаццаць-пятнаццаць. Адтуль пасочым за iмi.
   Том падняўся.
   - Правiльна кажаш, далiбог, - сказаў ён. - Будзе так цi гэтак, мне ўсё роўна нiчога не свецiць.
   - Дык гайда. Вось сюды. - М'юлi абагнуў дом i вывеў iх крокаў за пяцьдзесят у баваўнянае поле. - Гэтага досыць, - сказаў ён. - Галаву толькi нiжэй апускайце, калi фары на вас накiруюць - i ўсё. Во будзе пацеха! - Усе трое разлеглiся на ўвесь рост на зямлi i аблакацiлiся. Раптам М'юлi ўскочыў на ногi, кiнуўся да дома, праз момант-другi вярнуўся i кiнуў у кусты скрутак пiнжак i загорнутыя ў яго чаравiкi. - А то павязуць, каб у даўгу не заставацца, - паяснiў ён. Святло фар паднялося па схiле, потым нырнула ўнiз i скiравалася проста на дом.
   Джоўд запытаўся:
   - А не пойдуць яны з кiшэннымi лiхтарыкамi шукаць нас тут? Шкада, палкi няма.
   М'юлi хiхiкнуў:
   - Не, не пойдуць. Казаў жа я табе, што я злосны стаў, як ласка. Неяк раз ноччу Ўiлi паспрабаваў сунуцца, дык я яго ззаду калом з агароджы агрэў. Звалiўся, як калода. Пасля ўсiм расказваў, што на яго пяцёра напалi.
   Машына пад'ехала да дома, успыхнуў пражэктар.
   - Галовы нiжэй, - сказаў М'юлi. Паласа халоднага белага святла працягнулася над iмi i пачала гойсаць па полi. Уцекачы не бачылi, што робiцца каля дома, але пачулi, як бразнулi дзверцы машыны, i галасы. - На святло пабаяцца выходзiць, - прашаптаў М'юлi. - Я разы два страляў па фарах. Цяпер Уiлi асцярожны. Сёння не адзiн прыехаў. - Яны пачулi скрып маснiчын, потым убачылi святло лiхтарыка ў доме. - Можа, пальнуць? - шэптам спытаўся М'юлi. Яны не ўбачаць, адкуль стралялi. Няхай галаву пачэшуць.
   - Не трэба, - прашаптаў Кейсi. - Якая карысць? Пустая справа. Трэба так рабiць, каб ва ўсiм сэнс быў.
   Недзе каля дома пачулiся рыплiвыя гукi i шолах.
   - Жар топчуць падэшвамi, - шапнуў М'юлi. - Пяском засыпаюць. - Зноў бразнулi дзверцы машыны. Святло фар калыхнулася, зрабiла паўкруг i скiравалася на дарогу. - Нiжэй! - сказаў М'юлi, i ўсе трое ўткнулiся галовамi ў зямлю. Прамень пражэктара пралёг над iмi i прачарцiў поле ў розных напрамках, потым машына кранулася з месца, пачала аддаляцца, паднялася на грэбень узгорка i знiкла з вачэй.
   М'юлi сеў на градку.
   - Уiлi заўсёды робiць апошнюю спробу пражэктарам. Так не раз ужо было, i я прывык да гэтага. Ён думае, што неймаверна хiтры.
   Кейсi сказаў:
   - Можа, хто-небудзь прытаiўся ў доме? Мы пойдзем, а нас схопяць.
   - Усё можа быць, - адказаў М'юлi. - Вы тут пачакайце. Я ўсе iхнiя штучкi ведаю. - Ён асцярожна пайшоў да дома - толькi лёгка пахруствалi сухiя камякi зямлi пад нагамi. Кейсi i Джоўд напружана ўслухоўвалiся, але там, куды пайшоў М'юлi, было ўсё цiха. Праз колькi хвiлiн з боку дома да iх данёсся яго голас: - Няма нiкога! Iдзiце сюды!
   Яны адарвалiся ад зямлi, паднялiся i пакiравалi да чорнай плямiны дома. М'юлi чакаў iх каля кучкi пяску, з якой выбiвалiся струменьчыкi дыму, - усё, што засталося ад iхняга вогнiшча.
   - Я так i ведаў - нiкога ў засадзе не пакiнулi, - сказаў М'юлi з гордасцю. - Уiлi я тады з ног збiў, па фарах разок-другi стрэльнуў - цяпер яны асцерагаюцца. Адкуль iм ведаць, хто тут хаваецца. А я iм так проста ў рукi не дамся. Каля жытла не начую. Калi хочаце, хадзем са мной, я пакажу вам, дзе можна пераначаваць. Там аб вас нiхто не спатыкнецца.
   - Вядзi, - пагадзiўся Джоўд. - Мы пойдзем з табой. Нiколi i ў галаве не было, што на бацькаўскай ферме давядзецца хавацца ад каго-небудзь.
   М'юлi выйшаў у поле, Джоўд з Кейсi пайшлi следам. Ступалi проста па кустах бавоўнiку.
   - Табе яшчэ шмат ад чаго i ад каго давядзецца хавацца, - сказаў М'юлi. Яны iшлi адзiн за адным цераз грады. Неўзабаве апынулiся перад глыбокай прамыiнай i саслiзнулi на падэшвах на самае дно.
   - Э! Я ведаю, куды ты нас завёў, галаву кладу! - усклiкнуў Джоўд. - Пячора ў адхоне?
   - Правiльна. А як ты здагадаўся?
   - Сам яе капаў, - адказаў Джоўд. - Разам з братам Ноем. Усiм гаварылi, што золата шукаем, а на самай справе мы проста капалi пячоры, як усе малыя. Берагi былi цяпер вышэй iх галоў. - Недзе тут, ужо блiзка. Помнiцца, павiнна быць ужо зусiм блiзка.
   М'юлi сказаў:
   - Я прыкрыў яе ламаччам, каб не знайшлi. - Дно яра выраўнялася, ногi цяпер ступалi па пяску.
   Джоўд сеў на чысты пясок.
   - У пячору я спаць не пайду, - сказаў ён. - Лягу вось тут. - Ён згарнуў пiнжак i падклаў пад галаву.
   М'юлi рассунуў рукамi сухое галлё i запоўз у пячору.
   - А мне добра тут! - крыкнуў ён адтуль. - Прынамсi, адчуваеш сябе ў бяспецы.
   Джым Кейсi сеў на пясок каля Джоўда.